InfoHub Logo

Jumabekqyzy S.J.
SHQO oblysy., Abaı aýdany, Sarjal aýyly
«Sh.Toqjigitov atyndaǵy orta mektep» komýnaldyq memlekettik mekemesi

Qazaq halqynda belgili fılosofıalyq dástúr qalyptasqan tarıhı danyshpandyqqa baýlý mektebi bolmaǵan. Eń alǵash osyndaı mekteptiń esigin ashyp, arnaýly dúnıetanymdyq eńbek qaldyrǵan Shákárim Qudaıberdiuly boldy. Shákárimge arnaıy fılosofıalyq eńbek jazý ońaıǵa túspegenin baıqatady. Shákárim ǵylymı tabystaryna súıene otyryp, moldalardyń jaratylys ǵylymdarynan múldem habarsyz, dúmshe ekendigin aıtyp synaıdy.

Dinniń mádenı dárejede júrgizilgenin qalaıdy. Shákárim bul eńbegin jazǵanda búkil batys Eýropa, Shyǵys elderi, ǵalymdarynyń, fılosoftarynyń eńbekterin keńinen zertteıdi, túrli oılar qozǵaıdy, basqanyń jeteginde de ketpeıdi, ózdiginen súrleý izdeıdi. Ol jóninde Shákárim: «Osy kitaptyń aıaq jaǵynda meniń qaı qorytyndym bolsa da, kóbisi Eýropa ǵalymdarynyń talasty sózderi boldy. Onyń ishindegi óz oıym qabyldaǵynyn alyp otyrmyn. Óz bilimimshe, syńar ezý bolǵanym joq dep ózime senemin», - dep jazady.

Kitap bastamasyndy Shákárim tirshilik týraly zıaly qaýym arasynda kópten beri aıtylyp kele jatqan eki túrli pikir, kózqaras bar ekenin aıtady: «Biri dene ólse de jan joǵalmaıdy, ólgennne soń ol da tirshilikke tipti, uqsamaıtyn birtúrli ómir bar». Ekinshisi, «Álemdegi barlyq nárseniń bári ózdiginen jaralyp jatyr, ony bylaı qylaıyn dep jaratqan ıesi joq, hám ólgen soń tiriletin jan joq» degen fılosofıalyq qorytyndyǵa keldi. Osy eki pikirdiń qaısysy durys, sony bilip alý úshin ártúrli dingerler men ǵalymdardyń pikirinen habardar bolý kerek, dep tujyrymdaıdy.

Odan soń, qaı bir nárse bolsyn adam qashanda ony jaratýshy ne dep ony izdep árkim ártúrli oı júrgizgen deı kelip, erte zamandarda ómir súrgen oıshylar jaratýshy osy dep kún, ot, aǵash, tas sıaqtylarǵa tabynǵan, dep tujyrymdaıdy. Sondaı- aq baqsy, jádigeı, dýanaǵa sengen, al ǵalym, - deıdi Shákárim, - jaratqan ıe joq, ólgennen soń ómirde joq degen joldyń túbine túse kelip, dúnıeniń paıda bolýyn jaratylystyń zańynan, - degen qorytyndyǵa keledi. Máselen, dúnıeniń negizgi tórt nárse dep túsiný: ot, sý, topyraq, aýa. Al taǵy basqalar dep tórt nárseniń árqaısysyn jeke alyp, olardyń ishinde kózge kórinbeıtin de bólshekteri bar ekenin aıtady: bul jóninde avtor bylaı dep jazy. «Ár deneniń kózge ilinbeıtin kishkentaı taraýlardan qosylyp jaralǵanyn taýyp. Ol kishkentaıdy qansha usaqtasa da aqyrynda, tipti, bólýge kelmeıtin bolady».

Bul Shákárimniń sol kezdegi aldyńǵy qatarly ǵylymı tujyrymdarǵa súıengenin kórsetedi. Ekinshi dáleli «jaratylys joly». Ol da dúnıe ózdiginen jaralǵanyn, «Bilip jaratýshy ıe beker sóz», «jaralǵandardyń ózinen bólek nárse emes» degen tujyrym jasap, bulardyń bári bir zańdylyqqa baǵynatynyn aıtady. «Ol zań ósip - ónýge, joǵarlaýǵa umtylyp, eń jaqsysyn saılap alady» dep tujyrym jasaıdy. Sóıtip, Shákárim tabıǵatta eń beıimdelgen, eń kúshti qubylystardyń, zattardyń damıtynyn ýaǵyzdaıdy. Úshinshi dálel: «Tuqymdastyq jol».

Munda avtor túrli zattar, túrler birden paıda bolǵan joq, olar uzaq evolúsıalyq damýdyń nátıjesi ekendigine toqtalady. Máselen, «qurlyqtaǵy haıýandar, adamdar, ósimdikten, qustar - bári teńizden týǵan» deı kelip, alǵashqy tirshilik teńizdiń jyly sýynan paıda bolǵanyn moıyndaıdy. Sondyqtan da Shákárim «bulardy bólek – bólek ıe jaratqan ıe joq degen qorytyndyǵa keledi». Tórtinshi dálel: «Dene sezimi». «Biz ár nárseni denedegi sezimimizben bilemiz» dep ol belgili ǵylymı tanymdy jaqtaıdy. Bylaısha aıtqanda, kózben kórip, qulaqpen estip, qolmen ustap, murynmen ıiskep, tilmen dámin tanyp dúnıeni tanyp bilýge bolady degen ǵylymı qaǵıdany berik ustaıdy.
«Eger bilip jaratýshy ıe bar bolsa, bul jaratylys sebepteriniń túk keregi joq bolar edi», - dep naqty, birjaqty pikir aıtady. Qudyret bar bolǵan bolsa ǵana bilimniń bári bizde ózdiginen bolar edi, al olaı bolmaǵan soń, «bilip jaratýshynyń bar deıdi», - degen toqtamaǵa keledi. Aqyrynda, besinshi dálel «Ártúrlilik dúnıedegi aǵash - ósimdikter haıýandar adamdar, sý, ot sıaqty birinen biri tipti uqsamaıtyn zattar bar » - deıdi avtor. Al endi «bul neni kórsetedi?» degen ózinen - ózi zańdy suraq qoıa otyryp, «Bul ár nárse qalaı bolsa, solaı kezi kelgendikten sebebine qaraı jatyr» dep tujyrymdaıdy. Bul keltirilgen tujyrymdar XIX ǵasyrda keń taraǵan degen toqtamǵa kelip, ol XX ǵasyr basynda ǵylymda jańa tujyrymdar paıda bolǵanyn aıtady. Endi Shákárim basqa oı qorytyndysyna keledi. Ol - materıalısik turǵydan aýytqyp, bolmystyqqa senedi.

Shákárimniń fılosofıalyq konsepsıasynyń qorytyndysy, jurtyna usynar teorıasy, birnesheden oıshyldyń dástúrli ádispen úırenshikti joldy qalaıtyndyǵy. Dúnıe negizine tirshilik, ımandylyq, adamshylyq ólshemi bir taý - órisi antıkalyq pıfagorısterge, bir isi ortaǵasyrlyq Shyǵys jáne Orta Azıa aımaqtaryna tán qubylys. Mysaly, Balasaǵun: «Kisige eki dúnıede paıdaly úsh nárse izgi is (minezi túzýlik), uıat, ádildik jáne úsh paıdasyz nárse bar: jaýyzdyq, jalǵandyq, sarańdyq» dese, Abaı: «Qasıetti adam boıynda úsh nárse qatar saqtalýǵa tıis, ol - aqyl, qaırat, júrek» nemese «Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar. Sonan qashpaq kerek. Áýeli - nadandaq, ekinshi - erinshektik, úshinshi-zalymdyq dep bilemin» deıdi.

Ekinshiden baqytty, qoǵamǵa jetýdiń kilti áleýmettik reformada nemese aǵartýda (Shoqan, Ybaraı), tarıh – jaqsylyq pen zulymdyqtyń, aǵartýshylyq pen nadandyqtyń kúresi dep sengen ókilderden Shákárim iliminiń tereńdigi de osynda. Adamdy óz maqsatyna jetý úshin syrtqy qozǵýshy kúshterge emes, óz janyna úńildirý, jan tilegin tyńdatý - ómiriniń ekinshi jartysynda Mekke baryp, qajy bolǵan Shákárimniń bastaýyn sonaý neoplatonızmniń táńirilik emanasıa teorıasy men úndi býddıstik medıtasıa, hrıstıandyq asketızmnen alatyn sýfızmdi qabyldaǵanyn, moıyndaǵanyn kórsetedi. Kósemderi ál-Basrı, ál-Muhazıtı, ál-Hallaı bolyp tabylatyn Islamnyń bul baǵyty Qudaıdy ózinen izdeý, oǵan degen súıispenshilikti arttyrýdy jáne ózin Jaratýshynyń erkine baǵyndyra otyryp, ózin Allanyń quralyna aınaldyrýdy ýaǵyzdaıdy.