Salaýatty ómir salty
Salaýatty ómir salty.
Aýyryp em izdegenshe,
Aýyrmaýdyń jolyn izde.
Birinshi baılyq – densaýlyq deımiz. Biraq osy sózdiń salmaǵyn, júkter jaýapkershiligin kóbine sezbeıtin de, moıyndamaıtyn da syńaılymyz. Aıtylǵan sátte kóńilimizge qonady, qulaǵymyzǵa jaǵady. Kelisemiz. Sonsoń ózimiz aýa jaıylyp júre beremiz. Sóıtip kúnderdiń kúninde bir arylmas dertke shaldyǵyp sanymyzdy soǵamyz. “Jalǵan – aı!” dep kókiregimiz qars aıyrylyp, ómirden túńile bastaımyz.
“Tánnen jan artyq edi, - deıdi Abaı atamyz - tándi janǵa bas urǵyzsa kerek edi. Joq biz olaı qylmady, uzaqtaı shýlap, qarǵadaı barqyldadyq. Jan bizdi jas kúnimizde bılep júrgen edi. Erjetken soń, kúsh engen soń, oǵan bıletpedik, jandy tánge bas urǵyzdyq, eshnársege kóńilmen qaramadyq, kóńil aıtyp tursa senbedik. Kózben kórgen nárseniń de syrtyn kórgennen - aq toıdyq…”
Tánnen jan artyq… Bılik janda ǵoı. Biraq ǵumyrymyz az ba, kóp pe… keshe, búgin, shamasy erteń de bılik janda emes tánde Pendeshilikten tándi toǵaıtyp, sóıtip aýrýlar qataryn molaıtyp júrgen jaı bar. Tym bolmasa, jan men tán birligin, ara qatynasyndaǵy birlikti nege saqtamasqa? Bireý úshin emes, óziń úshin, otbasyń, ózińsiz tolaıym bolmaıtyn kókiregiń úshin.
Densaýlyq - tán, rýhanı jáne áleýmettik ıgiliktiń jıyntyǵy. Deneni únemi shıryqtyrý, shynyqtyrý, sananyń sapa deńgeıin kóterý, ıntellekt órisin bıiktetý, rýhyńdy shyńdaý - bári de densaýlyqqa qyzmet etedi desek qatelespeımiz.
Qazirgi ýaqyttaǵy áleýmettik - ekonomıkalyq jaǵdaı, tirshilik deńgeıiniń quldyraýy jáne ekologıalyq qolaısyzdyq Qazaqstan Respýblıkasynyń búkil halqynyń, ásirese, óskeleń urpaqtyń densaýlyǵyna keri áserin tıgizýde.
El Prezıdentiniń “Qazaqstan - 2030” joldamasyndaǵy uzaq merzimdi basymdyqtyń biri – “Qazaqstan azamattarynyń densaýlyǵy, bilimi mán ál aýqaty” tarmaǵynda,“…azamattarymyzdyń óz ómiriniń aıaǵyna deıin saı bolýy jáne olardy qorshaǵan tabıǵı ortanyń taza bolýy úshin” azamattarymyzdy salaýatty ómir saltyna ázirleý qajettigi kórsetilgen. Búgingi tańda óz táýelsizdigin alǵan egemendi elimiz osy baǵytta Qazaqstan mektepterine jan - jaqty damyǵan, densaýlyǵy myqty, salaýatty ómir saltyn murat tutqan dara tulǵalardy tárbıeleý basty talap etip qoıylǵan.
Qazaqstan azamattarynyń densaýlyǵyn nyǵaıtý, salaýatty ómir saltyn yntalandyrý týraly elbasynyń joldaýyn, egemendiktiń kiltin ustar jastardyń bolashaǵyna aparatyn, altyn súrleý dese bolady.
“Deni saý adam - tabıǵattyń eń qymbat jemisi” dep tegin aıtylmaǵan.
Qazirgi qoǵamymyzda halyqtyń tabıǵı ósimi tómendep, syrqattanýshylyq jáne ólim – jitim deńgeıi arta tústi. Ásirese, balalar men jastardyń densaýlyǵy qaýip týdyrýda. Temeki tartý, ishimdik paıdalaný, esirtki qumarlyq jáne ýly zattarǵa áýestik, adamgershilikke jat minez - qulyq, erte jynystyq qatynas keńinen etek alýda.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy sarapshylarynyń deregi boıynsha halyq densaýlyǵynyń 49 - 50 % ómir saltyna, ıaǵnı adamnyń óz densaýlyǵyna qalaı qaraıtynyna táýeldi, 17 - 20 % qorshaǵan orta erekshelikterine baılanysty. Sonymen qatar densaýlyq qateriniń negizgi faktorlaryna mynalar da enedi: qozǵalys kúshiniń kemý saldarynan qımyldyń kemýi (gıpodınamıa) dene massasynyń artýy, júıesiz tamaqtaný, qorshaǵan orta nysandarynyń barlyǵynyń kóptegen ýytty zattarmen lastanýy, óndiriste jáne turmysta kúızelis týǵyzatyn jaǵdaılar, zıandy ádetterdiń – shylym shegý, alkogól paıdalaný, nashaqorlyq kóp taralýy.
Qoryta kelgende, akademık N. M. Amosov aıtqandaı: “Densaýlyǵyń myqty bolýy úshin mándi óz kúshiń bolý qajet, ony esh nársemen aýystyrýǵa bolmaıdy.”
Qurby - qurdastar, egemen elimizdiń bolashaǵy bizder. Qoǵamda bolyp jatqan jaman ádetterge kináli - adamdardyń ózi. Osyndaı jat, jaman ádetterden boıymyzdy aýlaq ustap, tózimdilik, tabandylyq tanytyp, adamgershilik qasıetterdi joǵary ustaı bilýimiz kerek. Bolashaǵymyz nurly, elimizdiń erteńi nurly bolsyn desek, el bolyp, halyq bolyp bolashaǵymyzdy, ultymyzdy, tegimizdi joǵaltyp almaý úshin nashaqorlyq, SPID, ishimdik, temekiden boıymyzdy aýlaq ustap, qoǵamymyzdyń bul túnekten arylýynyń jolyn izdep, salaýatty ómir saltyn nasıhattaıyq.
Eı zamandas, aldymenen dosyńdy uq.
Dosyń sport, taza aýa, ósimdik.
Ala júrip, osylardyń syılyǵyn –
Jańa ǵasyrǵa biz bereıik kóriktik.
Halyqtyń densaýlyǵy – el damýynyń asa mańyzdy tutqasy, bolashaǵymyzdyń kepili.
Atamyz qazaqtyń «Birinshi baılyq - densaýlyq», ıakı bolmasa «Densaýlyq – tereń baılyq» degen danalyq mátelderi tirshiliktiń naǵyz ózeginen alynǵan emes pe? Densaýlyqtyń qadirin, mańyzyn aıryqsha uǵynyp barlyq ıgilikten joǵary sanaǵan. Taǵy da «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» dep jan men tán saýlyǵyn qorshaǵan orta aıasynda durys saqtap jáne nyǵaıtýǵa túrli paıdaly áreketter jasap otyrǵan.
Jasyrary joq, kúni búginge deıin nebir ǵulama ǵalymdar, biliktiligi kúshti dárigerler de «Densaýlyq degen ne?» degen suraqqa áli tolymdy, tushymdy, dál anyqtama bere almaı keledi. Qolymyzda tek VOZ (dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy) qalyptastyrǵan anyqtama bar. Bul boıynsha Densaýlyq – jan, tán jáne adamnyń áleýmettik jaǵdaıynyń qońdylyǵy. Baıqap otyrsańyz jan ıesiniń jalǵyz anatomıalyq durys qalpyna ǵana emes, onyń áleýmettik jaǵdaı - turpatyna da erekshe mán berilgen.
Jýyrda ǵana ótken dárigerler men provızorlardyń sezinde sóılegen sózinde elimizdiń prezıdenti N. Á. Nazarbaev: «Halyqtyń densaýlyǵy – el damýynyń asa mańyzdy tutqasy, bolashaǵymyzdyń kepili» dep taǵy da aıryqsha aıqyndap atap ótti. Sonymen qatar keleshek atqarylatyn isterdiń basty strategıalyq baǵyttaryn da kórsetti.
Birinshi: balalar men jasóspirimderdiń densaýlyǵyna aıryqsha kóńil bólý.
Ekinshi: halyqty qol jeterlik jáne sanaly medısınalyq kómekpen qamtamasyz etý.
Úshinshi: otandyq medısına ǵylymyn damytý.
Osy baǵyttama aıasynda el basqarǵan aǵalarmen birige otyryp, túrli indetterdiń aldyn alý kerek. Salaýatty ómir saltyn usynbaǵan memlekettiń ekonomıkasy quldyraıtyny sózsiz. Aýrý adam qandaı is bitirmek!
Jastar – bolashaǵymyzdyń altyn tiregi. Jastar arasyndaǵy nashaqorlyq pen maskúnemdiktiń aldyn alý úshin men mynadaı derekter men sıfrlardy usynǵym kelip tur.
Jasyratyny joq búginderi elimizde osynaý qaýipti nashaqorlyqpen aınalysatyndar sany ósip barady. Esirtkiniń medısınalyq - áleýmettik problemalary respýblıka ortalyǵynyń málimetine qaraǵanda, bul keselge táýeldi bolǵandardyń sany 250 myńnan asady eken. Al 1, 5 mln - daı adam nashaqorlyqqa beıimdilik sátinde otpen oınaǵandaı ári - sári kúı keshýde. Ásirese kámeletke tolmaǵandardyń álgindeı qaterli dertke áýestene túsýi qatty oılandyrýy tıis. Mine, sondyqtan da qoǵamymyzda erteńgi bolashaǵy úshin mundaı taǵylymdy sharalardyń ótkizilip turýy ǵanıbetti is bolmaq. Jylyna BUU - nyń saraptaýy boıynsha esirtkiniń negizgi massasy 65% Orta Azıa arqyly ótedi, al Qazaqstan arqyly jylyna 150 tonna ótedi. Qazaqstan Respýblıkasy boıynsha 47 myń adam esirtkini qoldanatyndar tiziminde. Qazaqstan jerinde jeńil esirtkiden góri óte ýly túrine kóbirek suranys bolyp jatyr. Respýblıkadaǵy esirtkini kóp paıdalanatyn nashaqorlar sany qarqyndy ósip kele jatqan qara daqtar. Mysaly: Temirtaý qalasynda 9 aı ishinde 633 nashaqor bar ekeni anyqtalyp, 111 zańdy buzǵandyqtan isteri sotta qaralǵan. Óz oblysymyzda 20 myń 732 nashaqor, 637 SPID aýrýyna shaldyqqandar tirkelgen. Osylardyń 48%- y qylmyskerler.
Salaýatty ómir salty. júkteý
Aýyryp em izdegenshe,
Aýyrmaýdyń jolyn izde.
Birinshi baılyq – densaýlyq deımiz. Biraq osy sózdiń salmaǵyn, júkter jaýapkershiligin kóbine sezbeıtin de, moıyndamaıtyn da syńaılymyz. Aıtylǵan sátte kóńilimizge qonady, qulaǵymyzǵa jaǵady. Kelisemiz. Sonsoń ózimiz aýa jaıylyp júre beremiz. Sóıtip kúnderdiń kúninde bir arylmas dertke shaldyǵyp sanymyzdy soǵamyz. “Jalǵan – aı!” dep kókiregimiz qars aıyrylyp, ómirden túńile bastaımyz.
“Tánnen jan artyq edi, - deıdi Abaı atamyz - tándi janǵa bas urǵyzsa kerek edi. Joq biz olaı qylmady, uzaqtaı shýlap, qarǵadaı barqyldadyq. Jan bizdi jas kúnimizde bılep júrgen edi. Erjetken soń, kúsh engen soń, oǵan bıletpedik, jandy tánge bas urǵyzdyq, eshnársege kóńilmen qaramadyq, kóńil aıtyp tursa senbedik. Kózben kórgen nárseniń de syrtyn kórgennen - aq toıdyq…”
Tánnen jan artyq… Bılik janda ǵoı. Biraq ǵumyrymyz az ba, kóp pe… keshe, búgin, shamasy erteń de bılik janda emes tánde Pendeshilikten tándi toǵaıtyp, sóıtip aýrýlar qataryn molaıtyp júrgen jaı bar. Tym bolmasa, jan men tán birligin, ara qatynasyndaǵy birlikti nege saqtamasqa? Bireý úshin emes, óziń úshin, otbasyń, ózińsiz tolaıym bolmaıtyn kókiregiń úshin.
Densaýlyq - tán, rýhanı jáne áleýmettik ıgiliktiń jıyntyǵy. Deneni únemi shıryqtyrý, shynyqtyrý, sananyń sapa deńgeıin kóterý, ıntellekt órisin bıiktetý, rýhyńdy shyńdaý - bári de densaýlyqqa qyzmet etedi desek qatelespeımiz.
Qazirgi ýaqyttaǵy áleýmettik - ekonomıkalyq jaǵdaı, tirshilik deńgeıiniń quldyraýy jáne ekologıalyq qolaısyzdyq Qazaqstan Respýblıkasynyń búkil halqynyń, ásirese, óskeleń urpaqtyń densaýlyǵyna keri áserin tıgizýde.
El Prezıdentiniń “Qazaqstan - 2030” joldamasyndaǵy uzaq merzimdi basymdyqtyń biri – “Qazaqstan azamattarynyń densaýlyǵy, bilimi mán ál aýqaty” tarmaǵynda,“…azamattarymyzdyń óz ómiriniń aıaǵyna deıin saı bolýy jáne olardy qorshaǵan tabıǵı ortanyń taza bolýy úshin” azamattarymyzdy salaýatty ómir saltyna ázirleý qajettigi kórsetilgen. Búgingi tańda óz táýelsizdigin alǵan egemendi elimiz osy baǵytta Qazaqstan mektepterine jan - jaqty damyǵan, densaýlyǵy myqty, salaýatty ómir saltyn murat tutqan dara tulǵalardy tárbıeleý basty talap etip qoıylǵan.
Qazaqstan azamattarynyń densaýlyǵyn nyǵaıtý, salaýatty ómir saltyn yntalandyrý týraly elbasynyń joldaýyn, egemendiktiń kiltin ustar jastardyń bolashaǵyna aparatyn, altyn súrleý dese bolady.
“Deni saý adam - tabıǵattyń eń qymbat jemisi” dep tegin aıtylmaǵan.
Qazirgi qoǵamymyzda halyqtyń tabıǵı ósimi tómendep, syrqattanýshylyq jáne ólim – jitim deńgeıi arta tústi. Ásirese, balalar men jastardyń densaýlyǵy qaýip týdyrýda. Temeki tartý, ishimdik paıdalaný, esirtki qumarlyq jáne ýly zattarǵa áýestik, adamgershilikke jat minez - qulyq, erte jynystyq qatynas keńinen etek alýda.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy sarapshylarynyń deregi boıynsha halyq densaýlyǵynyń 49 - 50 % ómir saltyna, ıaǵnı adamnyń óz densaýlyǵyna qalaı qaraıtynyna táýeldi, 17 - 20 % qorshaǵan orta erekshelikterine baılanysty. Sonymen qatar densaýlyq qateriniń negizgi faktorlaryna mynalar da enedi: qozǵalys kúshiniń kemý saldarynan qımyldyń kemýi (gıpodınamıa) dene massasynyń artýy, júıesiz tamaqtaný, qorshaǵan orta nysandarynyń barlyǵynyń kóptegen ýytty zattarmen lastanýy, óndiriste jáne turmysta kúızelis týǵyzatyn jaǵdaılar, zıandy ádetterdiń – shylym shegý, alkogól paıdalaný, nashaqorlyq kóp taralýy.
Qoryta kelgende, akademık N. M. Amosov aıtqandaı: “Densaýlyǵyń myqty bolýy úshin mándi óz kúshiń bolý qajet, ony esh nársemen aýystyrýǵa bolmaıdy.”
Qurby - qurdastar, egemen elimizdiń bolashaǵy bizder. Qoǵamda bolyp jatqan jaman ádetterge kináli - adamdardyń ózi. Osyndaı jat, jaman ádetterden boıymyzdy aýlaq ustap, tózimdilik, tabandylyq tanytyp, adamgershilik qasıetterdi joǵary ustaı bilýimiz kerek. Bolashaǵymyz nurly, elimizdiń erteńi nurly bolsyn desek, el bolyp, halyq bolyp bolashaǵymyzdy, ultymyzdy, tegimizdi joǵaltyp almaý úshin nashaqorlyq, SPID, ishimdik, temekiden boıymyzdy aýlaq ustap, qoǵamymyzdyń bul túnekten arylýynyń jolyn izdep, salaýatty ómir saltyn nasıhattaıyq.
Eı zamandas, aldymenen dosyńdy uq.
Dosyń sport, taza aýa, ósimdik.
Ala júrip, osylardyń syılyǵyn –
Jańa ǵasyrǵa biz bereıik kóriktik.
Halyqtyń densaýlyǵy – el damýynyń asa mańyzdy tutqasy, bolashaǵymyzdyń kepili.
Atamyz qazaqtyń «Birinshi baılyq - densaýlyq», ıakı bolmasa «Densaýlyq – tereń baılyq» degen danalyq mátelderi tirshiliktiń naǵyz ózeginen alynǵan emes pe? Densaýlyqtyń qadirin, mańyzyn aıryqsha uǵynyp barlyq ıgilikten joǵary sanaǵan. Taǵy da «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» dep jan men tán saýlyǵyn qorshaǵan orta aıasynda durys saqtap jáne nyǵaıtýǵa túrli paıdaly áreketter jasap otyrǵan.
Jasyrary joq, kúni búginge deıin nebir ǵulama ǵalymdar, biliktiligi kúshti dárigerler de «Densaýlyq degen ne?» degen suraqqa áli tolymdy, tushymdy, dál anyqtama bere almaı keledi. Qolymyzda tek VOZ (dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy) qalyptastyrǵan anyqtama bar. Bul boıynsha Densaýlyq – jan, tán jáne adamnyń áleýmettik jaǵdaıynyń qońdylyǵy. Baıqap otyrsańyz jan ıesiniń jalǵyz anatomıalyq durys qalpyna ǵana emes, onyń áleýmettik jaǵdaı - turpatyna da erekshe mán berilgen.
Jýyrda ǵana ótken dárigerler men provızorlardyń sezinde sóılegen sózinde elimizdiń prezıdenti N. Á. Nazarbaev: «Halyqtyń densaýlyǵy – el damýynyń asa mańyzdy tutqasy, bolashaǵymyzdyń kepili» dep taǵy da aıryqsha aıqyndap atap ótti. Sonymen qatar keleshek atqarylatyn isterdiń basty strategıalyq baǵyttaryn da kórsetti.
Birinshi: balalar men jasóspirimderdiń densaýlyǵyna aıryqsha kóńil bólý.
Ekinshi: halyqty qol jeterlik jáne sanaly medısınalyq kómekpen qamtamasyz etý.
Úshinshi: otandyq medısına ǵylymyn damytý.
Osy baǵyttama aıasynda el basqarǵan aǵalarmen birige otyryp, túrli indetterdiń aldyn alý kerek. Salaýatty ómir saltyn usynbaǵan memlekettiń ekonomıkasy quldyraıtyny sózsiz. Aýrý adam qandaı is bitirmek!
Jastar – bolashaǵymyzdyń altyn tiregi. Jastar arasyndaǵy nashaqorlyq pen maskúnemdiktiń aldyn alý úshin men mynadaı derekter men sıfrlardy usynǵym kelip tur.
Jasyratyny joq búginderi elimizde osynaý qaýipti nashaqorlyqpen aınalysatyndar sany ósip barady. Esirtkiniń medısınalyq - áleýmettik problemalary respýblıka ortalyǵynyń málimetine qaraǵanda, bul keselge táýeldi bolǵandardyń sany 250 myńnan asady eken. Al 1, 5 mln - daı adam nashaqorlyqqa beıimdilik sátinde otpen oınaǵandaı ári - sári kúı keshýde. Ásirese kámeletke tolmaǵandardyń álgindeı qaterli dertke áýestene túsýi qatty oılandyrýy tıis. Mine, sondyqtan da qoǵamymyzda erteńgi bolashaǵy úshin mundaı taǵylymdy sharalardyń ótkizilip turýy ǵanıbetti is bolmaq. Jylyna BUU - nyń saraptaýy boıynsha esirtkiniń negizgi massasy 65% Orta Azıa arqyly ótedi, al Qazaqstan arqyly jylyna 150 tonna ótedi. Qazaqstan Respýblıkasy boıynsha 47 myń adam esirtkini qoldanatyndar tiziminde. Qazaqstan jerinde jeńil esirtkiden góri óte ýly túrine kóbirek suranys bolyp jatyr. Respýblıkadaǵy esirtkini kóp paıdalanatyn nashaqorlar sany qarqyndy ósip kele jatqan qara daqtar. Mysaly: Temirtaý qalasynda 9 aı ishinde 633 nashaqor bar ekeni anyqtalyp, 111 zańdy buzǵandyqtan isteri sotta qaralǵan. Óz oblysymyzda 20 myń 732 nashaqor, 637 SPID aýrýyna shaldyqqandar tirkelgen. Osylardyń 48%- y qylmyskerler.
Salaýatty ómir salty. júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Abaı «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym»
-
Medısınalyq suhbat, onyń qurylymy. Emdelýshini suraý.
