InfoHub Logo

Shilde kirgeli kún qatty ysyp ketti. Úp etken jel joq. Sál samal soǵa qalsa, ystyq lep betke urady. Jurt tal-terektiń kóleńkesin panalap, bas saýǵalap áýre. Kún tóbege kóterilgende, jerdi jalań tabanmen basa almaısyń. Qus-ekesh qus ta qatalap, qanatyn jelge qaqtyryp, sýly jerdi tóńirektep uzaı almaı júr.

Esik aldyndaǵy aǵashtyń dińine qaptaldary bekitilgen sákiniń ústinde urshyq ıirip otyrǵan Áıken ájeıdiń qasyna jasóspirim qyz kelip, qolymen áldene dep ymdady.

— E-eı, qaraǵym-aı, — dedi keıýana kúrsinip. Tilińdi alǵan soń, eń bolmasa qulaǵyń estise ǵoı. Jaryǵym-aı. Kózińdi jáýdiretti de qoıdy, jaratqan, — kempir bar ashýyn urshyqtan alardaı, onyń sabyn másisiniń qonyshyna qattyraq ysyp jiberdi.

Qyz eshnárse uqpasa da áńgimeniń ózi jaıly bolǵanyn túsindi bilem, teris burylyp ketti. Ol qas-qabaqty baǵyp, ár nárseni emeýrinnen-aq uǵatyn. Kishkene kúninde kemistigi bilinbep edi. Anda-sanda baj ete qalyp, balalarmen oınap júre beretin. Keıin ǵoı, qatar qurbylarynan bólinip, sopaıyp jalǵyz qalǵany. Ózgelerden nege oqshaýlana bergenin ózi de túsinbegen. Qatarlastaryna qarap áldene dep dybystasa, nemese qattyraq kúlse analar bóri kórgendeı ejireıip, asyp-sasatyn. Ondaı sátte bul olardyń bet-álpetterine qarap qorqyp turǵandaryn baıqaıtyn. Sodan soń dybys shyǵarýdan da qaldy.

Jurt kózine tike qaraýdan qymsynbaıtyn. Kimniń ne oılap turǵany sút betinde kilkigen qaımaqtaı betinde oınap turady ǵoı. Sondyqtan qyz ylǵı da kisiniń oı-pıǵylyn janardan uǵýdy daǵdyǵa aınaldyrǵan.

Sákide otyrǵan Áıkenniń qasyna Bekish keldi. Aýyl adamdary ony Shasha dep ketken. Bul esimniń qaı kezde, qalaı paıda bolǵanyn, sirá, ózi de bilmeıtin shyǵar. Qanjeli aýrýynan aldyńǵy alty tisi saqyrlap túsip qalypty. Sodan beri «s» dan bastalatyn sózdiń bárin «sh»-ǵa buryp aıtady.

Shasha sambyrlap sóıleı keldi:

— Amanshyń ba, jeńeshe. Kúıli-qýattymyshyń? Myna kún tóbeni teship jibere jajdap tur ǵoı. Byj-byj etip mıym qaınap ketti, túge. Peshtiń qudyǵyn tajalatyp alaıyn dep aýylǵa kelgen kirme balany shaqyrǵam. Onyń úshtine tilim aýjyma shyımaı bara jatqan shoń shamaýrynǵa ot shalyp edim, qyrshyq shalǵandaı shaı taýshylyp qalypty. Bir qaınatym shaı bere turshy.

Áldebir nárseni suraýdy syltaýratyp, ánsheıin áńgime úshin keletin onyń syryna qanyq Áıken ornynan tura qoımady. Urshyǵyn ıirip jiberip, Shashanyń kelesi sózin kútti. Ol da kóp kidirgen joq, sońǵy jańalyqtardy sýyrtpaqtap aıta jóneldi.

— Álgi Ándirbaıdy bileshij ǵoı, shonyń úlken balashy úılenip, qudalaryna baryp kelgen eken, qudaı shamashyn, jerdeı bop qaıtypty.

— Apyraý, keshe ǵana osynda Ándirbaı kelip, qudalaryn qudaıǵa qaraǵan adamdar eken dep ketip edi ǵoı.

— Qaıdan bileıin, jurttan eshtigenim de...

Ózge emes, osy sózdiń Shashanyń óz aýzynan shyǵyp otyrǵanyn seze qoıǵan Áıken myrs etti. Bir áńgimeni qulaǵy shalsa, qyryq saqqa júgirtip, elden sóz ańdıtyn ádeti. Nege ekenin kim bilsin, áıteýir, Shasha da Áıkendi ishteı jaqtyrmaıdy. Jańa betin qaıtaryp tastaǵanyna nalyp qaldy. «Sheshilip bir shóılesheıin deshe munyshy neshi. Kún ujaq qara jerdeı melshıip, únshij otyra bergennen ishi qalaı jarylyp ketpeıdi-eı, bunyń?!» dep kúbirledi Shasha.

Shasha ár nárseniń basyn bir shalyp uzaq otyrdy. Samaýyrǵa ot salyp kelgeni ras bolsa, onysy áldeqashan óship te qalǵan boldy ǵoı. Shóldegenin de umytyp ketti-aý, osy bátshaǵar.

— Oıbý, mashqara, kún tóbeden aýyp qalypty ǵoı! Qoı, keteıin, — dep álden ýaqytta Shasha ornynan umsynyp tura berdi de, qaıta otyrdy.

— Áı, jeńeshe, oshy shijdiń álgi... — «mylqaý qyjyńyj» dep qoıa jazdap túzeldi, — qyjyńyz dala kejip ketedi deıdi ǵoı. Rash pa?

Áıkenniń betine lyp etip qan júgirdi. Bádik áıeldiń sózine mán bermeýdi jón kórip:

— Júrse júredi de... Eshkimge zıany joq... — dedi.

— Jaı ánsheıin shuraǵanym ǵoı, oıbýı, keteıin, ıa pirimalla, — dep Shasha belin taıanyp túregeldi. Sosyn kúbir-kúbir etip úıine bet aldy. Surap kelgen shaıy jaıyna qaldy. «Áńgime qýyp kelgen boldy ǵoı» dep túıdi Áıken.

 Ana bir jyldary osy Shashanyń úıine shópshilermen ilesip kelgen jylan kirip ketip, besikte bóleýli jatqan náresteniń basynda uzaq ysyldap turǵan. Onyń túri «jaqyndama, jolama, kózińdi joıamyn» dep turǵandaı. Boıyndaǵy jaýyz kúshtiń bári bas kótergen.

Bireý qozǵalsa jylan da qozǵalyp, náresteni bas salardaı úreı bılep, tynys alyp, tynys shyǵarýǵa shama kelmeı kópshilik abdyraǵan ómir men ólim arasyndaǵy taǵdyr tym qorqynyshty edi. Sonda oınap júrgen Aıym syrttan júgire kirip, kóz ilespes jyldamdyqpen jylannyń moınynan qysa ustap, anadaı jerge laqtyryp jibergen. Dúıim jurt jeńildep dem alǵanda, ólip qalǵandaı kóringen jerdiń de dem shyǵarǵanyn jınalǵandardyń bári sezingen.

«Jylandy úsh kesse de kesirtkedeı qaýqary bolady» degen ras pa, moıny qatty qysylǵan jylan Aıymnyń saýsaǵyn shaǵyp úlgergen. Kúldirep, ishi qanǵa tolyp aýrýhanadan bir-aq shyqty. Saýsaqty kesemiz dep turǵanda isik qaıtyp, jaǵdaı túzelip, ornynda qara daq qalǵan.

«Tiri bolsham qulyń bop ótermin» dep Shasha Aıymdy tóbesine kóterip, baýyryna basyp, meıirlenip edi. Endi sol oqıǵa umytylypty. Jalǵan dúnıe-aı.

***

Kún besinge taıanyp, aptaby qaıtqan kezde qyzdyń aýyldan aýlaq shyǵyp ketetini de ras. Ózin bir dúleı kúsh dalaǵa jeteleıdi de turady. Keıde tipti alysqa uzap ketedi. Jurt kózinen tasalaý jerge baryp júgiredi, sekiredi, kóbelek qýady. Rahat! Eshkim buǵan kóz salmaıdy. Bul eshkimniń qas-qabaǵyn ańdyp, jáýteńdemeıdi.

Aýyldan shyǵa bere ıyǵyna túsetin qolań shashyn jaıyp jiberedi. Júgirgen kezde qarsy soqqan jel  jelkildetip kóterip áketedi. Toqtaı qalsa, eki ıyǵyn jaýyp qalady. Tamasha!

Búgin de kúndelikti daǵdysymen  «Sheńgeldi» saıdy betke alǵan. Áýdem jer uzaǵan soń kóterem jylqynyń qotyrlanǵan jaýyryndaı qyrattan eńiske tústi. Artyna qarap edi, aýyl áldeqaıda kóship ketkendeı kózden ǵaıyp bolypty. Qyz shashyn jaıyp jiberdi de júgire jóneldi. Áppaq kóıleginiń etegi shyr aınalyp barady... Osylaı toqtamaı aspan men jerdiń  astasyp jatqan tusynan ary asyp ketkisi keledi. Kishkene keýdesi  shúpildep kóp-kóp oıǵa tolady. Júregi lúpildeıdi, ishi qýanady, qany atqaqtap, jany degbirsizdenedi. Aldynan shegirtke sekektep ótti. Shyryldaǵanyn estimeıdi, dybysy bar dep oılamaıdy da. Aıymǵa onyń sekirgeni qyzyq. İshinde bir nárse janyp ketetindeı bolyp, qoldy-aıaqqa turmaı degbirsizdenedi. Sol tolqyn kóterilip kelip tamaǵyna kepteldi de, ary da ketpeı, beri de ótpeı  turyp qaldy. Jańa ǵana jaırańdap turǵan qyzdyń kózi botalap, ıyǵy dirildep dúleı jyn janyn yshqyndyrǵandaı qolyna túskenniń kúl-parshasyn shyǵarǵysy keldi. Buǵan erkeleı yrǵalǵan bıdaıyqtyń basyn julyp, shegirtkeni tabanyna salyp myjǵylap, ezip, ústine topyraq úıe saldy. Qumyrsqanyń ıleýin qolymen kósip alyp topyraǵyn jeldiń yǵyna qaraı ushyryp jiberdi. Sonda ǵana jany jaı tapqandaı boldy. Aýyl jaqqa qarady. Besin aýyp qalǵan kez. Iyǵyndaǵy shashyn jınap, burym etip órdi. Baqbaqtyń sary gúlderinen táj jasap, basyna kıdi. Osy túrin kórgende apasy sózsiz qýanady. Baýyryna tartyp, qushaqtap uzaq turady. Kózinen jasy parlap aǵady. Sodan keıin  jýynyp shaıǵa otyrady. Kúndegisi osy.

Búgin qaıtyp kele jatyp úl-k-e-e-n úıdiń murjasynyń shetinde otyrǵan adamdy baıqaǵan. Taıaý kelip qonǵan kógershinderdi qolyn sermeı úrkitip, jaıbaraqat otyrdy da, ile túregelip, taltaıa turyp, qolyndaǵy basyna dóńgelek shar baılanǵan jibin tómenge jiberdi. Uzaq úńilip qarady. Jipti qaıtyp tartyp aldy da, endi onyń basyna ólgen balyq shanshydy. Qaıtadan tómenge tastady.

Aıym aýzy ashyla qarap tur. Jipti tartyp alyp jatyr. Bul jolǵy salmaq aýyrlaý sekildi. Alysta tursa da sezip, uǵyp, qadala qarady. Jipke mysyq jabysyp shyqty. Aqsham keziniń jaryq pen qarańǵy taıtalasqan tusynda sáýle basym túsip, mysyqtyń kúldi-kómesh beıshara bolǵan túri men jigittiń jylyshyraıly júzi anyq baıqaldy. Ushqyn shashqan janary birden kózge túsedi eken. Murjadan mysyq shyǵarǵan jigit, basyna baqbaq gúlin órip kıgen  qyzdy baıqamady. Jibin jınap, qonaqtaı qalǵan kógershinderdi úrkitip, shatyrdan jerge  túsýge bet alyp kele jatty. Murjadan shyqqan mysyq biraz eseńgirep turyp-turyp, munyń aıaǵyna oralǵan. Qyz selk ete túsip, úıine qaraı júgirgen.

***

Qyz eki-úsh kún boıy úıden uzap shyqpady. Áldenege alańdap, júregi týlap turǵanyn apasy seze qoıǵan. Kóńili alaburtyp jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qaraǵan sátterinde janyna  kelip:

— Ne boldy, shyraǵym-aý? Birdeńeden qoryqtyń ba, aıtsaıshy, — dep báıek bolady da, suraýly júzin kilt ózgertip, — e-eı, qaraǵym-aı, til-aýzy joq senen suraǵan mende de qaı bir es bar deısiń, — dep otyra ketedi.

— Ana jaqqa baryp qydyryp qaıtsańshy, — dep kempir úshinshi kúni «Sheńgeldi» jaqty nusqady. Qyz barmaımyn degendeı basyn shaıqady. Biraq sol jaqqa ańsary aýyp turǵanyn jáýdiregen kózderi jetkizip tur.

— Bar, bar, — dep kempir qolyn sermep, — bara ǵoı, shyraǵym.

Qyz sál jymıdy. Apasynyń kóńilin qaldyrǵysy kelmedi me, sharbaqtan ótip dalıǵan dalaǵa bet aldy. Sol-aq eken ózin tus-tustan syǵymdap, qaýmalaǵan qalyń qabyrǵaly qamaýdan sytylyp shyqqandaı sezindi.

Qyz aınaladaǵynyń bárine qyzyǵa qaraıdy. Qus ushady, qurt ıretile jorǵalaıdy. Nege olaı? It, sıyr, qoı tórt aıaqtap, adam eki aıaqpen júredi. Nege olaı? Osynyń bárin bilgisi keletin. Biraq sıyr aýzyn ashqanda móńireıtinin, ıt yryldaıtynyn estimeıdi. Alaıda, ıttiń ózin qabatyn-qappaıtynyn, sıyrdyń súzetin-súzbeıtinin ajyrata alady.

Ol bir nárseni túsinbeıdi. Ótkendegi jumbaq jan qaıdan shyǵa keldi. Aspannan tústi me, jerden shyqty ma? Buryn aýyldan kórmegen adamy ǵoı. İlki sátte qatty qoryqqanymen onyń beınesi kóz qarashyǵynda qalyp qoıypty. Júzi meıirli. Úlken kózdi, buıra shashty, tulǵaly...

Bir sát sol jaqqa barǵysy kelip oqtaldy. Alaıda aspannan dik etip túse qalsa qaıtemin degen oı kilt toqtatty. Beı-jaı kúıde biraz turdy. Birin-biri qýalaı ushqan qos kóbelekke kózi tústi. Jaıshylyqta bolsa solarǵa ilesip júgire jóneler edi. Bul joly óıtpedi. Sosyn tizesine deıin órmelep kelgen qumyrsqany jaılap ustady da jerge túsirip jiberdi. Baǵyt-baǵdarynan adasyp qalǵandyqtan ba, qumyrsqa bir orynda shyr aınalyp júrdi de, «Sheńgeldi» jaqqa tike tartty. Qyz da aıaǵyn sanap basyp sonyń sońynan júre berdi.

Ótkendegi beıtanystyń beınesi kóz aldyna  kólbeńdep turyp aldy. Bul ne sumdyq? Sol beıneni elestetse-aq boldy júregi týlap qoıa beredi. Buryn jabyrqaǵan sátte apasyn ǵana esine alýshy edi. Endi mine... Túsinse buıyrmasyn.

Álde buqpantaılap baryp jasyryn jerden barlaý jasasa ma? Sol durys bolar. Iá, sóıtken jón. Qyz kenet serpilip ketti de, shashyn jaıyp jiberip júgire jóneldi.

Aıym túıe órkeshtengen qyrqalarǵa baryp, odan baıyz tappaı qaıtadan aýylǵa bet alǵan. Úlk-e-e-n úıdiń janyna kelgen. Eshkim kórinbeıdi. Qaıtadan qyrattarǵa qaraı júrdi. Bul joly júgirmedi. Býlyǵyp jylaǵysy kelgen. Bıikteý tóbege shyǵyp, aýyldy qaıtadan sholǵan. Tý-ý-ý shetki úıdiń tóbesinde bireý qaraýytady. Aıym júgirgen qalpymen aýyl ishine kirgen. Kóshe-kósheden alaqtaı júgirip osy tus-aý degen jerge jetken. Shatyr ústindegi ótken jolǵy beıne kózine jyly ushyrady. Júregi meıirlenip, áldebir jaqtan appaq nur sebezgiledi. Qaraı bergisi keledi. Janyna jaqynyraq baryp, anaý úńilgen murjaǵa bul da úńilse ǵoı. Bar ǵajaıyp sonyń ishinde sekildi.  Kúndizgi aptap ystyqtan qatalaǵany esinen shyqty. Jigit ushyna temir shar baılanǵan uzyn jipti murjanyń ishine tastap, uzaq úńildi. Taǵy tartyp, taǵy jiberdi. Ushy bir nársege tirelgen bolý kerek, abdyryp murja shetine otyra ketti. Betin aıǵyzdaǵan qara kúıeniń ózi jarasyp tur. Kózinen ot ushqyndaıdy. «Bıikte otyrǵandar aspanǵa jaqyndaý bolǵan soń ádemi kórinetin shyǵar» dep oılady Aıym. Shirkin, bul da anaý murjanyń erneýine shyǵyp otyrsa ǵoı. Pesh kómeıine nyqtalǵan kúldi tazalap, sodan keıin laýlatyp ot jaqqan qandaı ǵajap. Murjadan ushqan tútin she? Keıde túzý, keıde oınaqtap anaý kóktegi bulttardyń baýyryna tyǵylady. Sen olarǵa armanyńdy aıtyp, sálem joldaýyńa bolady.

— Eı, jumbaq qyz, neǵyp tursyń? — ózinen kóz almaı qaraǵan ádemi qyzdan uıalyp, batylsyzdaý til qatty.

Qyz selt etpedi. Turǵan ornynan tapjylmady da. Eki ıyǵyn japqan shashy betin kólegeılep júzin anyq kórsetpeıdi. Ústinde aq kóılek. «Shaıtan kóılek kımeıdi, qaıdan sap ete qaldy ózi» degen oıdan abdyryp qaldy. Júregi dúrsildep ketti.

— Eı, ket ári, myna murjany bitep turǵan bir býma qara qaǵazdy ústińe laqtyram, — dedi Bekqonys daýsyn bastapqysynan qattyraq shyǵaryp.

Qyz selt etpedi. Bekqonystyń boıyn diril bıledi.

«Beıýaqytta, batar kúnmen talasyp kúl shyǵarma, bálege urynasyń» degen úıretýshi jigitti kezinde kúlkige aınaldyryp edi. Áı, sonyń aıtqanynyń jany bar. Mynaý  qyz bolyp kórinip turǵan peri shyǵar»

Úıden úlken kisi shyqty. Seltıip turǵan qyzdyń shashynan sıpap, betinen súıdi. Qyz qarap turǵan jaqqa ol da qarady. Murja tazalap jatqan buǵan:

— Aýyldaǵy Áıken degen kempirdiń qyzy ǵoı. Beıshara minádaıynan (suq saýsaǵynyń tyrnaq ushyn kórsetip) baýyryna salyp baǵyp edi, til-aýzy joq mylqaý bolyp óskenin kórmeısiń be? Ózi aqyldy, sezimtal, — dep buǵan aıǵaılap, jaǵdaıdy túsindirdi. Úı ıesiniń sambyrlap aıtqan sózinen Bekqonys qaraptan qarap qysyldy. Ún-túnsiz murja ishine úńildi. Battasqan kúldiń dymyn qoımaı tazalady.

***

Nege ekenin kim bilsin, áıteýir, qyz sońǵy kezderi úıge syımaıtyn boldy. Kóńili alaburtyp, denesi kúıip-janyp, dalaǵa ańsary aýady da turady. Onda da osy murjasy bıik úılerdi jaǵalap júrgendi qalaıdy. Ómirine áldebir ózgeris engenin júregi sezedi. Alaıda onyń ne ekenin bile alar emes.

Buıra shashty jigit jatsa-tursa kóz aldyna elestep turyp alatyn boldy. Osy ýaqytqa deıin eń jaqyny, et-júregi jalǵyz apasy sekildi edi. Endi myna beıne ony da yǵystyryp bara jatqan sekildi. Ynta-shyntasymen umytqysy kelse de áldeqaıdan jigit keskini keýdelep apasymen qatar turyp alady.

Buryn túsinde tek apasynyń burymyn órip, basynan sıpap, mańdaıynan ıiskep, báıek bolatynyna máz bolatyn. Endi sol burymy basqa qoldardy ańsaıtyndaı, júregi ózge bireýdiń meıirin kútetindeı. Kózi ilinse murja ústinde otyrǵan jigit túsine enedi. Bul odan qoryqpaıdy. Ol da buǵan jaqyndaı túsedi. Bul kenet  buryla salyp qasha jóneledi. Saqyldap kúledi. Jigit te jerge qarǵyp túsip, munyń sońynan qýatyn sekildi. Artyna burylyp qaraǵanda jigittiń jyly júzin kóredi. Kúlgeni qandaı ádemi. Kózderi... ıá, kózderi buǵan bul fánıdegi eń bir tátti sátti syılaıtyndaı. Bul  aq kóıleginiń etegi jelbirep qasha beredi. Jigit sońynan qalmaıdy. Endi-endi jete bergende... oıanyp ketedi.

Kózin ashyp alsa janynda apasy otyrady. Shamasy, uıyqtap jatyp dál túsindegideı kúletin bolýy kerek. Keıýana sodan kóńiline kúdik alyp, tańdaıyn basyp,  ushyqtap otyrǵany.

Qyz tátti túsinen aıyrylyp qalǵanyna kádimgideı jabyrqap, janary sýlanyp, teris aınalyp ketedi. Eń bolmasa qyzyq ómirdi túsinde tolyq kóre almaǵanyna nalyp, solqyldap kep jylaıdy. Ondaıda kempir baıǵus odan saıyn emirenip:

— Aınalaıyn-aı, «Sheńgeldige» barǵyshtaı berip eń. Dalanyń ıesi shaldy ma, ne boldy qaraǵym? — dep qosa eńireıdi...

***

Bekqonys  qaı úıdiń peshin tazalasa, Aıym sol úıdiń janyna kelip qalshıyp turatyndy shyǵardy. Peshshi jigit oǵan ádettegiden de súıkimdi, ádettegiden de ádemi kórinetin boldy. Belgisiz sezim ıirimine súńgip bara jatty. Júregi lúpildep, janyn jaıly bir sezim terbeıdi.

— Nege kelesiń sen qyz, nege kelesiń! Myna ómirden beıhabar bolǵan soń peshshiniń jumysy saǵan qyzyq  bolyp kóriner. Bul mamandyqtyń, kásiptiń qatarynda joq bir ermek qoı. Mynandaı zamanda kóringenniń kúlin shyǵaryp,  qolqańdy tútin qaýyp, ystalyp júrgenniń nesi jaqsy? Múmkin saǵan meniń shatyr ústinde kógershin qýyp júrgenim unaıtyn shyǵar? Ol bir balalaǵym ustap ketkendegi qylyq qoı.

Áı, úndemes qyz-aý, mende qaı bir balalyq bar deısiń. Taǵdyr maǵan dúnıege shyr etip kelgende usynǵan «syılyǵynan» áli tanbaı keledi. Meni meıirimsiz jannyń tabaldyryǵyna tastap ketkendigine sheshemniń júregi aýyra ma, joq pa, bilmeımin. Ákem ne oılaıtyn boldy eken? Myna ómirden opyq jegen saıyn olardyń júrekteri dirilder me eken? Men oıaý jatqanda olar qalaı uıyqtaıdy? Osyny oılaımyn. Balasyz adamnyń esigine tastap ketipti. Osy aýyldy biletin bolǵany ǵoı. Sheshem de, ákem de janymda júrgen shyǵar. Bireý meıirlene qarasa, «osy shyǵar ákem, mynaý sheshem emes pe eken» dep oılaımyn. Ógeı sheshem  meni jaqsy kóre almady. Úıdegi azynaǵan jan sýyqtyǵy betimdi qaryp, keýdemnen ıteretin. Sol bir shaqalaq kezimde nege sýyqta qatyp qalmaı aman qalǵanyma ókinemin keıde.

Mektepte oqyp júrgenimde óz synyptastarym sekildi sabaqqa daıyndalýǵa da múmkindigim bolmady. «İshetin tamaǵyńdy aqtap kel» degen soń taýǵa qaraǵaı ákelýge ketemin. «Meni súıretip áket» dep qulap jatpaıdy ǵoı. Jalǵyz, álsiz adamnyń dúmdi aǵashqa shamasy keler me, ylǵı butaq jınap keletinmin. Ondaıda apam «oı, mynaýyń tyshqannyń artyn jylytýǵa da jaramaıdy ǵoı» dep keııtin, — Bekqonys qyzǵa syryn aıtyp otyrǵanyn ańǵarmaı qaldy. Betine qarap, tilin tisteı qoıdy. Aıym birese buǵan, birese tazalap alǵan alaqandaı jerine úńilip, murja ústinde otyrǵan jigittiń sýretin qýraı ushymen ynta-shyntasymen salýǵa kirisken. Taqyr jerge jigit kelbeti onsha kórnekti bolyp túse qoımaǵan soń, úıine qaraı júgire jóneldi. Peshshi jigittiń beınesin túsirý úshin qaǵaz-qalamǵa jetkenshe asyqty. Jazý bilmese de sýret salýǵa ájeptáýir beıimi bar. Otyra qalyp apasynyń, ala tóbettiń keskinderin keltirgende ájesi baıǵusta es qalmaıtyn.

— Qolyńnan aınalaıyn, mynaýyń aýmaı qalypty ǵoı, — dep ondaıda erekshe rıza bop qalatyn.

***

— Jeńeshe-aý, ne bilgeniń bar? Álgi kirme bala ury bop shyǵypty ǵoı, — dep Shasha sharbaqtan sarnap endi.

Áıken kórpe kóktep otyrǵan. Shashanyń myna sózine eleńdeı qaldy.

— Apyr-aı, ony kimnen estidiń? Ǵaıbat aıtyp turǵan joqsyń ba?

— O-oı, o-shy jeńeshemdi-aı, túge! Shójge shenbeıtin jynyńyj bar eken. Eldiń bári aıtyp júr.

— O, sorly-aı, qara basyn qaralaıtyndaı ne kún týdy eken? Sony kirme bala degenimizben, baıaǵyda atalary kıiz úıdiń súıegin jasaıtyn kórshi aýyldaǵy Nuralynyń tuqymy deıdi ǵoı biletinder. Aram týmasa kerek edi.

— Shij de endi... maǵan shenbesheńij, kóshege shyǵyńyjshy. Jurttyń bári shýlap júr. Atalarymyz «adam alashy ishinde» dep aıtpap pa edi, shonyń keri de...

— Shynymen Nuralynyń tuqymy bolsa, qandaı edi! Olar jasaǵan kıiz úıdi kórmege jibererde baryp kórip edik. Ár zaty úlken óner týyndysy edi ǵoı. Aq shaǵaladaı appaq úıge kirgende oń jaqtan tógile túsirilgen jibek shymyldyq, súıekti júkaıaq, sandyq, ábdireniń syny qandaı edi. Esikten tórge deıingi saryala syrmaq she... Nuraly kıiz úı tikkende onyń shańyraǵyn nebir myqty jigitter at ústinde turyp kóterýshi edi-aý. Qazir sodan jurnaq qalmaǵandaı.

— Endi bul shoıqan bolyp tur ǵoı. Olardyń tuqymy bolsha kóringenniń otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrer me edi?! Jaty jaman bireý de...

— Shasha túkirigine shashaldy.

— Sonda ne urlapty?

— Aǵashtan shalynǵan burynǵy kolhoz keńsheshi bar edi ǵoı. Shonyń murjashyn tajalap júrip bir tulyp altyn taýyp alypty da, qashyp ketipti.

— Baıaǵy baılardan qalmasa, ol qaıdan kelgen baılyq?

Osy kezde úıden júgirip qyzy shyqty. Qolynda — qaǵaz, apasyna erkeleı keldi de álgi paraqtaryn kórsetsem be, kórsetpesem be dep biraz turdy. Ózi tym kóńildi. Jymıyp kúlip qoıady.

— Kúnim sol,  qane ákelshi, salǵan sýretińdi kóreıin, — qolyndaǵy kórpe qabyp otyrǵan ınesin shanshı salyp,  — Shasha-aý, meniń qyzym sýret salyp júr ǵoı. Aınytpaı salady, jaryǵym. Qolyńa qut bersin.

Qyz apasyna paraqtardy ustatty. Buıra shashty, janary ottaı janǵan jigittiń beınesine tesile qaraǵan Áıken eljirep otyr. Bir qaǵazda onyń kógershinder arasynda júrgeni, birinde murja shetinde keń dúnıege erkin kóz salyp otyrǵany beınelenipti. Tiri tirshilik sekildi. Áni-mini bári qozǵalysqa keletindeı.

— Shasha-aý, qarashy mynany, jany bar sýretter sekildi.

Jigit beınesin qolyna alǵan Shasha shorshyp tústi.

— Ashtapyralla! Munyshy neshi taǵy da?

— Ne boldy aınalaıyn-aý?

— Mynaý, shol ury ǵoı!

— Táıt, qaıdaǵyny aıtpaı...

— Oıbaı-aý, shol! Shonyń óji. Men ony jújbe-júj kórdim ǵoı. Mynaý — shol!

Kempir qyzyna qarady. Álginde ǵana eki beti bal-bul janyp, jaınap turǵan qyzynyń óńi solǵyn tartyp qaldy. Apasyna bir, Shashaǵa bir, sýretke bir qarap abdyrady. Ekeýiniń áńgimesin uqqandaı, kózinen jasy móltildep úıge tura júgirdi.

Ana júregi shoshyndy. Qyzynyń dalaǵa nege qumarlyǵyn, qas qaraıǵansha nege júrip alatyndyǵyn endi uqty. Uıyqtap jatyp saqyldaı kúletininiń syryna endi qanyqqandaı. Jalǵan-aı, deseńshi! Keıýana kımesheginiń ushyn ýmajdap kózine apara berdi.

— Báshe-e, — dedi Shasha qarap otyrmaı, — qyjyńyj kesh batqansha qaıda bolady deshem... Ana shury jaman kápir  munyń da obalyna qalyp júr eken ǵoı. Obal — shaýapty bilmeıtin, qudaı atqyr. Shottaý kerek ony!

— Óshirshi únińdi, — dedi Áıken. Daýsy qatty shyqty, — Qudaı jarylqaǵyr, japshy aýzyńdy...

— E, nemene, — dep Shasha ornynan julqyna túregeldi, meniń shójim-aq shijge qıshyq kórinedi eken. Meni tyıǵansha anaý qyjyńa ıe bolmaıshyj ba? O neshi-eı...

Áıken  kóktep otyrǵan kórpesiniń jibin sýyrtpaqtap, basyn jerden kótermedi.

***

Bekqonysqa bala kezinde bireý murja tazalaýshy, peshshi bolasyń dese jylar ma edi, bálkim, ol ne dep surar-aý edi. Qazir de osy júrisim qaı júris dep keııtini bar. Toryǵady. Ádiletsizdiktiń bári óz basynda turǵandaı tunjyraıdy da... İshtegi rıza bolmaýshylyq, baqastyq  keıde ýshyǵyp ketedi. Ony aınalasyndaǵylardyń, óz qatarlastarynyń áreketteri údetetini de ras. Ótken joly synyptasy Gidre izdep kelgen. Aldymen: «Mine sen adam bolyp óz nanyńdy óziń taýyp jep júrsiń, biz bolsaq muǵalimderdiń «oqy, oqy, oqy» degen aqylyn shaınańdap jep, áli juta almaı júrmiz, eń durysy seniki, kerek bolsa ary qaraı jalǵap oqısyń, oqymaǵandar dalada qalyp jatqan joq qoı», - dep bir qoıdy. Óziniń sabaqqa qyry joq. Beqqonystyń jandy jeri, júregin tyrmalaıtyn derti — osy. Qudaıdyń meıirimi túsip, bilim alýdy jalǵastyrsam ǵoı degen tilek ishki dúnıesinde basyn qyltıtyp, buǵan maza bermeıtini ras. «Joqshylyq eseńgiretip tastaǵan joq pa, kúnderdiń kúninde osydan artyq nárse joq eken dep júrmeıin, oshaq tóńireginen alystaı almaı qalmaıyn» dep ózin qamshylaıtyn. Gidre sol jandy jarasyna tuz seýip turǵandaı. Mektepti, muǵalimderdi jamandaǵanymen, arǵy dúnıesinde ózin budan artyq sezinýi ańǵarylady.

— Ne  jumyspen keldiń? — dedi Beqqonys  onyń  kólgirligin tyńdaı berýge shydamy jetpeı.

— Bizdiń úıdiń peshin qarap berseń qaıtedi, qystaı tútindep mazamyz ketedi. Bir kúni ıis tıip ólip qalamyz ba dep sheshem mazasyzdanyp júr.

Beqqonys Gidreniń únemi bireýdi qyjyrtyp  júretin minezine qaraı «óziń istep al» degisi keldi da, anasynyń jaǵdaıyn alǵa tartqan soń kelisken. Qytaılar shyǵarǵan jańa quralmen tap-tuınaqtaı etip tazalap berdi. Úı-ishi rıza. Gidreniń jalpaq betindegi jaıyn aýzy,  eki shyqshytyna qaraı ıkemsiz jaıylyp:

— Óler aldynda ataqty bireýden «sońǵy amanatyńyz ne dep suraǵanda, ol tis tazalaǵyshty kórsetip, ymdapty. Ákelip bergen soń tis tazalaǵyshty aýzyna salǵan kúıi dúnıege razy keıippen ómirden ótipti. Sen sondaı sát týa qalsa: «Kúl tazalaǵysh kıtaıskıı apparatymdy ákelińder», dep ótinish aıtar ma ekensiń, - dep elden buryn ózi kúldi. Ázildegendegi túri.

— Eńbekti baǵalaı bilmegen adamnan artyq aqymaq joq. — Beqqonys alaı-dúleı bolyp, aýylyna kelgen. Bireýlerge baq bolǵan, ekinshilerge sor bolǵan ǵumyr týraly oılap, tuńǵıyqqa batqan.

Kóńil túkpirindegi ták-ták degen daýystan basyn qaıta kóterdi. Halim múshkil degen sezimdi sanadan múldem óshirip, kilttep tastaý kerek dep ózin qaırady. Ne jamandyq kórdiń, jetim bolsań-taǵdyryń. Jetilip júrgenderden úlgi al. Jumystyń aýyrynan qashpa. Jaqsylyqpen jaýap ber. Minezińdi túze. Elmen aralas. Dostas... dep ózin jigerlendirdi.

«Senen keremet azamat shyǵady» — degen joq pa ótken joly aýdan ortalyǵyndaǵy úıine aq mármárdan kamın saldyrǵan kásipker aǵaı. Shyǵýǵa tıis...

Teńizshiler teńizge, ushqyshtar aspanǵa qumar. Bul murjanyń shetine shyǵyp otyrǵandy unatady. Mine, sol kezde júrekti eljireter jaqsy oılar keledi basyna. Aq kóılekti úndemes qyz buǵan nege sonsha qaraıtyn boldy eken? Ony kórgende munyń da  júregi dúrsildep qýanady. Qasyna shaqyryp áńgimeleskisi keledi. Biraq ol estimeıdi de, sóılemeıdi de. Dárigerlerdiń qolynan ony jazý nege kelmeıdi? Múmkin alys bir jaqtan onyń emi tabylyp qalar. Qasıetti sý, qasıetti shópten shıpa qonar. Shirkin, óziniń úıi bolsa. Eshkimde joq pesh salar edi, murjasyn bıik etip... Sonan soń...

Osy sátte aq kóılekti qyzdyń janynan atyn tekirektete bir bozbala oıqastap ótti. Shamasy qyr kórsetkeni. Eseıgenin, erge myǵym otyra alatynyn ańǵartpaqshy bolǵany jınaqy kórinýge tyrysqany, bet álpetinen ańǵarylady. Qyzdyń selt etpegeni jynyna tıip, janynan shaýyp ótip tilin kórsetip, mazaqtap ketpekshi bolyp, qaıta qaıyryldy. Atyn qamshylap, tebinip qaldy. Shapqan at Aıymnyń tusyna kelgende oqystan kilt toqtady. Beıqam otyrǵan jigit erdiń basynan asa attyń jalyn qusha topyraqty  burq etkize jerge domalap tústi. Bir jerin mertiktirip almady ma dep jandaryna Bekqonys ta jetken. Betin topyraq aıǵyzdaǵan jigit Aıym jaqqa qarap, uıala ornynan turdy. At ústindegi kisimsingeni, jınaqylyǵy joq. Kúle beredi. Bekqonys qyzǵa qarady. Qara kózi móldirep, aq júzi tompıa burtıyp tur. Iyǵyn kóterip, kóıleginiń alǵa túsip ketken ıinin sol qımylymen ornyna aparyp qoıdy. Etegin názik qolymen tómen tartqylady. Endi ǵana túıin salǵan keýdesi dirildep bir kóterilip, bir basylady. Appaq tamaǵy jup-juqa, jibekteı. Attan qulaǵan jigittiń syrt kıiminde ıreleńdep ketip bara jatqan juldyzqurtty eptep alyp, jol shetindegi shóptiń ústine laqtyryp jiberip, birnárse shashyrady ma degendeı qolyn silkip qalǵanda, saýsaqtary Bekqonystyń qolyna tıip ketti. Typ-tynysh, beıqam turǵan onyń jany dúr silkindi. Jyp-jyly aǵyn kelip quıyldy. Júrektiń qaqpasy sart etip ashylyp, jan dúnıesine laq etip appaq nur quıyldy. Kún kúlip, jer qatty dóńbekship tolqyp ketkendeı boldy. Júregi keýdesin soqqylady.

***

Apasynyń tósek tartyp jatyp qalýyna óziniń sýretteri sebep boldy dep uqqan qyz sýret salynǵan paraqtardyń parsha-parshasyn shyǵarǵan. Sıyryn saýyp, sút pisirip, tamaǵyn ázirlep, úı ishi tirligin dóńgeletip áketken. Biraq apasynyń qabaǵy ashylmaı-aq qoıdy. Buǵan jáýdireı qarap, janary jasqa shylanyp jatady da qoıady. Apasynyń aýyldyń alyp-qashpa qańqý sózinen qashqaqtap, syrtqa kórinýden qorǵalaqtap, úıden shyqpaı qoıǵanyn muńlyq qyz qaıdan bilsin. Áıteýir, apasy aýyrǵaly as-sýyn ázirlep, tósegin jańalap álek. Sharshap-shaldyǵyp, dińkesi quryp, tún aýa tósegine qulaı ketkende ǵana baıaǵy buıra shashty jigit kóz aldyna kólbeńdep tura qalady.

Onyń beınesi salynǵan paraqty qaq bólgende onyń jartysynan ózine  tańdana qaraǵan qaraqat kózdi baıqap qalǵan. Nege búıttiń deıtindeı, jylamsyrap, jalynyshty qaraıtyndaı áser etken. Endi sol kózqarastan qutyla alar emes. Uıyqtaıyn dep, tas bop qatyp qalaıyn dep kózin jumsa, áýeli jalynyshty janar, sosyn buıra shashty jigittiń ózi eles beredi. Dóńbekship jata almaıdy. Dalaǵa bezip ketkisi keledi. Biraq aýrý apasyn tastap kete almaı, lúp-lúp etken júregin sabasyna kúshpen túsirip, ábigerlenedi.

Bir kúni apasy muny ymdap shaqyryp aldy.

— Qaraǵym, — dedi bul estimese de aıtqandaryn emeýrininen túsinetinin ańdap, — júdep barasyń ǵoı, túge. Maǵan qaraılaı bermeı, ana jaqqa serýendep qaıtsańshy.  Ol kóshe jaqty nusqady. Qyz basyn shaıqap edi:

— Bar, bara ǵoı, aınalaıyn, — dedi meıirlenip.

Qyz ne isterin bilmeı biraz turdy da, apasynyń moınynan qushaqtaı aldy. Betinen súıip, aımalap jatyr. Meniń jaıymdy uǵar jalǵyz sensiń  degendeı betinen ıiskeledi.

Apasy qaırattanyp, kúsh jıyp alǵan tárizdi. Burynǵydaı egilmeıdi. Qyzynyń jasaýraǵan janarynan kezek súıip, kóshe jaqty taǵy nusqady. Qyz ornynan súıretilip tura berdi.

***

— Altyn urlaǵan peshshi bala ne boldy? — El jınalǵan jerde Áıken Shashadan eptep syr tartqan.

— Ol shumpaıy shottalaıyn dep jatyr. Shasha bárin biletindeı senimdi sóıledi.

— Ol sumpaıy emes, adal azamat eken. Altyndardy arnaıy orynǵa ótkizip, ózine tıesili aqshaǵa úlken balabaqsha salǵyzbaqshy. «Otyz omyrtqa, qyryq qabyrǵa, bárin ustap turǵan aýyz omyrtqa» dep jumbaqtalatyn kóshpeliler úıi máńgilik serigimiz, kishi álemimiz bolýy kerek dep jobasyn da syzdyryp alyp kelipti. Bizge sondaı unady. Kerege basy 500-600-ge jetetin úlken kıiz úı ispettes.

Eń qýanatyny, Aıymdy arnaıy mektepke ornalastyratyn bolypty, ózi de endi oqýyn jalǵastyramyn dep daıyndalyp júr. Azamattyń azamaty atqaratyn is istedi ǵoı. — Ujym basshysy Berik qýanyshyn jasyra almaı, elpildep jańalyqty bir demmen aıtyp shyqty.

— Osy bala tegin emes, úıshi Nuralynyń tuqymy degen ras boldy-aý — Áıken ózimen ózi bolyp, kúbirlegen. Oılamaǵan jerden estigen jaǵymdy habary sergitip jiberdi.

— Súrinbeıtin tuıaq, jańylmaıtyn jaq bolmaıdy. Ózi bolǵan jigittiń tegin qazbalamańyzdar. Usaqtan irilengenniń aıyby joq, — Berik alypqashpa sózge toqtaý saldy.

— Báshe-e, ójim de shejip em ımandy ekenin, — deı bergen Shashanyń sózine jurt  dý kúlip, áńgimesin bólip jiberdi.

— Nemenege máj bolashyńdar?! Men eshtigenimdi aıtamyn. O neshi, túge, — degen Shasha ertip kelgen nemeresin basynan nuqyp qalyp, shyryldatyp, toptan shyǵa berdi.

Kópten beri selt etpeı kúıbeń tirshilik keshken aýyldyń óńi kirip, kóshe-kósheden kóńildi daýystar estile bastady. Aýyldyń kórnekti jerinen úlken shańyraq kóterildi. Kúldireýishteri kúnge shaǵylysyp jarq-jarq etedi.

---