InfoHub Logo

Islamdy eń alǵash qabyldaǵan Altyn Orda bıleýshisi

Kerimsal Jubatqanov, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaq-Orys halyqaralyq ýnıversıtetiniń dosenti

Altyn Orda – Ortalyq Eýrazıa jerindegi ortaǵasyrlyq kópultty memleket. Ony Shyńǵys hannyń tuńǵysh uly – Joshy áýleti bıledi. Joshy urpaǵy Mońǵol ımperıasynyń bıleýshi ​​áýleti arasynda joǵary orynǵa ıe boldy. Barlyq soǵystarda alynǵan oljanyń úshten biri osy otbasyna tıesili boldy.

Áýlettiń ókilderi men Joshy uldary balalyq shaǵynda ıslam dininiń yqpalynda bolǵan. Buǵan Joshy áıelderiniń biri, mońǵoldardyń Horezm memleketine shapqynshylyǵy kezinde joıylǵan sońǵy Horezmshahqyzy Rısalát hanym sebep boldy. Hanshaıymdy mońǵoldar tutqyndap alyp ketti.  Joshy ony kúshtep áıeldikke alady. Biraq hanshaıym óz dinin saqtap, ıslamnyń barlyq ǵurpyn oryndaǵan. Osylaısha ıslam dini Joshy uldarynyń boıyna sińdi.

Joshy qaıtys bolǵannan keıin onyń úlken uly Batý taqqa otyrdy. Ol musylmandardy qurmettedi. Biraq bul Ógedeı uldarynyń (týystarynyń) narazylyǵyn týdyrdy, nátıjesinde týystar arasynda kelispeýshilikter týdy. 653 jyly (musylman kúntizbesi) Batý qaıtys bolǵannan keıin Altyn Ordanyń bıleýshisi Berke han boldy. Tórt jyldan keıin Baǵdad pen Abbasıd halıfatynyń qulaıdy.

Berke han hıjranyń 650 jyly musylman ǵulamalarynyń biri Nájmýddın áz-Zahıdımen kezdeskennen keıin musylmandyqty qabyldady. Ol kezde Berke áli bıleýshi emes edi, ol biraz ýaqyt Horezmde turady.

Berke han Nájmýddınnen musylmandardyń senimi týraly suraıdy, kóptegen suraǵyna jaýap alady. Berke hannyń ıslamdy qabyldap, nemere aǵalary men Mońǵol ımperıasynyń bıleýshi ​​áýletiniń basqa múshelerin tańǵaldyrdy.

Berke han tusynda Altyn Ordanyń túkpir-túkpirinde kóptegen meshitter men medreseler salyndy, han saraıynda musylman ǵalymdary jumys istedi.

Berke hannyń arqasynda kóptegen mońǵoldar men qypshaqtar ıslam dinin qabyldaı bastady. Berke han Altyn Ordanyń bıleýshisi bolmaı turyp, Qulagýdyń Abbasıd halıfatyn joıý nıetinen habardar edi. Ol óziniń aǵasy, Altyn Orda bıleýshisi Batý han arqyly Qulagýdy halıfatqa shabýyl jasaý bas tartqyzady. Berke han Abbasıd halıf ál-Mýstasım Bıllahpen jaqsy dos ekenin aıtady.

Qulagý Batý hannyń ótinishin oryndap, Irakqa joryqty toqtatty, biraq Batý han qaıtys bolǵannan keıin báribir degenin oryndaıdy. 1255 jyly tyńǵylyqty daıyndyqtan keıin Qulagý ıslam elderine úlken áskerı joryǵyn bastady. 1258 jyly (hıjranyń 656 jyly) Baǵdat pen Abbasıd halıfaty joıyldy.

Musylman elderin mońǵol ezgisinen azat etýde Berke hannyń mámlúk memleketimen dostyq qarym-qatynasynyń mańyzy zor boldy. Buǵan mońǵol joǵarǵy bıleýshisiniń ólimi de, bılik úshin kúres te yqpal etti.

Osy sebepti Qulagý Shamdy, odan ári Mysyrdy jaýlap alý soǵysyn qolbasshy Kıtbuǵy bastaǵan áskerge tapsyryp, Mońǵolıaǵa ketedi.

Bul kezde Mysyrda bılik basyna Saıfýddın Qutuz keldi, ol az ýaqyttyń ishinde memleketti tártipke keltirip, ekonomıkasyn kóterip, urysqa ázir armıa quryp, buryn Mysyrdan qashyp kelgen ál-Zahyr Bıbarys bastaǵan mámlúk jasaqtarymen tatýlasady.

Olar hıjranyń 658 jyly Aın ál-Jalýt aımaǵynda Kıtbuǵy bastaǵan mońǵol áskerlerin talqandady. Osy kezden bastap búkil musylman álemin mońǵol ezgisinen azat etý bastaldy. Berke han mámlúk memleketimen tek dıplomatıalyq qarym-qatynas pen dostyq baılanysyn nyǵaıtty. Ol Saıfýddın Qutuzdan keıin mámlúk bıleýshisi bolǵan az-Zahyr Bıbarysqa qyzyn kúıeýge berdi.

Mámlúktermen odaq jasasqan Berke han Parsydaǵy Ilhanıdter memleketin bılegen Qulagýmen baqtalas boldy. 1256 jylǵa deıin Berke han da, Qulagý da mońǵoldardyń Uly hanyna baǵyndy.

Osy sebepti de olardyń arasynda kúrdeli qaqtyǵystar bolmady.  Uly hannyń bıligi álsiregennen keıin olar táýelsizdikke qol jetkizdi.  Altyn Orda men Ilhanıdter memleketi arasyndaǵy qarym-qatynastar túbegeıli ózgerdi.

Qulagý Altyn Ordaǵa basqynshylyq jasap, uly teketiresti bastady. 1263 jyly (662 jyl) Qulagý men Berke han arasyndaǵy shaıqasta Ilhanıdter aýyr jeńiliske ushyrady. Bul jańalyq búkil musylman álemin qýantty.

Berke han kózi tirisinde musylmandar men ıslam elderin qoldap, Qulagýǵa qarsy soǵysty. 1266 jyly (665 h.j.) Qulagýǵa qarsy kezekti joryǵyn daıyndap jatqanda Grýzıa jerinde qaıtys boldy.

Berke hannyń súıegi Altyn Ordanyń astanasy Saraı Berke qalasyna jetkizilip, musylmandyq ǵuryp boıynsha jerlengen. Berke hannyń uly bolmaǵandyqtan, kelesi han bolyp Batý hannyń nemeresi Máńgý Temir jarıalandy.