InfoHub Logo

Eski vagon arasynda syqyrlaǵan dybys shyǵaryp, móńkip ala jónelgendeı minez tanytsa, ústel ústindegi sýyp qalǵan shaı shaıqalyp tógile jazdaıdy. Stansıalar men aýyldar kózge jıi shalynyp, shoq-shoq bolyp ósken aǵashtardyń da qarasy kóbeıip keledi. Aspandy bult torlaı bastaǵanda «erteń de eki tizem bastyrmaı, syrqyrap shyǵatyn boldy aý» dep ýaıym etti.

— Kúz kelgende qaıda barasyz, sizdiń jasyńyzda alys saparǵa shyǵý ońaı emes. Ol kisini ómir boıy izdeýmen kelesiz ǵoı, tiri bolsa áldeqashan tabar edińiz, endi janyńyzdy kútip otyrsańyzshy, — degen qyzynyń sózin oıyna aldy.

— İzdesem óz baýyrym, senen aqsha suradym ba, bolmasa erigip júr me ekenmin, — dep kilt ete qalǵan.

Endi kelip, munyń kóńilin qımaı jolǵa birge shyqqan qyzyn aıap keledi. Ózine qyzy bolǵanymen, ol da úsh nemereniń ájesi. Jasy eńkeıgende týǵan jerdi bir kórip, topyraǵyna tabanyn tıgizse, batpandaı salmaǵy biliner júkti kóterip júrgen kári júregi sodan bir jeńildik tabatyndaı kóredi. Sol ózi týǵan úıdiń ornyn bir kórse... Tanyr ma eken? Ómir boıǵy izdegen týǵan baýyryn tappasa da, sol ózi ósken aýlany bir kórýdiń ózi aıtyp tilmen jetkize almas sezimge bólerin ishi sezedi. Dál osy otyrysynda jaıbaraqat, sabyrly kóringenimen, búkil ishki dúnıesinde alabóten tolqynysty bastan keshken kempir vagonnyń joǵary tóseginde qannen-qapersiz uıqy qushaǵyndaǵy jasamys áıelge kóz saldy da, óz oıymen ózi bolyp ketti.

****

Qalanyń eski bóligimen ketip bara jatyp tatar úılerdi kórse, kóńili qaraptan-qarap alaburtyp ketetini bar. Ol úı kimniń úıi boldy eken, qandaı adamdar turdy eken, taǵdyrlary ne boldy eken degen oılar shyrmaıdy. Eki qabatty etip salynǵan, terezeleri qaqpaqty sondaı tatar úılerdiń birinde qalǵan óziniń balalyq shaǵy týraly úzik-úzik sýretterdi qaıyra eske túsirýdiń ózi keıde uıqysyn qashyrsa, keıde janyn jylytady. Kempir taǵy da oıǵa shomyp ketti.

Eski úıdegi estelik

Anam týraly kóp eshteńe esime túsire almaımyn. Shashymdy tarap órip beretini, án salatyny, daýsy keremet ádemi ekeni ǵana esimde qalypty. Soǵan qaraǵanda anamnan tym jas qalǵan bolýym kerek. Al ákem sheshesiz jetim qalǵan úsh balasyn asyraý úshin aýyr jumys istep, qarańǵy túskende aıaǵyn áreń súıretip, silesi qatyp sharshap oralatyn. Osy kúni sheshemdi baladan qaıtys bolǵan sıaqty kórem, óıtkeni kip-kishkentaı shaqalaq sińlimniń sút surap qoldy-aıaqqa turmaı shyńǵyryp jylaıtyny kóz aldymda qalyp qoıypty. Ondaıda ákem beıshara ne isterge bilmeı, jan teri shyǵyp, shyryldaǵan balany saryala jaıalyǵymen qoınyna tyǵyp alyp, dákege nandy ezip, qoımaljyń bylamyqty sábıdiń aýzyna salatyn. Biraq ol ana sútine qaıdan jetsin? Keıde bizdiń bópemizben shamalas sábıi bar kórshi áıel kelip emizip ketetin. Ana sútin qunyǵa sorǵan sábı sálden soń qara terge túsip, beti albyrap uıyqtap ketedi. Biraq sábıdi rahatqa bóleıtin mundaı sát kóp bola bermeıdi. Sóıtip ákemniń ázirlegen bylamyǵyn talǵajaý etip, kishkentaı sábı ósip jatty. Ózi áljýaz, kip-kishkentaı edi. Kip-kishkentaı bolsa da sezimtal sábı jaýlyq tartqan áıel adamdy kórse kózi kúlip, ýildep qoıa beretin. Kóńildenip, eńbektep aldynan shyǵady. Keıde bir sharýasymen ne ottyq alý úshin kórshi áıelder kelse, solardyń aldyna baryp, úmitke toly kózderin qadap, jáýdiregen kúıi uzaq qarap turar edi. Birde úıge ákemnen qaryz surap qarsydaǵy kórshi áıel kirgende kishkentaı sábıdiń qalaı qýanǵanyn kórseńiz, onyń aldyna kelip, kúlip, sábı qylyqtarymen ózine qaratyp jatyr. Eki kózi omyraýda. Ol áıel balaǵa onsha nazar aýdarmastan shyǵyp ketkende manaǵy ózin baýyryna alyp, emize me dep úmittenip kútip turǵan sábı jerge etpetinen túsip, baqyryp jylap jatty. Bul kóriniske kýá bolýdyń qandaı qıyn ekenin men eseımeı jatyp túsindim.

Ákem kún uzaq jumysta. Kishkentaı balaǵa qaraý meniń moınymda. Men ol kezde 6-7 jasar balamyn. Sońymnan erip, men ne istesem sony qaıtalaıtyn inishegim bar. Onyń da úsh-tórt jasar kezi bolsa kerek, áıteýir, ekeýmizdiń birese nanǵa, birese ákem ákelip bergen qońyr bátińkege talasyp qala beretinimiz esimde. Eski ekiqabatty úıdiń ekinshi qabatyndamyz. Oıyn dese esim ketetin. Onyń ústine kórshi balalar da qyzyqtyryp qoımaıdy.

— Zaınab, biz búgin keshegiden de kúshti oıyn oınaımyz.

— Zaınab, bizben birge júrseńshi.

— Keshegi tyǵylmaqta seniń bolmaı qalǵanyńdy qarashy...

«Sen de bir pále boldyń» degendi qabaǵymmen bildirip, sińlimdi tezirek uıyqtap qalsynshy dep odan saıyn ústinen qaqqyshtaımyn. Onyń uıqysy kelmeıdi. Terezeden qarasam, balalar úsh topqa bólinip jańa oıyn bastap ketken eken. Bópemdi ala-mala kóterip qıqa-jıqa jasalǵan aǵash baspaldaqtan túse berem degende aıaǵym taıyp ketip, ekeýmiz birdeı domalaı jóneldik. Sábıdiń bir jeri qatty aýyryp ketti me eken, bastapqyda demala almaı qalǵanyn kórdim. Sonda da, óz basymdy oılap úlgerip jatyrmyn. «Keshke ákem kelgende uryspasa eken, álde bala meniń sońymnan erem dep baspaldaqtan ózi qulap ketti dep aıtsam ba eken» degen, ózimdi aqtamaq bolǵan ózimshil oılar kımeleıdi. Bizdiń dybysymyzǵa kelgen kórshiler beti-basy qanap, shyryldap jylaǵan sábıdi jubatyp, meniń ústi-basymdy qaqqylap turǵyzdy. Keshte ákem bolǵan jaıdy kórshilerden estip, maǵan biraz urysty. Sypyrǵyshtyń julynyp qalǵan talymen urǵan boldy. Sonyń ózine aýyrttyń dep baıbalam salyp jatyrmyn. Daýsymnyń ashshylyǵy sondaı, syrt kóz meni bireý shyryldatyp zábir kórsetip jatyr eken dep oılar edi. İnim meni aıaǵan kózderine jas tolyp buryshtan syǵalaıdy. Qolyna taıaq alyp uram dese qolynan qaǵatyn kim bar, biraq, qaıran ákem ondaıǵa barmaıdy, daýsyn kóterip, ózinshe qataldyq kórsetip, tártipke salmaq bolady. Sonda da qattyraq ursýǵa batyly barmaı turǵanyn sezem.

Joǵalǵan bala

Bizde eski aspaly besik bolatyn. Birde sol besikke sińlimdi jatqyzdym da, terbetip, uıyqtady aý degende syrtqa bettedim. Esi-dertim esik aldyndaǵy balalarǵa qosylý. Ol kezde oń-solyn áli tanyp úlgermegen men úshin jer betindegi eń keremet nárse — oıyn bolyp kórinetin. Oıynnyń qyzyǵymen qalaı kesh túsip, qas qaraıǵanyn baıqamappyn. Tipti úıde kishkentaı bala bary da esimnen tars shyǵyp ketipti. «Ákem jumystan kelgen shyǵar endigi» degendi oılaýym muń, júregim zý ete tústi. Súrine-qabyna jetsem, qolyna pilte sham ustap alǵan ákem qarakóleńkede qarmanyp áldene izdep júr. Úı ishi tym-tyrys. Ákem kishkentaıdy izdep júr eken.

— Bala qaıda?

— Besikte uıyqtap jatqan, — deımin ań-tań bolyp.

Aınala qaraımyz, ushty-kúıli joq. Kórshilerge júgirdik, eshkim kórmegen. Bireý alyp ketti me deýge beısaýat eshkim kelmegen bolyp shyqty. Ákemde es joq, óńi qashyp ketken. Eki keshtiń arasynda ý-shý boldyq. Endi qaıtemiz degende bir buryshtan «ih,ih» degen dybys shyqqandaı boldy. Jaqyndap baryp tyńdasaq, birdeńe qybyrlaıtyn sıaqty. Peshtiń túkpir jaǵynda otyn jınaıtyn qýys bolýshy edi. Ol jer kúndizdiń ózinde qarańǵy bolyp turatyn. Qalaı-solaı tastalǵan tomarlar men jańqalardyń arasynan sábıin taýyp alǵan ákem álde qýanǵany, álde kóńil-kúıi solaı boldy ma, jas balasha eńkildep, eńirep jylap jiberdi. Ol balanyń ne aspaly besikten ushyp ketip otynnyń ústine túskenin, ne bolmasa esi joq nemeniń jalǵyz qalǵannan qorqyp sol jerge ózi barǵany belgisiz, bet-aýzy aǵashtyń qatty qabyǵy men butalarynan ábden jaraqattanypty. Ásirese bilekterine aǵash shyrpylary aıamaı kirgen eken. Ákem álgi jańqalardyń árqaısysyn túıreýishpen qyl sýyrǵandaı etip alǵan saıyn baıǵus bala bezek qaǵyp jan daýsy shyǵady. Osy oqıǵadan keıin ákem mynadaı toqtamǵa keldi.

— Myna balany balalar úıine tapsyrý kerek, Zaınab. Men bolsam jumystamyn, al sen balany múldem qaramaısyń, saǵan oıynnan basqa eshteńe keregi joq, óstip júrip ekeýmiz muny óltirip alyp, obalyna qalarmyz.

Ákemniń bulaı deýi qataldyǵy emes, kerisinshe amal izdegeni edi. Sóıtip, ákem sińlimdi balalar úıine ótkizdi, biz bastapqyda sábıge baryp, jaǵdaıyn bilip turdyq, biraq, arada ýaqyt ótkende odan kóz jazyp qaldyq.

Tuldyr jetim

Bul soǵys jyldary edi. Biz joqshylyq degenniń tap ne ekenin onsha túsinbeýshi edik, óıtkeni, ol kezde dúnıe-múliktiń, kıimniń jańa ne eskiligi týraly oılamaıtynbyz, áıteýir, ilip alar kıim bolsa soǵan yrzamyz. Bizdi qınaıtyny tamaqtyń tapshylyǵy bolatyn.

İnim menen nan suraı beretin. Ondaıda ákem taýyp ákelgen undy sýǵa shylap beretinmyn, keıde nan da tabylatyn. Qońyr kózderi ushqyn atyp, kekili jelbirep, quldyrańdap júgirip júretin inim bir kúni jata beretindi shyǵardy. Kúnuzaqqa tynym kórmeıtin oıyn balasynyń jatqan ornynan turmaı qalýy meni de eseıtip jibergendeı. Bir kúni ol menen nan da suramady, kózin de ashpady...

Ákem aýyr jumysta júrip ábden aryp, qatty júdep, aqyry ol kúni tósek tartyp jatyp qaldy. Qatty aryqtaǵan adamnyń ishki qurylysy teriniń syrtynan da kórinip turatynyn men sol kezde óz kózimmen kórdim. Bir kúni ákem ornynan múldem turmaı qaldy dep kórshi áıelge bardym. Ol maǵan «ákeń bir ornynan qozǵalmaı qalmasyn, ekinshi jaǵyna aýdaryp salsańshy», — dedi. Úıime qaıtyp kelip, ákemdi ornynan qozǵamaq boldym. Eger ornynan qozǵasam odan ákeme bir jeńildik bolatyn sıaqty kórindi. Segiz jastar shamasyndaǵy kishkentaı qyzbyn, bar kúshimmen ákemdi aýdaryp jatqyzbaqqa árekettendim. Osy jatqan jatysynda qý súıegi qalyp, árýaqqa uqsap jatsa da ákemdi qozǵaýǵa shamam keler emes. Borsha-borsham shyǵyp ákemniń denesin ornynan qozǵaǵan kezde júregim tas tóbeme shyqty. Ákemniń arqasy qatty qantalap ketipti. Yrsıǵan qabyrǵalarynyń terisi dákedeı juqaryp, qaraqoshqyldanyp, qorqynyshty kórinedi. Kóp uzamaı men jalǵyz arqasúıerimnen aıryldym. Bul qazaǵa menen ózge qaıǵyrǵan adamdy baıqamadym. Soǵystyń, aýyr turmystyń, ashtyqtyń adamdardy qalaı ózgertetinin sol kezde kórdim.

Balalar úıinde

Tuldyr jetim qaldym. Ákem ólgennen keıin meni izdegen adam bolmady. Biz qalada turatynbyz. Vokzal jaqqa baryp, ózim sekildi jetim, qaraýsyz balalarǵa qosyldym. Jazda áıteýir, kún jyly, áýpirimdep bolsa da kún kórýge bolady, basty ýaıym tamaq tapsań boldy. Jarty bólik nan úshin shartpa-shurt tóbelesip, talasyp qalatyn kezderimiz de az emes. Kúz túse jyly jer izdeı bastaıdy ekensiń. DEPO-da ot jaǵylatyn bir qujyra bolýshy edi, kúndiz ol jerge jaqyndaý múmkin emes, ondaǵy jumysshylar jaqyndatpaıdy, al keshte qarańǵyny paıdalanyp, álgi jerdi panalaımyz. Jetim bala úshin kúni boıy talǵajaý eter tamaq izdep, arasynda oınap, ábden silesi qatar shaqta ystyq tamaqqa toıyp alyp, jyly jerde uıyqtaýdan asqan baqyt bar ma! Ábden qarańǵy túsip, kóz baılanýyn kútip júremiz, DEPO-nyń aınalasy tynyshtaldy-aý degende jetimniń jumaǵyndaı jyly qýysqa qaraı jaqyndaımyz. Birde sol qýysqa kirip alyp, jyly jerde maýjyrap, rahattanyp uıyqtap jatyr edim. Birdeńe «arr» etkendeı boldy. Aıaǵymnan tistelep súırep ala jóneldi. Men ne bolǵanyn túsinip bolar emespin, kózimdi ashpastan jyly ornyma eńbekteımin. Qatty sharshaǵanym sondaı, tek jyly ornyma jatsam, uıyqtasam deımin. Álgi yryldaǵan bále qaıtadan aıaǵyma jarmasqanda qatty shoshynyp, atyp turdym. Betinde qorasan daǵy bar er adam saýsaǵyn ızep beri kel degen belgi berdi. Bul jetim balalardy ıtpen izdep júrgen mılısıa eken. Sóıtip, meni jáne ózim sekildi qańǵybas balalardy jınap, Sverdlovskidegi balalar úıine ákeldi.

Eki qabatty terezeleri kóp úlken úıde men quralpy balalar jeterlik eken. Ózim sekildi balalarǵa qosylyp kettim. Men úshin eń keremet qyzyq-qýanysh bolǵany — jasym 10-ǵa kelgende partaǵa otyryp, oqýshy atandym. Sabaqqa zerek boldym. Oqýdy da, jazýdy da tez meńgerdim. Basyma bantık taǵyp, horǵa qatysyp, án aıtqandy janym súıetin. Soǵys bastalǵany týraly habardy alǵash estigenim de osy kez. Soǵystyń ne ekenin onsha túsinbesek te, áıteýir, bir jamanshylyq, qıynshylyq ekenin túsinemiz.

Meniń jańa ata-anam

Halıl degen kisi áıelimen birge Balalar úıinde jumys isteıtin. Sol kisiniń áıeliniń meni ózinshe jaqsy kórip, baýyryna tartyp júretinin baıqaıtyn edim. Meniń famılıam Muhtarova bolatyn, ol kisiniń de famılıasy Muhtarov ekenin keıin bildim. Bir kúni álgi adam balalar úıiniń dırektorymen kelisip, meni úıine alyp ketti.

— Sen endi bizdiń qyzymyz bolasyń, Zaınab! Jalpaq bet áıel jup-jumsaq alaqanymen basymnan sıpady.

Meniń júregim qattyraq soǵyp ketkenin sezdim. Bul qýanysh pa, álde belgisizdik aldyndaǵy qobaljý ma, belgisiz.

— Bizdiń basqa balamyz joq, endi sen bizge bala bolasyń, — dedi nyǵarlap Halıl aǵa.

Men kelgen úıdiń turmysy jaqsy ekeni alystan baıqalatyn. Úıdiń tóbesi eki eńisti, shatyrjaldy jáne shatyrynda shaǵyn terezesi bar, eńseli qaqpasy anadaıdan kórinetin. Qazaqtardyń úı-jaıynan ereksheligi — tatarlar úı salýǵa mán bergen ǵoı, úı bólikterden — «ák óı» nemese «kýnak býlmásá» jáne «kara óı» — as úıden turady. Qara bóliginde orys peshi salynyp, oǵan sý jylytatyn jáne tamaq ázirleıtin qazan ornatylǵan. Alǵashqy ýaqytta ózime shap-shaq, jańa ári ádemi kıimderge, maǵan dep arnap satyp alynǵan dápterler men qalamushtarǵa qatty qýanyp júrdim. Balalar úıinde tozǵan ne ózinen úlken balalardan qalǵan kıim kıip júrgen bala úshin shilterli qyzyl kóılek, ádemi qyzyl etik kıý erekshe baqyt kórindi. İship-jem de mol. Soǵystyń yzǵary bul úıden sezilmeıtin. Kúnara ystyq tamaq jasalatyn, dastarhanda nan mol, oǵan jaǵylatyn maı da tabylatyn. Kóp uzamaı men jańa ata-anam tapsyrǵan jańa mindetterime kiristim. Tańerteń úıdegi eki sıyrdy tabynǵa qosam, buzaý qaraımyn, eki shaqyrym jerden bilegim talyp sý tasımyn, qora tazalaý, aýladaǵy baqshany qaraý, aýlany sypyryp qoıý... men kúndelikti sabaǵyma áreń úlgeretin boldym. Ońashada ózim úırenip qalǵan balalar úıine qaıtyp barsam dep oılaımyn. Bir-birimizdiń betimizge kómir ne sıa jaǵyp, shashymyzdan julqyp qalyp qasha jóneletin dostarym dál qazir ne istep jatyr eken dep oılap jatyp uıyqtaımyn. Internattyń tamaǵy da bul úıdikinen táttirek sekildi me aý... Ondaǵy ý-dý ómirden artyq qyzyq joqtaı kórine berdi.

Qashyp shyǵý

Osylaı kúnder óte berdi. Bir kúni sharýamdy jaıǵap júrip, basyma bir oı keldi. Úıde eshkim joq bolatyn. Júgire basyp balalar úıine kelip jettim. Kelsem, kóp balany syrtqa shyǵaryp tizip turǵyzyp qoıypty.Túsingenim, basqa qalada balalar úıi ashylyp, balalardyń jartysyn sonda aýdaraıyn dep jatyr eken. İzdegenge — suraǵan. Men qýanyp kettim. Bul maǵan qutqarý amaly bolyp kórindi. Shetteý jerge taıap keldim de, boıy ózim shamalas bir qyzǵa kıimimdi kórsettim.

— Kıimińdi aýystyrasyń ba?

Qyz meniń kıimimnen kóz almaı qarap turdy. Qyzyǵyp-aq tur. Biraq, aýystyrýǵa batyly jetpeı tur.

— Osylaı bere salam, tek tezdetip aýystyraıyq, — dedim.

Ekeýmiz ońasha jerge baryp, qunjyńdap kıim aýystyryp jatyrmyz.

Ústimdegi Halıl aǵaıdyń áıeli satyp ápergen maqpaldan tigilgen jańa paltomdy, basymdaǵy ádemi, qalyń, gúldi oramal, aıaǵymdaǵy qyzyl etik, ish jaǵymnan kıgen bantıkti jańa kóılekti qyzǵa sheship berip, balalar úıiniń qara-qońyr matadan tigilgen óńsiz kıimderin kıip aldym. Juqalaý bolsa da jylýy mol sekildi kórindi me aý, áıteýir, kóńilime ystyq. Balalardy famılıamen taǵy bir tizimdep bolǵanda men de olardyń aralaryna qosylyp kettim. Arasynda ózim tanıtyn balalar bar eken, dýyldasyp, solarmen qosylyp, poıyzǵa otyrdyq. Bizdi Qazaqstannyń Semeı degen jerine ákelgen eken. Kelgennen keıin famılıa boıynsha tekserip, tizimdep qabyldap jatty. Eń sońynda men qaldym. Tizimdi qaraıdy, Muhtarova degen famılıa joq. Taǵy bir tizimdi qaraıdy, onda da joq. Sol kezde dáý de bolsa balalar úıin basqaratyn osy shyǵar dep qolynan jaralanǵan, aq shashty aǵaıǵa baryp, jalyna bastadym.

— Aǵataı, men osynda qalaıynshy. Men de sol balalar úıinde bolǵam, meni asyrap alǵan edi, biraq men qashyp kettim, endi qaıta barǵym kelmeıdi, aǵaı, qalaıynshy. Sabaǵym da jaqsy, tártibim de durys. Án de salam, horǵa qatystym, — dep jatyrmyn. Sol kezde «olaı bolmaıdy, tizimde joqsyń» dese júregim qars aırylatyndaı. Tek olaı deı kórmese eken, qaldyra kórse eken... Ózim jylap jatyrmyn.

Maǵan tańyrqaı qarap qalǵan ol kisi «jaqsy, jaqsy» degende shyn qýandym. Balalar úıi meniń úıim sekildi, al ondaǵy balalar týystarym sekildi kórindi. Ol jerde jamandyq kórmeıtinime sendim jáne solaı boldy da.

Jalǵyz ókinish

Soǵys kezinde maman jetispeıtin. Jetinshi klasty bitirgende bastaýyshqa muǵalim etip jiberdi. Osylaısha men úlken ómirge joldama aldym. Aldymen pedýchılıshede oqydym. Artynan Almatyǵa baryp Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtyna túsip, ony qyzyl dıplommen bitirdim. Bedeldi joǵarǵy oqý ornynda ustazdyq ettim. Jaqsy adamǵa jolyqtym, ǵalym edi, ómir boıy syılasyp óttik, eki balanyń anasy atandym. Qazir nemereden shóbere súıip otyrmyn. Bylaısha aıtqanda, men endi jetim emespin. Bir ǵana ókinishim — bala shaǵymda balalar úıine tapsyryp kóz jazyp qalǵan sińlimdi onda-munda hat jazyp izdesem de tappadym. Kóz aldymdaǵy sábı beınesi de jyldar ótken saıyn kómeskilip barady. Sińlimniń dúnıege kelgen ýaqyty soǵystyń aldyndaǵy jyldary edi, meniń ózim bala edim, sýretke de túspeppiz. Sonyń bári ókinish. Bir úmit qana áli kúnge úzilmeı keledi. Úzilse men myna ómirden kóshken kúni ǵana úziletin shyǵar... Endi sińlimdi sońǵy ret izdeımin. Kim biledi, týǵan topyraqqa kelýim de sońǵy shyǵar... *** Qalta telefonyna habarlama kelip tústi. «Reseı jerine qosh keldińiz, siz roýmıng arqyly sóılese alasyz» degen habarlama eken. Kempir vagonnyń terezesine úńildi. Kári júrek dúrsildep ketkendeı boldy.

---