InfoHub Logo

Sáken Seıfýllın 1894 jyly burynǵy Aqmola oblysy Aqmola ýezi, Nildi bolysynyń Birinshi aýylynda (qazirgi Jezqazǵan oblysy, Jańaarqa aýdany) týǵan. Saryarqanyń saǵymdy dalasy, móldir sýlary, tolqyǵan Nura, Esil ózenderiniń boıy, alystan kóz tartqan Aba, Or taýlarynyń baýyry – bolashaq aqynnyń balalyq shaǵy ótken, jaz jaılaý rahatyn kórip, altybaqan teýip, aqsúıek oınaǵan, qystyń borandy uzaq túnderinde qıal-ǵajaıyp, erlik oqıǵalarǵa toly batyrlar jyryn estip, myń túrli syrmen adam júregin eljireter án men kúı tyńdaǵan, aıt pen toıdyń qyzyǵyn kórip, aıtys pen báıgeni qyzyqtaǵan altyn besik, ystyq uıasy.

Tabıǵattyń daryndy jaratylǵan móldir qara kóz, tolqyndy shashty, qyr muryndy, qaıratty uldaryn Seıfolla men Jamal azan aıtyp qoıǵan Sádýaqas degen esiminiń ornyna, erkeletip Sáken atap ketken.
Sózge sheshen, dombyrashy, saıatshy, ańshy Seıfollanyń kóp isteri, áreket, qımyly, minez qalyby bolashaq aqynnyń ór, qaısar, ádil bolyp ósýine áser etedi. Erkelikti bilmeıtin, orynsyz kúlkige, jylaýǵa joq turymtaıdaı bala sheshesi Jamaldyń ertegilerin tyńdaýdan jalyqpaıdy. Aýyl moldasynan tilin syndyryp, arabsha hat tanyp, qıssa-hıkaıany ózi oqı alatyn deńgeıge jetken Sákendi «Oryssha til úıren, oryssha oqý úıren», - dep Nildi zaýytyna jiberedi.

Toǵyz jasynda aýyldan ketip, Kenishke kelgen Sáken bir orystyń sıyryn baǵyp, peshke tas kómir jaǵyp, sý ákep, ár túrli jumystar isteı júrip, áýeli sol úıdiń kempirinen bir jyl oryssha til úırenip, eki jyl zaýyt mektebinde oqıdy. Keshke ata-ana alaqanyna salǵan baqytty bala, búgin kisi esiginde. Keshke kesh jatyp, kesh oıanǵan uıqydaǵy jaıbaraqat aýylda bolsa, búgin tútini aspanǵa shanshylǵan zaýyt, balǵalardy dúrsildete soǵyp, kók temirdi saǵyzsha ılegen ustalar, ese, teńdik bostandyq talap etip ereýilge shyqqan jumysshylardyń arasynda. Jeti qat jer astyndaǵy shyńyraýǵa túsip, kózderi ǵana jyltyrap, sharshap-shaldyǵyp shahtadan shyǵyp kele jatqan kenshiler, san alýan mashınalardy júrgizip, tas qoparyp jatqan jumysshylar, jataq úıler, aýyr turmys, tartysty ómir sýretteri alǵyr, zerek, esti bala júregine yza, namys, kek bolyp baılandy. Keıin olar aqynnyń kóptegen shyǵarmalaryna arqaý bolady.

Sákenniń jan-jaqty bilim alýy, azamattyq-áleýmettik kózqarastarynyń qalyptasýy, shyǵarmashylyq qadamynyń bastalýy onyń 1908-1913 jyldary Aqmolada prıhodskaıa shkolada, qalalyq ýchılıshede, 1913-1916 jyldary Omby muǵalimder semınarıasynda oqyǵan jyldarymen tyǵyz baılanysty. Tyrnaq aldy adymyn Nildi zaýytynda qaljyń óleń jazýdan bastaǵan jas daryn qazaq fólkloryn, Abaı shyǵarmalaryn, orys, Eýropa ádebıetteri klasıkasyn ıgerýge talaptanady. «Aıqap» jýrnalyna habar, syn, maqala, birneshe óleń bastyrady. 1914 jyly jıyrma jastaǵy semınarıst Sáken Seıfýllınniń «Ótken kúnder» atty óleńder jınaǵy Qazan qalasynda basylyp shyǵady.

Ózi sekildi semınarıa bitirgen sol tustaǵy qazaqtyń jas oqyǵandary sıaqty Sáken de eńbek jolyn Siletti-Buǵyly degen jerde aýyl muǵalimi bolýdan bastaıdy. Qazaq dalasynyń astan-kesteńin shyǵarǵan 1916 jyl oqıǵalary, ásirese álemdi dúr silkindirgen 1917 jyldyń alapat tolqyny Sákenge qatty áser etti. Ár túrli óleńder jazyp júrgen tipti áli balalyq minezden arylmaǵan jas aqyn aqpan Revolúsıasy bolyp, patsha qulatylǵannan keıin Aqmolaǵa keledi. Tartystyń bitimsiz kúresi az ýaqyt ishinde romantık jyrshyny tez shıratyp, tipti onyń shyǵarma jazýǵa qolyn da tıgizbeı, áleýmet qaıratkeri, saıası kúresker etip shyǵarady. Sáken Seıfýllın túrli qyzmetter atqara júrip, qazaq áıelderine teńdik berý, din basylardy aýyzdyqtaý, burynǵy dáýlet, baılyq, ákimshilik-bılik ıelerin tizgindeý, kedeı-kepshik, jumysshy, jalshyǵa kúsh berý, áleýmettik iske tartý sekildi san alýan saıası sharalardy júzege asyrady. 1917 jyly jazǵan «Baqyt jolynda» dramasy 1918 jyly Aqmola jastarynyń kúshimen sahnada qoıylady.

Basqa da revolúsıonerlermen birge Sáken qol-aıaǵy shynjyrlanyp Kolchak túrmesinde otyrady, ash-jalańash, qorlyq-zorlyq kórip Annenkovtyń azap vagonynyń taýqymetin tartady. Toǵyz aıǵa sozylǵan bul tamuq taqsiretinen er júrek aqyn 1919 jyly naýryz aıynda Omby tutqyn lagerinen qashyp shyǵyp qutylady. Myńdaǵan shaqyrym jaıaý-jalpy, aryp-ashyp júrip, ol aqyry Túrkistan ótip, Áýlıeata (qazirgi Jambyl) atyrabynda Keńes ókimetin ornatý jumystaryna belsene qatysady.

1920 jyly Qazaq Avtonomıaly Respýblıkasy qurylǵanda, Sáken Seıfýllın Qazaqstan Ortalyq Atqarý Komıtetiniń prezıdıým múshesi, Jer-sý Komısıasynyń tóraǵasy, al İİİ Keńester sezinde, 1922 jyldyń qazanynda Qazaqstan Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy etip saılanady. Búkilodaqtyq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń (VSIK) múshesi retinde KSRO kóleminde sheshiletin kúrdeli saıası, áleýmettik, sharýashylyq máselelerdi talqylaýǵa qatysady (1922-1925 jyldary). «Eńbekshi qazaq» gazetiniń (qazirgi «Egemen Qazaqstan») «Ádebıet maıdany» (qazirgi «Juldyz») jýrnalynyń redaktory bolǵan Sáken Seıfýllın qazaq keńes baspasóziniń basynda turdy. 1925-1937 jyldar arasynda Jazýshylar odaǵynda, basqa da oryndardy basshylyq qyzmetterde bola júrip, joǵary oqý oryndarynda ustazdyq etti. Keń qulashty qoǵam qaıratkeri, adal, shynshyl aqyn S. Seıfýllınniń dańqy alysqa tarady.

Sáken qarbalas, alasapyran kúnderi tynyshtalyp, beıbit ómir arnasyna túsken ýaqytta negizgi ómirlik muraty qalamgerlik ekenin ábden uǵynady. Barlyq qaırat – kúshti talant-daryn, jigerdi kórkem sózben týǵan halqyna qyzmet etýge jumsaıdy. Onyń qalamynan týǵan «Asaý tulpar» (1922), «Dombyra» (1924), «Ekspress»(1926), «Turmys tolqyndary» (1928), «Kókshetaý» (1929), «Álbatros» ()1933 , «Qyzyl at» (1933), «Sosıalısan» (1927), «Jer qazǵandar» (1917), «Qyzyl suńqarlar» (1920), dramalary týdy. «Qazaqtyń eski ádebıet nusqalary» (1931), «Batyrlar» (1933), «Qazaq ádebıeti» (1932) zertteý eńbekteri – qazaq fólklory men ádebıetiniń kóp materıaldaryn júıelep, ozyq ádebıettaný prınsıpteri negizinde jazylǵan, tanymdyq – tárbıelik máni joǵary týyndylar. Sazger retinde Sáken Seıfýllın qazaqtyń jańa mýzykasynyń damýyna óziniń tamasha ánderimen úles qosty.
1936 jyly qazaq ádebıetiniń kózi tiri klassıgi Sáken Seıfýllınniń ádebı qyzmetiniń 20 jyldyǵy toılanyp, áleýmettik erekshe qyzmeti eskerilip, oǵan Eńbek Qyzyl Tý ordeni berildi. Stalınniń jeke basyna tabyný keselinen jazyqsyz jalaǵa – repressıaǵa ushyraǵan Sáken Seıfýllın 1938 jyly 26 aqpanda mert boldy. Ákesi Seıfolla repressıaǵa ushyrady.

Ótken kúnder sýreti.
Tuńǵysh «Ótken kúnder» óleńder jınaǵy Qazandaǵy «Matbýǵat Kárımıa» baspasynan basylyp shyqqanda, Sáken Seıfýllın jıyrma jasta edi. Kitapqa engen óleńderdiń áleýmettik-qoǵamdyq mazmuny, kórkemdik-estetıkalyq ereksheligi, poetıkalyq-aqyndyq qýaty qalamgerdiń tabıǵı úzik talantyn, azamattyq pozısıasyn, pálsapalyq dúnıetanymyn anyq kórsetip beredi. Bul tusta baspadan kitap bolyp shyǵyp jatqan qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalary neken-saıaq, uly aqyn Abaı týyndylarynyń basylǵanyna ne bary bes-aq jyl ótken edi.

Sáken jınaǵyndaǵy óleńder ıdeıalyq turǵydan alǵanda aǵartýshylyq, demokrattyq baǵytta, synshyl realızm ádisiniń arnasynda jazylǵandyǵyn kóremiz. Jas aqyn qazaq ómirindegi, halyq turmysyndaǵy mańyzdy áleýmettik taqyryptardy kóterip, oǵan kórkemdik, estetıkalyq taldaý jasaıdy.
Patsha otarshylyǵy, qazaq eliniń qarańǵylyqtan kózi ashylmaǵandaǵy, qazaq baılarynyń nadandyǵy men topastyǵy, ózderi birikpeı, jan-jaqqa tartqan el basshylarynyń berekesizdigi, tektes saıası-áleýmettik taqyryptardy qozǵaý, kedeılik, joqtyq zardaptary, bilimge úndeý olarǵa halyq murattary turǵysynda jaýap izdeý jas aqynnyń azamattyq oı-órisin kórsetedi. Bul ıdeıalar «Mura», «Tús», «Kim basshy aǵa halyqqa», «Qazaq sabaǵy», « Nadan baı», «Jetimge», «İnishegime» óleńderiniń bárine tán.

Oqý – bilim qýyp, jastaı qalǵa ketken jas óspirimniń elge degen saǵynyshy, týǵan jerge degen mahabbaty, aýyl kórinisterin, el turmysyn, etnografıalyq jáıtterdi beıneleıtin «Jaılaýǵa kóshý», «Jaılaýda qymyz ishý», «Aıt kúni» óleńderinen jaqsy kórinedi. Bul týyndylarda este qalar qanyq boıaýmen salynǵan tabıǵı sýretter, birte-birte joıylyp bara jatqan, qazaqtyń keshegi ómiriniń belgileri - ótken kúnder kartınalary bar.
Ushqyn atqan alǵashqy ǵashyqtyq, mahabbattyń nurly sáýlesin jyrlaýǵa da jas aqyn qalamy beıim, bul rette Abaı yqpaly mol.
Áleýmettik aıqyn pozısıa, halyqtyq ıdeıa, beıneli til oramy, mádenıettiń óleń kestesi bar «Ótken kúnder» jınaǵy qazaq ádebıetine tegeýrindi talant kelgendiginiń aıǵaǵy boldy.

Óleńderi

Aqsaq kıik
Ananyń haty
Býrabaı
Biz
Bizdiń jaqta
Qyrda
Tergegen bolsań aıtaıyn
Orman