Salaýatty ómir salty
Taqyryby: Salaýatty ómir salty
Maqsattary:
Bilimdilik: oqýshylarǵa adam densaýlyǵynyń qymbattylyǵyn, ómir súrý úshin qajettiligin, baǵaly baılyq ekendigin túsindirý.
Damytýshylyq: syn turǵysynan oılaý, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý, sóıleý sheberligin jetildire otyryp qorytyndy jasaı bilýge daǵdylandyrý.
Tárbıelik: oqýshylardy deni saý, bilimdi, tárbıeli, meıirimdi, ustamdy, ózin - ózi tárbıeleı alatyn jeke tulǵa retinde qalyptastyra otyryp salaýatty ómir saltyna baýlý.
Kórnekiligi: slaıd, vıdeo, plakat.
Jabdyǵy: kompúter, ınteraktıvti taqta, úntaspa, vatman, flomaster, stıkerler.
Ádis - tásilderi: syn turǵysynan oılaý, taldaý, pikirlesý, trenıń.
Túri: dástúrli emes
Formasy: shyǵarmashylyq - izdenýshilik, zertteýshilik.
Epıgraf: «Ult densaýlyǵy - bizdiń tabysty bolashaǵymyzdyń negizi»
N. Á. Nazarbaev.
Barysy
1. Muǵalim: Qurmetti qonaqtar, «Salaýatty ómir salty» atty 10 synybynda ótiletin ashyq sabaǵymyzǵa qosh keldińizder! Búgingi sabaǵymyzdyń dáıeksózi retinde Elbasynyń myna sózderi alyndy: «Ult densaýlyǵy - bizdiń tabysty bolashaǵymyzdyń negizi». Sabaǵymyzdyń maqsaty ult densaýlyǵy tabysty bolashaqtyń negizi ekenin jan - jaqty taldap túsiný jáne salaýatty ómir saltyna daǵdylaný. Ádettegideı sabaǵymyzdy shattyq sheńberinen bastaıyq.
Shattyq sheńberi. Trenıń «Álemge densaýlyq!». Oqýshylar júrekterge tilek jazyp globýsqa japsyrady. Hormen «Álemge densaýlyq tileımiz, bolashaqqa densaýlyqpen birge baraıyq!».
2. Oılanaıyq, pikirleseıik. Suraqtar:
Slaıd №1. Nelikten myna adam tynyqsa da sharshaǵany basylmaıdy?
Slaıd №2. Myna sýretke qarap temeki týraly ne aıtasyńdar?
Slaıd №3. Temekiniń zıanyn bile týra nelikten adamdar shylym shegedi?
Slaıd №4. Alkogól men sábıdiń arasynda qandaı baılanys bar?
Slaıd №5. Myna sýret senderge qandaı oı salady?
Slaıd №6. İshimdik adamdy qandaı jaǵdaıǵa ushyratady?
Slaıd №7. Myna sýret qandaı oı salady?
Slaıd №8. Alkogól men sýısıdtiń baılanysy qandaı?
Sabaǵymyzdyń kelesi kezeńi oqýshylardyń shyǵarmashylyǵy, taqyrypqa baılanysty qosymsha málimetterdi tyńdaıyq.
3. Shyǵarmashylyq jumys. Oqýshylar jumystaryn qorǵaıdy.
Ermek: Qoǵamnyń ilgeri damýyna keri áserin tıgizip, jas urpaqtyń sanasy men ómirin ýlandyratyn aýyr keseldiń biri – maskúnemdik, araqqumarlyq. İshimdiktiń zıany: İshimdik ishetin adamda eń aldymen qýanysh sıaqty jeńil sezim paıda bolady. Sosyn bas aýrýy, kózdiń súzilýi, ózin baqylaı almaý, júrý qıyndyǵy, tepe - teńdiktiń saqtalmaýy, jerge qulaý áreketteri oryn alady. Mı, júıke, baýyr, bulshyq et, tkan sıaqty organdardyń qyzmeti buzylady, kóz qımylynyń úılesimi buzylady, aıaq alysy ebedeısizdenip qısalańdaıdy, tili kúrmeledi. Aqyl kemıdi jáne durys estimeıdi. Basqa adamdarmen qatynas jasalyp, jynystyq aýrýlar taraıdy. Mı qabyǵyn uıytatyndyqtan adam ózin bıleı almaı, bılik ishimdiktiń qolyna ótedi. Qaryndaǵy alkogól 2 mınýttan soń qanǵa ótedi. Qan ony organızmniń barlyq kletkalaryna taratady. Eń sońynda esinen aırylady. Materıaldyq zalalymen qosa deneniń aýrýlarǵa qarsy turý qabileti kemıdi. İshkish adamdarda din, otbasy, bala, otan, ult súıispenshiligi degen bolmaıdy. Uıalý sezimin joǵaltatyndyqtan eń namysty adamdardyń ózi adamgershilikke jat qylyqtar jasaıdy. Alkogól ishimdikterin ishý úlken kúná. Alkogolızm ádet emes, ol - aýrý. Alkogolızm - organızmdegi úreı men jarymjandyqty sıpattaıtyn aýrý. Organızmge sińgen alkogól birden joıylmaı, onyń zıandy áseri 1 - 2 táýlikke deıin saqtalady. Sondyqtan kún saıyn jarty lıtrden júzim sharabyn nemese syra ishken adamdar uzaq ýaqyt alkogólmen ýlanǵan hálden aıyǵa almaıdy. Syrada alkogólden basqa, kóptegen kómirsý bolady, ol lezde maıǵa aınalady. Syrany kóp ishetin adam denesiniń tolyqtyǵyn densaýlyq belgisi deýge bolmaıdy. Bul - zat almasýdyń buzylýy týraly berilgen sıgnal. Alkogól ishý zıandy, onyń kez kelgen mólsheri - ý! Ókinishke oraı Qazaqstan ishimdikti tutynýda álem boıynsha alǵashqy bestikti qurap otyr.
Aıgerim: Shylym shegý arqyly onyń quramyndaǵy ýly zattar aýyz jáne ókpe arqyly qannyń quramyna ótedi. Bul zattardy úsh topqa bóledi: nıkotın, smola zattary jáne ysty gaz. Sonymen qatar temeki tútininde sınıldik qyshqyl, kanserogendi jáne radıoaktıvti ızotoptar bar. Zattardyń ishindegi bárine belgilisi – nıkotın. Ol ókpeden qanaınalym múshelerine ótedi de basqa ártúrli organdarǵa jaǵymsyz áserin tıgizedi. Nıkotın – ý, ony úlken mólsherde qoldanǵanda: tamyr soǵýyn jıiletedi, basty aınaldyrady, vestıbýlárlyq apparattyń jumysyn buzady, salqyn ter shyǵyp, qusyqty týdyrady jáne adam bozaryp ketedi. Temekide smola zattarynyń kóp mólsheri bolady. Ol zattar shylym shekkende dene múshelerine jeńil túrde ótip ketedi. Egerde adam kúnine bir pachki sıgaret tartatyn bolsa onyń ókpesine 700 gr smola túsedi, onyń quramynda 100 - ge jýyq ártúrli kanserogendik zattar (qaterli isik týdyratyn zattar) bary anyqtalǵan. Temeki tútininiń radıoaktıvti zattary ókpe talshyǵynda, súıek mújiginde, lımfa túıirshikterinde, ishki bezderde jınaqtalady da aılap meıli jyldap, uzaq ýaqyt boıyna syrtqa túzilip shyqpaı, ózderine saı zıandy áserlerin jalǵastyra beredi. Temeki radıoızotoptarynan ásirese polonıı - 210 jáne qorǵasyn - 210 qaterli isikterdi týdyratyn eń basty ýly zattar bolyp tabylyp otyr. Bul zattar temeki shegýshilerdiń genetıkasyn zaqymdaıtyn eń negizgi sebepter. Adamdy 200 ret rentgenge túsirgende denege ótetin radıasıalyq mólsherdi, adam kúnine 20 sıgaret tartý arqyly - aq qabyldap jatady. Taqyrypqa baılanysty suhbat júrgizgen bolatynmyn. Ekranǵa nazar aýdaraıyq.
Tolǵanaı: Durys tamaqtaný mádenıeti. «Aýrý astan» degen qanatty sózdi aıtyp ketken babalarymyz as - aýqatyna basa mán bergeni belgili. Osy zamanǵy medısınada ár túrli aýrýlardy emdeý tájirıbesi mol, ol jóninde bir dáriger «adamnyń densaýlyǵymen biz aınalyspaımyz, ár adam óziniń densaýlyǵyna ózi jaýapty» degen eken. Biz ózimizdiń tamaqtanýymyzda neni ózgerte alamyz? Tıimdi tamaqtanýdyń máni - taǵamdardyń durysyn tańdaý. Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý qyzmeti tamaqtaný pıramıdasyn usynady. Jýyrda Ýkraınanyń bir top tamaqtanýshy - ǵalymy eń qaýipti azyq - túlik túrleriniń reıtıńisin jasap shyǵardy. «Ondyqqa» engen taǵamdar ýlanýlarǵa, alergıalyq reaksıalarǵa jıi sebep bolady eken. Dárigerlerdiń aıtýynsha, bári de mólsherge baılanysty. Shamadan tys jelingen kez kelgen taǵam densaýlyqqa zıan. Aǵzamyz úshin eń qaýipti taǵam túrlerin bilý - árbir adam úshin mańyzdy. Dámdi degen astyń ózi kútpegen jaǵdaılarǵa alyp kelýi múmkin. Rasynda da, Bizdiń aǵzamyzǵa qandaı azyq - túlik qaýipti? Mektep oqýshylarynan saýalnama júrgizgen bolatynmyn. Tamaqtaný rejımin saqtaısyz ba? degen saýalǵa 25% keıde, 60% paıyzy únemi, 15% saqtamaımyn dep jaýap berdi.
Aqpar: Densaýlyq - adam ómirindegi basty qundylyq. «Birinshi baılyq - densaýlyq» dep halyq tegin aıtpaǵan. Adam myqty densaýlyqtyń arqasynda ómirde kezdesetin aýyrtpalyqtardy jeńýge, qabilet - darynyn damytyp, shyǵarmashylyq deńgeıge kóterile alady. Sondyqtan densaýlyqqa sanaly qarap, sportpen shuǵyldanyp, ýaqytynda tamaqtanyp, dene ahýalynyń babynda bolýyna jaǵdaı jasaý kerek. Sportpen shuǵyldanbaıtyn adam aýrýshań bolyp keledi. Aýrýshań adam tolyqqandy jumys isteı almaıdy, óziniń súıikti kásibimen aınalysa almaıdy. Al deni saý adam eńbekke qabiletti bolady. Jastar, bolashaq mamandar álsiz, densaýlyǵy nashar, bilimsiz, zıandy ádetterge áýes, jalqaý, tárbıesiz bolsa, memleket qashan da álsiz, qorǵansyz. Elimizdiń prezıdenti N. Á. Nazarbaev: «Halyqtyń densaýlyǵy – el damýynyń asa mańyzdy tutqasy, bolashaǵymyzdyń kepili» dep aıryqsha atap ótti. Sondyqtan bizdiń baqytymyzdyń onnan toǵyzy densaýlyqqa baılanysty. Deni saý adam ómirdegi eń baqytty adam. Endeshe, densaýlyqty nyǵaıtý, shıraq, jigerli, symbatty ósý árbir adamnyń óz qolynda. Barshańyzdy sportpen aınalysýǵa shaqyramyn! Bizdiń mektep oqýshylary salaýatty ómir saltyn barynsha ustanýda. 70% sport seksıasyna, 30% bı úıirmesine qatysady.
Albına:
“Salaýatty ómirge keri yqpalyn tıgizetin
jaǵymsyz áreket – ol nashaqorlyq”
N. Á. Nazarbaev.
Dál qazirgi tańda árbir januıanyń esigi men terezesine úńilip, úı aınalasyn toryp, ǵasyr indeti júr. Bul indettiń aty – nashaqorlyq. Halqymyzdyń densaýlyqty baılyq pen basqadan da joǵary qoıýynan - aq onyń qadiri qanshalyqty ekenin bilýge bolady. Osyndaı baǵa jetpes baılyqtyń qadirin túsinbeı, óz ómirine óz qoldarymen balta shaýyp júrgen jandar qanshama! Abaıdyń sózimen aıtqanda: “ Tamaǵy toqtyq, qaıǵysy joqtyqtan” azady. Esirtki qazirgi tańda kóp túri kezdesedi mysaly: marıhýana, kokaın, morfın, LSD, geroın jáne taǵy basqa túrleri adamnyń mıyna, psıhıkasyna, ortalyq júıke júıesine qatty áser etip, rýhanı jáne fızıkalyq tepe – teńdikti buzatyn zıandy zattardyń biri. Nashaqordyń esirtkiden ýlanýy onyń búkil psıhıkasy ózgeredi. Birinshiden, júıke júıesin birden ýlaıdy, eltirip jiberedi, aqylmen isteıtin jumystardan bas tartatyn bolady, ómirge qajetti barlyq jumysty oryndaýǵa yntasy, belsendiligi pás bolyp turady, enjar ómir keshedi. Tipti, jeńil - jelpi naýqastanǵan nashaqorlardy emdeýdiń ózi kúrdeli eken. Sondyqtan da olardyń kóbi mıdyń qabynýynan, júrekke salmaq túsýdiń saldarynan qaıtys bolyp jatady. Esirtki adam psıhıkasyna óte qaterli. Nashaqordyń esil - derti qaıdan bolsa da esirtki zattardy taýyp ishýde bolady. Eń qaterlisi – nashaqor esirtkige aqsha tabý úshin kisi tonaýdan bastap, tipti jaqyn adamyn óltirýden de taıynbaıdy. Oıy tunyq, sanasy taza urpaq qana elimizdiń kósegesin kógertip, ilgeri damýyna úles qosa alady. Bul týraly Elbasynyń ózi de halyqqa joldaýynda san márte aıtyp, jastardy salaýatty ómir saltyn ustanýǵa, zıandy ádettermen kúresýge shaqyryp keledi. «Ómir» atty kemede tuńǵıyqqa batpaı, sheksiz - shetsiz ǵarysh keńistiginde bizge amanat etken táýelsiz memleketimizdiń altyn kiltin joǵaltpaı, kók týyn kókke qaraı bıik kótereıik dostar! Statısıka: SHQO - da 2013 jylǵy málimet boıynsha 3446 nashaqor tirkelgen. Qazaqstan boıynsha 1991jyly 11000 adam, 2000 jyly 38000 adam, 2010 jyly 50000 nashaqor tirkelgen.
Aıjan: «Tátti uıqy – tán shıpasy». Ataqty Shopengaýer «Saǵat úshin onyń serippesin burap júrgizý qandaı qajet bolsa, adamǵa uıqy da sondaı qajet», deıdi.
• uıqyǵa erterek jatýǵa daǵdylanǵan jón. Aǵzany bir mezgilde uıyqtaýǵa úıretý – densaýlyqqa óte paıdaly. Erte jatyp, erte turýdyń aǵzaǵa óte paıdaly ekenin ǵalymdar jıi eskertedi;
• Mamandardyń jatar aldynda jyly sút ishýge keńes beretini bar. Sebebi, sút quramynda qajetti amın qysh¬¬qyly kezdesedi.
• Keshki asty barynsha az ishý kerek. Óıtkeni, tamaq tolyq qorytylýy úshin 3 - 4 saǵat ýaqyt qajet. Ashshy, tátti taǵamdy keshki asqa qoldanýǵa bolmaıdy.
• Uıyqtar aldynda aýa tazartyp alǵannyń da mańyzy joǵary.
Jalpy alǵanda, adam – óziniń sapaly ári uzaq ǵumyr keshirýine ózi ǵana sebepshi bola alady. Statısıka: Uıqy rejımin 42% keıde, 50% únemi, 8% saqtamaımyn dep jaýap berdi.
Asel: Adam az qozǵalyp, qımyl belsendiligi azaıǵanda bulshyqetter semip gıpodınamıa aýrýy paıda bolady. Gıpodınamıa — az qozǵalý, jetkiliksiz qımyl belsendiligi.
Negizgi belgileri (sımptom):
- Álsireý;
- Júrek soǵysynyń jáne púlstiń tez soǵýy;
- Qan qysymynyń joǵary bolýy;
- Qajyǵyshtyǵý, tipti eptegen júktemelerde;
- Emosıonaldyq turaqsyzdyq, kúıgelektik.
Aǵzaǵa áseri:
- Súıek ulpasynyń quramynda kálsı tómendeıdi, uıqysyzdyq, jabyǵý paıda bolady. Ózim qozǵalys - ómir negizi degen qaǵıdany ustanamyn. Adamdy belsendi qozǵalysqa ákeletin bı ónerin jaqsy kóremin. Bı óner ǵana emes sport túri dep te sanaımyn. Uzaq jasaımyn deseńizder únemi qozǵalysta bolyp qımyl belsendiligińizdi azaıtpańyzdar! Ekranǵa nazar aýdaraıyq.
4. Sergitý sáti. Boı jazý.
Muǵalim: Shyǵarmashylyq jumystaryńa, izdenisterińe rahmet. Ózderińe qajetti aqparat aldyńdar dep oılaımyn.
5. Aqparat. Kelesi kezekte qosymsha aqparat. Zıandy ádetterdiń saldary. Ekranǵa nazar aýdaraıyq (beınefılm).
Muǵalim: Adamnyń óz densaýlyǵyna jaýapsyzdyǵy osyndaı aýyr zardaptarǵa ákeledi, muny esh ýaqytta umytpańdar! Jalpy bul jeke adamnyń nemese otbasynyń ǵana emes, qoǵamdyq, memlekettik deńgeıdegi problemalar. Densaýlyq kez kelgen memlekettiń basty nazarynda. Óıtkeni deni saý ult - el bolashaǵy. Elbasymyz da bul baǵytta kóregendi de salıqaly saıasat júrgizip otyr. Ekranǵa nazar aýdaraıyq (vıdeo).
6. Elbasynyń joldaýy (vıdeo).
Salaýattylyq – bizdiń tańdaýymyz! (vıdeo)
7. Tynyshtyq sáti «Tabıǵatpen úndesý». (Baıaý áýen oınap turady).
Muǵalim: Denelerińdi túzý ustap yńǵaılanyp otyryńdar. Aýany tereń jutyp, erkin tynys alyńdar. Baqytqa, mahabbat pen shattyqqa toly taza, shıpaly aýanyń tula boılaryńa tolǵanyn sezinińder (oqýshylar kózderin jumyp baqytqa bólenedi).
8. Qorytyndy. Osy aıtylǵandardy oı - elekten ótkizip qorytyndy jasańdar. Bul qorytyndyny «Densaýlyqtyń kepilderi jáne densaýlyqtyń jaýlary» atty dıagram túrinde kórsetińder. Oqýshylar eki topqa bólinip poster qorǵaıdy.
Muǵalim: Búgin densaýlyq taqyrybyna arnalyp kóp maǵlumattar aıtyldy. Bul saladaǵy bilimderiń keńeıip ózgelerge de aqyl - keńes beretin dárejege jettińder dep oılaımyn. Mektebimizdiń oqýshylaryna arnap tárbıelik áseri mol úndeý jazýlaryńdy suraımyn.
Balalardyń úndeýi.
Shyǵarmashylyq jumys. Joba. Úndeýlerin sátti, maǵynaly shyqty. Endi osy úndeýdi júzege asyrý úshin qandaı joba usynar edińder?
1 top: Temeki shegýdi boldyrmaýdyń joldary;
2 top: İshimdikti shekteýdiń joldary.
Muǵalim: Shyǵarmashylyq jumystaryńa rahmet.
Trenıń «Sıqyrly satýshy».
Muǵalim: Búgin bizge sıqyrly satýshy qonaqqa kelipti. Boıymyzdaǵy kemshiligimizdi qaǵazǵa jazyp sıqyrly satýshyǵa bersek ornyna qymbat qundylyq syılaıdy.
Sıqyrly satýshy: Rahmet, dostarym. Senderge osyndaı qymbat qundylyqtardy syılaǵanyma qýanyshtymyn. Saý bolyńdar!
Oqýshylar: Saý bolyńyz sıqyrly satýshy, sizdi asyǵa kútemiz!
Trenıń «Meniń kóńil kúıim». Sabaqtan alǵan áserlerińdi bult nemese gúl tańdaý arqyly bilgim keledi.
Maqsattary:
Bilimdilik: oqýshylarǵa adam densaýlyǵynyń qymbattylyǵyn, ómir súrý úshin qajettiligin, baǵaly baılyq ekendigin túsindirý.
Damytýshylyq: syn turǵysynan oılaý, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý, sóıleý sheberligin jetildire otyryp qorytyndy jasaı bilýge daǵdylandyrý.
Tárbıelik: oqýshylardy deni saý, bilimdi, tárbıeli, meıirimdi, ustamdy, ózin - ózi tárbıeleı alatyn jeke tulǵa retinde qalyptastyra otyryp salaýatty ómir saltyna baýlý.
Kórnekiligi: slaıd, vıdeo, plakat.
Jabdyǵy: kompúter, ınteraktıvti taqta, úntaspa, vatman, flomaster, stıkerler.
Ádis - tásilderi: syn turǵysynan oılaý, taldaý, pikirlesý, trenıń.
Túri: dástúrli emes
Formasy: shyǵarmashylyq - izdenýshilik, zertteýshilik.
Epıgraf: «Ult densaýlyǵy - bizdiń tabysty bolashaǵymyzdyń negizi»
N. Á. Nazarbaev.
Barysy
1. Muǵalim: Qurmetti qonaqtar, «Salaýatty ómir salty» atty 10 synybynda ótiletin ashyq sabaǵymyzǵa qosh keldińizder! Búgingi sabaǵymyzdyń dáıeksózi retinde Elbasynyń myna sózderi alyndy: «Ult densaýlyǵy - bizdiń tabysty bolashaǵymyzdyń negizi». Sabaǵymyzdyń maqsaty ult densaýlyǵy tabysty bolashaqtyń negizi ekenin jan - jaqty taldap túsiný jáne salaýatty ómir saltyna daǵdylaný. Ádettegideı sabaǵymyzdy shattyq sheńberinen bastaıyq.
Shattyq sheńberi. Trenıń «Álemge densaýlyq!». Oqýshylar júrekterge tilek jazyp globýsqa japsyrady. Hormen «Álemge densaýlyq tileımiz, bolashaqqa densaýlyqpen birge baraıyq!».
2. Oılanaıyq, pikirleseıik. Suraqtar:
Slaıd №1. Nelikten myna adam tynyqsa da sharshaǵany basylmaıdy?
Slaıd №2. Myna sýretke qarap temeki týraly ne aıtasyńdar?
Slaıd №3. Temekiniń zıanyn bile týra nelikten adamdar shylym shegedi?
Slaıd №4. Alkogól men sábıdiń arasynda qandaı baılanys bar?
Slaıd №5. Myna sýret senderge qandaı oı salady?
Slaıd №6. İshimdik adamdy qandaı jaǵdaıǵa ushyratady?
Slaıd №7. Myna sýret qandaı oı salady?
Slaıd №8. Alkogól men sýısıdtiń baılanysy qandaı?
Sabaǵymyzdyń kelesi kezeńi oqýshylardyń shyǵarmashylyǵy, taqyrypqa baılanysty qosymsha málimetterdi tyńdaıyq.
3. Shyǵarmashylyq jumys. Oqýshylar jumystaryn qorǵaıdy.
Ermek: Qoǵamnyń ilgeri damýyna keri áserin tıgizip, jas urpaqtyń sanasy men ómirin ýlandyratyn aýyr keseldiń biri – maskúnemdik, araqqumarlyq. İshimdiktiń zıany: İshimdik ishetin adamda eń aldymen qýanysh sıaqty jeńil sezim paıda bolady. Sosyn bas aýrýy, kózdiń súzilýi, ózin baqylaı almaý, júrý qıyndyǵy, tepe - teńdiktiń saqtalmaýy, jerge qulaý áreketteri oryn alady. Mı, júıke, baýyr, bulshyq et, tkan sıaqty organdardyń qyzmeti buzylady, kóz qımylynyń úılesimi buzylady, aıaq alysy ebedeısizdenip qısalańdaıdy, tili kúrmeledi. Aqyl kemıdi jáne durys estimeıdi. Basqa adamdarmen qatynas jasalyp, jynystyq aýrýlar taraıdy. Mı qabyǵyn uıytatyndyqtan adam ózin bıleı almaı, bılik ishimdiktiń qolyna ótedi. Qaryndaǵy alkogól 2 mınýttan soń qanǵa ótedi. Qan ony organızmniń barlyq kletkalaryna taratady. Eń sońynda esinen aırylady. Materıaldyq zalalymen qosa deneniń aýrýlarǵa qarsy turý qabileti kemıdi. İshkish adamdarda din, otbasy, bala, otan, ult súıispenshiligi degen bolmaıdy. Uıalý sezimin joǵaltatyndyqtan eń namysty adamdardyń ózi adamgershilikke jat qylyqtar jasaıdy. Alkogól ishimdikterin ishý úlken kúná. Alkogolızm ádet emes, ol - aýrý. Alkogolızm - organızmdegi úreı men jarymjandyqty sıpattaıtyn aýrý. Organızmge sińgen alkogól birden joıylmaı, onyń zıandy áseri 1 - 2 táýlikke deıin saqtalady. Sondyqtan kún saıyn jarty lıtrden júzim sharabyn nemese syra ishken adamdar uzaq ýaqyt alkogólmen ýlanǵan hálden aıyǵa almaıdy. Syrada alkogólden basqa, kóptegen kómirsý bolady, ol lezde maıǵa aınalady. Syrany kóp ishetin adam denesiniń tolyqtyǵyn densaýlyq belgisi deýge bolmaıdy. Bul - zat almasýdyń buzylýy týraly berilgen sıgnal. Alkogól ishý zıandy, onyń kez kelgen mólsheri - ý! Ókinishke oraı Qazaqstan ishimdikti tutynýda álem boıynsha alǵashqy bestikti qurap otyr.
Aıgerim: Shylym shegý arqyly onyń quramyndaǵy ýly zattar aýyz jáne ókpe arqyly qannyń quramyna ótedi. Bul zattardy úsh topqa bóledi: nıkotın, smola zattary jáne ysty gaz. Sonymen qatar temeki tútininde sınıldik qyshqyl, kanserogendi jáne radıoaktıvti ızotoptar bar. Zattardyń ishindegi bárine belgilisi – nıkotın. Ol ókpeden qanaınalym múshelerine ótedi de basqa ártúrli organdarǵa jaǵymsyz áserin tıgizedi. Nıkotın – ý, ony úlken mólsherde qoldanǵanda: tamyr soǵýyn jıiletedi, basty aınaldyrady, vestıbýlárlyq apparattyń jumysyn buzady, salqyn ter shyǵyp, qusyqty týdyrady jáne adam bozaryp ketedi. Temekide smola zattarynyń kóp mólsheri bolady. Ol zattar shylym shekkende dene múshelerine jeńil túrde ótip ketedi. Egerde adam kúnine bir pachki sıgaret tartatyn bolsa onyń ókpesine 700 gr smola túsedi, onyń quramynda 100 - ge jýyq ártúrli kanserogendik zattar (qaterli isik týdyratyn zattar) bary anyqtalǵan. Temeki tútininiń radıoaktıvti zattary ókpe talshyǵynda, súıek mújiginde, lımfa túıirshikterinde, ishki bezderde jınaqtalady da aılap meıli jyldap, uzaq ýaqyt boıyna syrtqa túzilip shyqpaı, ózderine saı zıandy áserlerin jalǵastyra beredi. Temeki radıoızotoptarynan ásirese polonıı - 210 jáne qorǵasyn - 210 qaterli isikterdi týdyratyn eń basty ýly zattar bolyp tabylyp otyr. Bul zattar temeki shegýshilerdiń genetıkasyn zaqymdaıtyn eń negizgi sebepter. Adamdy 200 ret rentgenge túsirgende denege ótetin radıasıalyq mólsherdi, adam kúnine 20 sıgaret tartý arqyly - aq qabyldap jatady. Taqyrypqa baılanysty suhbat júrgizgen bolatynmyn. Ekranǵa nazar aýdaraıyq.
Tolǵanaı: Durys tamaqtaný mádenıeti. «Aýrý astan» degen qanatty sózdi aıtyp ketken babalarymyz as - aýqatyna basa mán bergeni belgili. Osy zamanǵy medısınada ár túrli aýrýlardy emdeý tájirıbesi mol, ol jóninde bir dáriger «adamnyń densaýlyǵymen biz aınalyspaımyz, ár adam óziniń densaýlyǵyna ózi jaýapty» degen eken. Biz ózimizdiń tamaqtanýymyzda neni ózgerte alamyz? Tıimdi tamaqtanýdyń máni - taǵamdardyń durysyn tańdaý. Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý qyzmeti tamaqtaný pıramıdasyn usynady. Jýyrda Ýkraınanyń bir top tamaqtanýshy - ǵalymy eń qaýipti azyq - túlik túrleriniń reıtıńisin jasap shyǵardy. «Ondyqqa» engen taǵamdar ýlanýlarǵa, alergıalyq reaksıalarǵa jıi sebep bolady eken. Dárigerlerdiń aıtýynsha, bári de mólsherge baılanysty. Shamadan tys jelingen kez kelgen taǵam densaýlyqqa zıan. Aǵzamyz úshin eń qaýipti taǵam túrlerin bilý - árbir adam úshin mańyzdy. Dámdi degen astyń ózi kútpegen jaǵdaılarǵa alyp kelýi múmkin. Rasynda da, Bizdiń aǵzamyzǵa qandaı azyq - túlik qaýipti? Mektep oqýshylarynan saýalnama júrgizgen bolatynmyn. Tamaqtaný rejımin saqtaısyz ba? degen saýalǵa 25% keıde, 60% paıyzy únemi, 15% saqtamaımyn dep jaýap berdi.
Aqpar: Densaýlyq - adam ómirindegi basty qundylyq. «Birinshi baılyq - densaýlyq» dep halyq tegin aıtpaǵan. Adam myqty densaýlyqtyń arqasynda ómirde kezdesetin aýyrtpalyqtardy jeńýge, qabilet - darynyn damytyp, shyǵarmashylyq deńgeıge kóterile alady. Sondyqtan densaýlyqqa sanaly qarap, sportpen shuǵyldanyp, ýaqytynda tamaqtanyp, dene ahýalynyń babynda bolýyna jaǵdaı jasaý kerek. Sportpen shuǵyldanbaıtyn adam aýrýshań bolyp keledi. Aýrýshań adam tolyqqandy jumys isteı almaıdy, óziniń súıikti kásibimen aınalysa almaıdy. Al deni saý adam eńbekke qabiletti bolady. Jastar, bolashaq mamandar álsiz, densaýlyǵy nashar, bilimsiz, zıandy ádetterge áýes, jalqaý, tárbıesiz bolsa, memleket qashan da álsiz, qorǵansyz. Elimizdiń prezıdenti N. Á. Nazarbaev: «Halyqtyń densaýlyǵy – el damýynyń asa mańyzdy tutqasy, bolashaǵymyzdyń kepili» dep aıryqsha atap ótti. Sondyqtan bizdiń baqytymyzdyń onnan toǵyzy densaýlyqqa baılanysty. Deni saý adam ómirdegi eń baqytty adam. Endeshe, densaýlyqty nyǵaıtý, shıraq, jigerli, symbatty ósý árbir adamnyń óz qolynda. Barshańyzdy sportpen aınalysýǵa shaqyramyn! Bizdiń mektep oqýshylary salaýatty ómir saltyn barynsha ustanýda. 70% sport seksıasyna, 30% bı úıirmesine qatysady.
Albına:
“Salaýatty ómirge keri yqpalyn tıgizetin
jaǵymsyz áreket – ol nashaqorlyq”
N. Á. Nazarbaev.
Dál qazirgi tańda árbir januıanyń esigi men terezesine úńilip, úı aınalasyn toryp, ǵasyr indeti júr. Bul indettiń aty – nashaqorlyq. Halqymyzdyń densaýlyqty baılyq pen basqadan da joǵary qoıýynan - aq onyń qadiri qanshalyqty ekenin bilýge bolady. Osyndaı baǵa jetpes baılyqtyń qadirin túsinbeı, óz ómirine óz qoldarymen balta shaýyp júrgen jandar qanshama! Abaıdyń sózimen aıtqanda: “ Tamaǵy toqtyq, qaıǵysy joqtyqtan” azady. Esirtki qazirgi tańda kóp túri kezdesedi mysaly: marıhýana, kokaın, morfın, LSD, geroın jáne taǵy basqa túrleri adamnyń mıyna, psıhıkasyna, ortalyq júıke júıesine qatty áser etip, rýhanı jáne fızıkalyq tepe – teńdikti buzatyn zıandy zattardyń biri. Nashaqordyń esirtkiden ýlanýy onyń búkil psıhıkasy ózgeredi. Birinshiden, júıke júıesin birden ýlaıdy, eltirip jiberedi, aqylmen isteıtin jumystardan bas tartatyn bolady, ómirge qajetti barlyq jumysty oryndaýǵa yntasy, belsendiligi pás bolyp turady, enjar ómir keshedi. Tipti, jeńil - jelpi naýqastanǵan nashaqorlardy emdeýdiń ózi kúrdeli eken. Sondyqtan da olardyń kóbi mıdyń qabynýynan, júrekke salmaq túsýdiń saldarynan qaıtys bolyp jatady. Esirtki adam psıhıkasyna óte qaterli. Nashaqordyń esil - derti qaıdan bolsa da esirtki zattardy taýyp ishýde bolady. Eń qaterlisi – nashaqor esirtkige aqsha tabý úshin kisi tonaýdan bastap, tipti jaqyn adamyn óltirýden de taıynbaıdy. Oıy tunyq, sanasy taza urpaq qana elimizdiń kósegesin kógertip, ilgeri damýyna úles qosa alady. Bul týraly Elbasynyń ózi de halyqqa joldaýynda san márte aıtyp, jastardy salaýatty ómir saltyn ustanýǵa, zıandy ádettermen kúresýge shaqyryp keledi. «Ómir» atty kemede tuńǵıyqqa batpaı, sheksiz - shetsiz ǵarysh keńistiginde bizge amanat etken táýelsiz memleketimizdiń altyn kiltin joǵaltpaı, kók týyn kókke qaraı bıik kótereıik dostar! Statısıka: SHQO - da 2013 jylǵy málimet boıynsha 3446 nashaqor tirkelgen. Qazaqstan boıynsha 1991jyly 11000 adam, 2000 jyly 38000 adam, 2010 jyly 50000 nashaqor tirkelgen.
Aıjan: «Tátti uıqy – tán shıpasy». Ataqty Shopengaýer «Saǵat úshin onyń serippesin burap júrgizý qandaı qajet bolsa, adamǵa uıqy da sondaı qajet», deıdi.
• uıqyǵa erterek jatýǵa daǵdylanǵan jón. Aǵzany bir mezgilde uıyqtaýǵa úıretý – densaýlyqqa óte paıdaly. Erte jatyp, erte turýdyń aǵzaǵa óte paıdaly ekenin ǵalymdar jıi eskertedi;
• Mamandardyń jatar aldynda jyly sút ishýge keńes beretini bar. Sebebi, sút quramynda qajetti amın qysh¬¬qyly kezdesedi.
• Keshki asty barynsha az ishý kerek. Óıtkeni, tamaq tolyq qorytylýy úshin 3 - 4 saǵat ýaqyt qajet. Ashshy, tátti taǵamdy keshki asqa qoldanýǵa bolmaıdy.
• Uıyqtar aldynda aýa tazartyp alǵannyń da mańyzy joǵary.
Jalpy alǵanda, adam – óziniń sapaly ári uzaq ǵumyr keshirýine ózi ǵana sebepshi bola alady. Statısıka: Uıqy rejımin 42% keıde, 50% únemi, 8% saqtamaımyn dep jaýap berdi.
Asel: Adam az qozǵalyp, qımyl belsendiligi azaıǵanda bulshyqetter semip gıpodınamıa aýrýy paıda bolady. Gıpodınamıa — az qozǵalý, jetkiliksiz qımyl belsendiligi.
Negizgi belgileri (sımptom):
- Álsireý;
- Júrek soǵysynyń jáne púlstiń tez soǵýy;
- Qan qysymynyń joǵary bolýy;
- Qajyǵyshtyǵý, tipti eptegen júktemelerde;
- Emosıonaldyq turaqsyzdyq, kúıgelektik.
Aǵzaǵa áseri:
- Súıek ulpasynyń quramynda kálsı tómendeıdi, uıqysyzdyq, jabyǵý paıda bolady. Ózim qozǵalys - ómir negizi degen qaǵıdany ustanamyn. Adamdy belsendi qozǵalysqa ákeletin bı ónerin jaqsy kóremin. Bı óner ǵana emes sport túri dep te sanaımyn. Uzaq jasaımyn deseńizder únemi qozǵalysta bolyp qımyl belsendiligińizdi azaıtpańyzdar! Ekranǵa nazar aýdaraıyq.
4. Sergitý sáti. Boı jazý.
Muǵalim: Shyǵarmashylyq jumystaryńa, izdenisterińe rahmet. Ózderińe qajetti aqparat aldyńdar dep oılaımyn.
5. Aqparat. Kelesi kezekte qosymsha aqparat. Zıandy ádetterdiń saldary. Ekranǵa nazar aýdaraıyq (beınefılm).
Muǵalim: Adamnyń óz densaýlyǵyna jaýapsyzdyǵy osyndaı aýyr zardaptarǵa ákeledi, muny esh ýaqytta umytpańdar! Jalpy bul jeke adamnyń nemese otbasynyń ǵana emes, qoǵamdyq, memlekettik deńgeıdegi problemalar. Densaýlyq kez kelgen memlekettiń basty nazarynda. Óıtkeni deni saý ult - el bolashaǵy. Elbasymyz da bul baǵytta kóregendi de salıqaly saıasat júrgizip otyr. Ekranǵa nazar aýdaraıyq (vıdeo).
6. Elbasynyń joldaýy (vıdeo).
Salaýattylyq – bizdiń tańdaýymyz! (vıdeo)
7. Tynyshtyq sáti «Tabıǵatpen úndesý». (Baıaý áýen oınap turady).
Muǵalim: Denelerińdi túzý ustap yńǵaılanyp otyryńdar. Aýany tereń jutyp, erkin tynys alyńdar. Baqytqa, mahabbat pen shattyqqa toly taza, shıpaly aýanyń tula boılaryńa tolǵanyn sezinińder (oqýshylar kózderin jumyp baqytqa bólenedi).
8. Qorytyndy. Osy aıtylǵandardy oı - elekten ótkizip qorytyndy jasańdar. Bul qorytyndyny «Densaýlyqtyń kepilderi jáne densaýlyqtyń jaýlary» atty dıagram túrinde kórsetińder. Oqýshylar eki topqa bólinip poster qorǵaıdy.
Muǵalim: Búgin densaýlyq taqyrybyna arnalyp kóp maǵlumattar aıtyldy. Bul saladaǵy bilimderiń keńeıip ózgelerge de aqyl - keńes beretin dárejege jettińder dep oılaımyn. Mektebimizdiń oqýshylaryna arnap tárbıelik áseri mol úndeý jazýlaryńdy suraımyn.
Balalardyń úndeýi.
Shyǵarmashylyq jumys. Joba. Úndeýlerin sátti, maǵynaly shyqty. Endi osy úndeýdi júzege asyrý úshin qandaı joba usynar edińder?
1 top: Temeki shegýdi boldyrmaýdyń joldary;
2 top: İshimdikti shekteýdiń joldary.
Muǵalim: Shyǵarmashylyq jumystaryńa rahmet.
Trenıń «Sıqyrly satýshy».
Muǵalim: Búgin bizge sıqyrly satýshy qonaqqa kelipti. Boıymyzdaǵy kemshiligimizdi qaǵazǵa jazyp sıqyrly satýshyǵa bersek ornyna qymbat qundylyq syılaıdy.
Sıqyrly satýshy: Rahmet, dostarym. Senderge osyndaı qymbat qundylyqtardy syılaǵanyma qýanyshtymyn. Saý bolyńdar!
Oqýshylar: Saý bolyńyz sıqyrly satýshy, sizdi asyǵa kútemiz!
Trenıń «Meniń kóńil kúıim». Sabaqtan alǵan áserlerińdi bult nemese gúl tańdaý arqyly bilgim keledi.
You Might Also Like
