Saryarqa
Qyzylorda oblysy, Aral aýdany,
Qyzyljar eldi mekeni, №81 orta mektebi
Geografıa páni muǵalimi
Akbergenova Saltanat Asylbaevna
Saıahat sabaq
Taqyryp: Saryarqa (slaıd)
Serpilý sáti
1. Qazaqstanda qansha landshaftylyq aımaq bar? (9)
2. Qazaqstanda qansha tabıǵat zonasy bar? (4)
3. Kaspıı mańy oıpaty men Muǵaljar
taýlarynyń aralyǵyndaǵy ústirt? (Oral aldy)
4. Kaspıı mańy oıpatynyń ońtústigindegi
60 000 km. jerdi alyp jatqan qumdy aımaq? ( Qaraqum)
5. Jem ózeniniń uzyndyǵy? ( 712 km).
6. Kólderdiń eń úlkeni? (Kaspıı)
7. Qum tóbelerdi qalaı ataıdy? (Ber tóbeshikteri)
8. Kaspıı mańy oıpatynyń negizgi baılyǵy?
9. Shyǵys Eýropa jazyǵynyń klımaty? (Qurǵaq, kontınentti)
10. Min t C qansha? ( - 40 S)
11. Jaýyn shashyn mólsheri qansha? (Solt. 350 mm. Oń. 140 mm)
12. Kaspıı mańy oıpatynyń ońtústiginde qandaı zona? (Shól zonasy)
13. Shyǵys Eýropa jazyǵynyń ózenderi? (Jaıyq, Oıyl, Jem)
14. Kaspıı teńiziniń qaı bóligi enedi Qazaqstanǵa? (Soltústigi men soltústik shyǵysy)
15. Faýna qandaı álem? (Janýarlar)
16. Flora qandaı álem? (Ósimdikter)
17. Shyǵys Eýropa tirshilik úshin qandaı jaǵdaılar basym? (Qolaısyz (jel erozıa), sý tapshylyǵy, ańyzaq jelder t. b)
18. Kaspııde sırek kezdesetin, baǵaly ań? (Itbalyq)
19. Topyraqtaný ǵylymynyń negizin salǵan ǵalym? (Dokýchaev)
20. Qazaqstanda negizine neshe topyraq zonalaryna bólinedi? (3)
Jańa sabaq: Saryarqa
Saryarqa — Qazaqstannyń iri fızıkalyq - geografıalyq jáne tabıǵı - tarıhı aımaqtyń biri. Saryarqa – halyqtyq ataý. Saryarqaǵa Qaraǵandy, Astana oblystarynyń jeri tolyqtaı, Torǵaı, Semeı, Pavlodar oblysynyń biraz jeri kiredi. Qaraǵandy oblysynyń terıtorıasy, negizinen, Saryarqanyń orta bóliginde ornalasqan. Sondyqtan da jergilikti halyq osy óńirdi ejelden Saryarqa, Arqa dalasy dep ataǵan. Saryarqa ataýy «jer betindegi ósimdikteri kúıgendikten sarǵaıyp jatatyn keń de úlken jon, jalpaq ústirt, sansyz adyrly qyrqa» Uǵymyn bildiredi.
Saryarqa – qazaqtyń baılyǵynyń kózi ǵana emes, sonymen qatar ónerdiń, mádenıettiń jáne tarıhtyń kenishi. Saryarqanyń asyl týmalary, sonaý Abylaı zamanyndaǵy Buqar jyraý, Qaz daýysty Qazybek, aqyndar Shóje, Shashýbaı, Doskeı, jazýshy S. Seıfýllın jáne aqyn Q. Amanjolov, kompozıtorlar Táttimbet, Mádı, Uly Otan soǵysynyń qaharmany N. Ábdirov ǵalymdar A. Chıjevskıı jáne E. Bóketov, qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri T. Áýbákirov sıaqty ataqty adamdar Saryarqanyń atyn shyǵarǵan. Kómirli óńirdiń halqy Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti N. Nazarbaevty da óziniń bel balasy dep esepteıdi. Óıtkeni ol jas kúninen bastap Temirtaýdaǵy ataqty Qazaqstan Magnıtkasynda gornovoı bolyp eńbek jolyn bastaǵan.
Batys bóliginiń eni 900 shaqyrymnan astam, shyǵys bóliginiń eni 400 shaqyrymǵa jýyq. Saryarqa – alasa taýly, tóbeli, qyrqaly, shoqyly, buıratty jazyq. Batystan shyǵysqa 1200 shaqyrymǵa sozylyp jatyr.
Jezqazǵan, Qonyrat jáne Saıaq ken oryndary mys, temir, marganes kenderine baı.
Qaraǵandy men Ekibastuz kómir óńdirýdiń iri oshaqtary.
Aqsýda as tuzy óndiriledi.
Bul bóliktegi eń bıik taý – Qyzylaraı, onyń eń bıik núktesi Aqsorań (1565m). Qyzylaraı taýy Qazaqstandaǵy ken kólemde meken etetin arqarlardyń jeri. Odan soltústikke qaraı Qarqaraly taýy, onyń eń bıik núktesi Jırensaqal (1403 m). Qarqaraly terıtorıasynda Qarqaraly atty ulttyq saıabaq bar. Egerde tarıhqa súıensek «Qarqaraly» degen ataý, «Qarqary» degen ertedegi qazaq qyzdarynyń bas kıiminen shyqqan. Odan keıin Kent taýy, onyń eń bıik núktesi Shańkóz (1460m), Odan árirek Baıanaýyl (950m). Baıanaýyl terıtorıasynda Baıanaýyl ulttyq saıabaq ornalasqan. Shyǵysynda Shyńǵystaý taýy ornalasqan (1300m). Bul taýlar júıesi negizinen granıtterden turady. Saryarqanyń terıtorıasynda tegis jáne oıys jerler kóp. Mundaǵy iri oıys – Teńiz Qorǵaljyń qazańshunqyry. Ol Saryarqanyń batys bóligin ekige bólip jatyr: Býrabaı jáne Ulytaý (1134m).
Ósimdikteri men janýarlary. Saryarqanyń janýarlar álemi dalalar men alasa taýly ólkelerdi, sondaı - aq, kóptegen turaqty jáne ýaqytsha sý kózderi – ózender men kólderdi mekendeıtin túrlerge baı. Ormandy - dalaly óńirlerde kemirgishterden túrli tyshqandar; jyrtqyshtardan sileýsin, túlki, qasqyr; qoıandardyń aq jáne sur túrleri; tuıaqtylardan elik pen bulan keń taraǵan. Kásiptik - ańshylyq máni bar qustardan buldyryq pen shil, qur kóp bolsa, jyrtqysh qustardan qarshyǵalar men mola búrkiti jıi kezdesedi. Dalalyq ólkelerde kemirgishterden sýyr men sarshunaq; jyrtqyshtardan dala kúzeni; qustardan boztorǵaı; qanatty jyrtqyshtardan dala búrkiti men turymtaı kóbeıe túsedi. Saryarqanyń ońtústigine qaraı qum tyshqany men qosaıaq, shóleıt qasqyry men shóleıt akkisi, ásirese reptılıalardan sur gekkon, dala agamasy, júırik kesirtke sıaqty shól men shóleıt janýarlary keńirek taraıdy. Ózen - kólderde shortan, aqqaıran, taban, t. b. kóptegen balyq túrleri bar.
Geologıasy
Saryarqa kaledon (batys jaǵy) jáne gersın (shyǵys jaǵy) qatparly kezeńinde qalyptasty. Neotektonıkalyq qozǵalystyń sonymen birge jelge mújilý úderisi saldarynan Saryarqanyń jer bederiniń osy qazirgi beınesi qalyptasty. Negizinen metamorftyq jáne magmalyq taý jynystarynan túzilgen.
Klımaty. Saryarqanyń soltústiginde qańtardyń ortasha aýa temperatýrasy - 22°, ońtústiginde - 15, shildede tıisinshe 20° jáne 25°. Qysqy mınımým temperatýra - 40° deıin bolady, al jazǵy maksımým temperatýra 40°- tan asady. Aýa temperatýrasynyń ortasha jyldyq amplıtýdasy 35°- tan artady. Jaýyn - shashynnyń jyldyq ortasha mólsheri soltústiginde 300 - 350 mm, ońtústiginde 150 - 200 mm.
Ózenderi men kólderi. Basty ózenderi – Esil, Nura, Sarysý, Toqyraýyn t. b. Ózenderi qar sýymen qorektenedi, kóktemde tasyp, jazda qurǵap ketedi. Negizgi kóli Býrabaı.
Tabıǵat zonalary. Saryarqa jeri dala, shóleıt, shól zonalaryna kiredi. Qorǵaljyn qoryǵy 1968 jyly uıymdastyrylǵan.
Grafıkalyq dıktant.
Eger tujyrym durys bolsa, oqýshylar __ belgisin qoıady.
Eger durys bolmasa ∩ belgisin qoıady.
1. Saryarqanyń eń bıik taýy? Qyzylaraı
2. Saryarqa mynadaı aýdandarmen shektesedi
Ońtústiginde Qaz. j., Tur., Tor., Saýyr
3. Saryarqa ólkesi qandaı taýlardan turady?
Qyzylaraı, Qarqaraly, Kent, Baıanaýyl, Shyńǵystaý, Ulytaý
4. Qarqaraly taýynyń shyǵý tarıhy -
Qarqara qazaq qyzdarynyń syrt kıimi.
5. Saryarqa ólkesindegi paıdaly qazbalar -
Tas kómir, mys, temir, marganes
6. Saryarqanyń negizgi ózenderi - Esil, Nura, Sarysý
7. Saryarqada mekendeıtin janýarlar -
Qasqyr, túlki, kıik, dala tyshqany.
8. Saryarqada 1963 jyly qurylǵan qoryq – Qorǵaljyn.
Bekitý suraqtary
Suraq 1
Anglıada sapa etalonynda turǵan paıdaly qazba?
A: kómir
B: temir
S: mys
D: as tuzy
Suraq 2
Eń bıik jeri?
A: Aqsorań
B: Shyńǵystaý
C: Kent
D: Qarqaraly
Slaıdyn júkteý
Qyzyljar eldi mekeni, №81 orta mektebi
Geografıa páni muǵalimi
Akbergenova Saltanat Asylbaevna
Saıahat sabaq
Taqyryp: Saryarqa (slaıd)
Serpilý sáti
1. Qazaqstanda qansha landshaftylyq aımaq bar? (9)
2. Qazaqstanda qansha tabıǵat zonasy bar? (4)
3. Kaspıı mańy oıpaty men Muǵaljar
taýlarynyń aralyǵyndaǵy ústirt? (Oral aldy)
4. Kaspıı mańy oıpatynyń ońtústigindegi
60 000 km. jerdi alyp jatqan qumdy aımaq? ( Qaraqum)
5. Jem ózeniniń uzyndyǵy? ( 712 km).
6. Kólderdiń eń úlkeni? (Kaspıı)
7. Qum tóbelerdi qalaı ataıdy? (Ber tóbeshikteri)
8. Kaspıı mańy oıpatynyń negizgi baılyǵy?
9. Shyǵys Eýropa jazyǵynyń klımaty? (Qurǵaq, kontınentti)
10. Min t C qansha? ( - 40 S)
11. Jaýyn shashyn mólsheri qansha? (Solt. 350 mm. Oń. 140 mm)
12. Kaspıı mańy oıpatynyń ońtústiginde qandaı zona? (Shól zonasy)
13. Shyǵys Eýropa jazyǵynyń ózenderi? (Jaıyq, Oıyl, Jem)
14. Kaspıı teńiziniń qaı bóligi enedi Qazaqstanǵa? (Soltústigi men soltústik shyǵysy)
15. Faýna qandaı álem? (Janýarlar)
16. Flora qandaı álem? (Ósimdikter)
17. Shyǵys Eýropa tirshilik úshin qandaı jaǵdaılar basym? (Qolaısyz (jel erozıa), sý tapshylyǵy, ańyzaq jelder t. b)
18. Kaspııde sırek kezdesetin, baǵaly ań? (Itbalyq)
19. Topyraqtaný ǵylymynyń negizin salǵan ǵalym? (Dokýchaev)
20. Qazaqstanda negizine neshe topyraq zonalaryna bólinedi? (3)
Jańa sabaq: Saryarqa
Saryarqa — Qazaqstannyń iri fızıkalyq - geografıalyq jáne tabıǵı - tarıhı aımaqtyń biri. Saryarqa – halyqtyq ataý. Saryarqaǵa Qaraǵandy, Astana oblystarynyń jeri tolyqtaı, Torǵaı, Semeı, Pavlodar oblysynyń biraz jeri kiredi. Qaraǵandy oblysynyń terıtorıasy, negizinen, Saryarqanyń orta bóliginde ornalasqan. Sondyqtan da jergilikti halyq osy óńirdi ejelden Saryarqa, Arqa dalasy dep ataǵan. Saryarqa ataýy «jer betindegi ósimdikteri kúıgendikten sarǵaıyp jatatyn keń de úlken jon, jalpaq ústirt, sansyz adyrly qyrqa» Uǵymyn bildiredi.
Saryarqa – qazaqtyń baılyǵynyń kózi ǵana emes, sonymen qatar ónerdiń, mádenıettiń jáne tarıhtyń kenishi. Saryarqanyń asyl týmalary, sonaý Abylaı zamanyndaǵy Buqar jyraý, Qaz daýysty Qazybek, aqyndar Shóje, Shashýbaı, Doskeı, jazýshy S. Seıfýllın jáne aqyn Q. Amanjolov, kompozıtorlar Táttimbet, Mádı, Uly Otan soǵysynyń qaharmany N. Ábdirov ǵalymdar A. Chıjevskıı jáne E. Bóketov, qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri T. Áýbákirov sıaqty ataqty adamdar Saryarqanyń atyn shyǵarǵan. Kómirli óńirdiń halqy Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti N. Nazarbaevty da óziniń bel balasy dep esepteıdi. Óıtkeni ol jas kúninen bastap Temirtaýdaǵy ataqty Qazaqstan Magnıtkasynda gornovoı bolyp eńbek jolyn bastaǵan.
Batys bóliginiń eni 900 shaqyrymnan astam, shyǵys bóliginiń eni 400 shaqyrymǵa jýyq. Saryarqa – alasa taýly, tóbeli, qyrqaly, shoqyly, buıratty jazyq. Batystan shyǵysqa 1200 shaqyrymǵa sozylyp jatyr.
Jezqazǵan, Qonyrat jáne Saıaq ken oryndary mys, temir, marganes kenderine baı.
Qaraǵandy men Ekibastuz kómir óńdirýdiń iri oshaqtary.
Aqsýda as tuzy óndiriledi.
Bul bóliktegi eń bıik taý – Qyzylaraı, onyń eń bıik núktesi Aqsorań (1565m). Qyzylaraı taýy Qazaqstandaǵy ken kólemde meken etetin arqarlardyń jeri. Odan soltústikke qaraı Qarqaraly taýy, onyń eń bıik núktesi Jırensaqal (1403 m). Qarqaraly terıtorıasynda Qarqaraly atty ulttyq saıabaq bar. Egerde tarıhqa súıensek «Qarqaraly» degen ataý, «Qarqary» degen ertedegi qazaq qyzdarynyń bas kıiminen shyqqan. Odan keıin Kent taýy, onyń eń bıik núktesi Shańkóz (1460m), Odan árirek Baıanaýyl (950m). Baıanaýyl terıtorıasynda Baıanaýyl ulttyq saıabaq ornalasqan. Shyǵysynda Shyńǵystaý taýy ornalasqan (1300m). Bul taýlar júıesi negizinen granıtterden turady. Saryarqanyń terıtorıasynda tegis jáne oıys jerler kóp. Mundaǵy iri oıys – Teńiz Qorǵaljyń qazańshunqyry. Ol Saryarqanyń batys bóligin ekige bólip jatyr: Býrabaı jáne Ulytaý (1134m).
Ósimdikteri men janýarlary. Saryarqanyń janýarlar álemi dalalar men alasa taýly ólkelerdi, sondaı - aq, kóptegen turaqty jáne ýaqytsha sý kózderi – ózender men kólderdi mekendeıtin túrlerge baı. Ormandy - dalaly óńirlerde kemirgishterden túrli tyshqandar; jyrtqyshtardan sileýsin, túlki, qasqyr; qoıandardyń aq jáne sur túrleri; tuıaqtylardan elik pen bulan keń taraǵan. Kásiptik - ańshylyq máni bar qustardan buldyryq pen shil, qur kóp bolsa, jyrtqysh qustardan qarshyǵalar men mola búrkiti jıi kezdesedi. Dalalyq ólkelerde kemirgishterden sýyr men sarshunaq; jyrtqyshtardan dala kúzeni; qustardan boztorǵaı; qanatty jyrtqyshtardan dala búrkiti men turymtaı kóbeıe túsedi. Saryarqanyń ońtústigine qaraı qum tyshqany men qosaıaq, shóleıt qasqyry men shóleıt akkisi, ásirese reptılıalardan sur gekkon, dala agamasy, júırik kesirtke sıaqty shól men shóleıt janýarlary keńirek taraıdy. Ózen - kólderde shortan, aqqaıran, taban, t. b. kóptegen balyq túrleri bar.
Geologıasy
Saryarqa kaledon (batys jaǵy) jáne gersın (shyǵys jaǵy) qatparly kezeńinde qalyptasty. Neotektonıkalyq qozǵalystyń sonymen birge jelge mújilý úderisi saldarynan Saryarqanyń jer bederiniń osy qazirgi beınesi qalyptasty. Negizinen metamorftyq jáne magmalyq taý jynystarynan túzilgen.
Klımaty. Saryarqanyń soltústiginde qańtardyń ortasha aýa temperatýrasy - 22°, ońtústiginde - 15, shildede tıisinshe 20° jáne 25°. Qysqy mınımým temperatýra - 40° deıin bolady, al jazǵy maksımým temperatýra 40°- tan asady. Aýa temperatýrasynyń ortasha jyldyq amplıtýdasy 35°- tan artady. Jaýyn - shashynnyń jyldyq ortasha mólsheri soltústiginde 300 - 350 mm, ońtústiginde 150 - 200 mm.
Ózenderi men kólderi. Basty ózenderi – Esil, Nura, Sarysý, Toqyraýyn t. b. Ózenderi qar sýymen qorektenedi, kóktemde tasyp, jazda qurǵap ketedi. Negizgi kóli Býrabaı.
Tabıǵat zonalary. Saryarqa jeri dala, shóleıt, shól zonalaryna kiredi. Qorǵaljyn qoryǵy 1968 jyly uıymdastyrylǵan.
Grafıkalyq dıktant.
Eger tujyrym durys bolsa, oqýshylar __ belgisin qoıady.
Eger durys bolmasa ∩ belgisin qoıady.
1. Saryarqanyń eń bıik taýy? Qyzylaraı
2. Saryarqa mynadaı aýdandarmen shektesedi
Ońtústiginde Qaz. j., Tur., Tor., Saýyr
3. Saryarqa ólkesi qandaı taýlardan turady?
Qyzylaraı, Qarqaraly, Kent, Baıanaýyl, Shyńǵystaý, Ulytaý
4. Qarqaraly taýynyń shyǵý tarıhy -
Qarqara qazaq qyzdarynyń syrt kıimi.
5. Saryarqa ólkesindegi paıdaly qazbalar -
Tas kómir, mys, temir, marganes
6. Saryarqanyń negizgi ózenderi - Esil, Nura, Sarysý
7. Saryarqada mekendeıtin janýarlar -
Qasqyr, túlki, kıik, dala tyshqany.
8. Saryarqada 1963 jyly qurylǵan qoryq – Qorǵaljyn.
Bekitý suraqtary
Suraq 1
Anglıada sapa etalonynda turǵan paıdaly qazba?
A: kómir
B: temir
S: mys
D: as tuzy
Suraq 2
Eń bıik jeri?
A: Aqsorań
B: Shyńǵystaý
C: Kent
D: Qarqaraly
Slaıdyn júkteý
You Might Also Like
