Shákárim shyǵarmalarynyń tarıhı sıpaty men adamgershilik úlgisi
SHQO oblysy., Abaı aýdany, Sarjal aýyly
«Sh. Toqjigitov atyndaǵy orta mektep» komýnaldyq memlekettik mekemesi
Smaǵulova S. S.
Shákárim shyǵarmalarynyń tarıhı sıpaty men adamgershilik úlgisi
Oqyp bilip, aıtyp kórip júrgen aqyn – jazýshylardyń eshqaısysynda uqsamaıtyn Shákárim shyǵarmalary bir sheti Altaı óńiri, bir sheti Qytaı eline de jaqsy tanys. Ár shyǵarmanyń ózindik qalyptasý dástúri, tarıhı tereń taǵlym bar. XIX ǵasyrdyń 2 jartysynda qazaq halqynyń tarıhy men ádebıetin, mádenıetin qalyptastyrý jolynda eleýli eńbek etken, Shoqan, Ybyraı Abaılarmen tustas, zamandas bolǵan, sol kezeńniń aýmaly - tókpeli dáýirdiń kýási Shákárim Qudaıberdiulynyń óz zamanyndaǵy adamǵa, qoǵamǵa, ózin qorshaǵan ortaǵa áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty týyndaǵan kózqarasty, oı - túıini baǵyty bolýy shartty edi.
Sondyqtan da Shákárim XIX ǵasyrdyń aıaǵy XX ǵasyr basyndaǵy qazaq ómirindegi oqıǵalarǵa qubylystarǵa qyzý únin qosty. Onyń ishinde jańa zaman jastaryn oqý - bilimge ónerge shaqyrý lebi bar. Osy oqý bilim, óner jolynda bir adamnan úlgi alyp úıreneıik, soǵan júgineıik degen oı aıttady. «Jastardyń rýhanı azyq alyp, jan saraıy tazartýda úlgi bolar adam bireý ǵana ol - Abaı» - deıdi jastaıynan óz pir tutyp úlgi alǵan Abaı boıyndaǵy adamgershilik pen meıirim, adaldyq pen ar, uıat tárizdi uǵymdardy fılosofıalyq tereń tolǵaýlarda
Abaı ósıeti arqyly berýdi maqsat tutady.
Kel, jastar, biz bir túrli jol tabalyq,
Aram aıla, zorlyqsyz mal tabalyq.
Óshpes ómir, taýsylmas amal berelik,
Bir bilimdi danyshpan jan tabalyq.
1877 jyly jazylǵan bul óleńniń meńzegeni jastar bolashaǵy. Oqý - bilimsiz el erteńi joq ekenin aıtyp túsindirýge aıtyp tyrysady. Ózi júrip ótken ómir ótkelderinde, taǵdyr alqasynda Shákárim ustanǵan baǵyty. Tańdaǵan joly ózdigen izdený, oqý, bilim, úırený ulylardan úlgi alý. Sondyqtan da ol bilimdilikti dáriptegen, ulaǵatty oılar aıtyp, ózdiginen bilim alý, oqý, izdený joldaryn usynǵan, sony damytýǵa kúsh salǵan. Bilim alýdyń eń ońtaıly kezeńi jastyq shaq ekendigine de nazar aýdarady. Abaısha tolǵap, Abaısha ókinedi. Óz ókinishin ósıet etip qaldyrady. Ol arnaıy bilim berý, oqytý isine arlasyp, belgili bir eńbekter jazbaǵanymen, osy salada tereń oı tolǵap, bolashaq urapaqty qaıtkende bilimdi salaýatty sanala etip tárbıeleımiz, - degen máseleler tóńireginde sóz qozǵap, ózindik kózqaras týyndyryp jol nusqaıdy. Jastardyń ózdiginen izdenip oqý jolyndaǵy maqsat - mindetin aıqyndaýǵa óziniń Mekkege saparyn úlgi qylady.
Sezindim birazyn baıqaı,
Kitap, ǵylym, oı almaqqa.
Maǵan jol boldy sol jaqqa,
Jumyldym Mekke barmaqqa.
Shákárimniń búkil shyǵarmashylyǵynyń óń boıyna jeli bolyp tabylǵan oı - tolǵanys, parasat - paıymy, ustanǵan baǵyt baǵdary - Shyǵys pen Batystyń ozyq oıly danalarynyń úlgi ónegesi - tálim taǵlymy. Ózdiginen oqyp, birneshe tildi jetik bilgen ǵulamanyń keıingilerge bereri, aıtpaq aqyly, qaldyrǵan murasy da osy jan - jaqty bilimdi meńgerý joly. Aqynnyń júrip ótken joly, ómir kezeńi onyń shyǵarmashylyǵynyń tarıhylylyǵyn aıqyndaıdy. Sondyqtan da Shákárim óleńderinde jeke adamnyń ósý kezeńderinen bastap, ol ómir súrgen orta, qoǵam ómiriniń ózgeristeri, tarıhı saıası bolmysy belgili bir zamandylyqpen sýretteledi.
Shákárim ózi ómir súrgen, qazaq eline erekshe tarıhı ózgerister engizgen. Halqymyzdyń sanasyn jańǵyrtyp, túrli jańalyq, ózgerister ákelgen. Shákárim ustanǵan dástúr men jańashyldyq Batys pen Shyǵystyń ádebı muralarynan bastaý alyp, Abaıǵa ulasqan jalǵastyq ony ózindik kózqarasyn qalyptastyrǵanyn, ol dástúrlerdi qabyldaǵynyn kórsetedi. Aqynnyń qoǵam ómirindegi ózgeristi asqan parasattylyqpen meńgerýge sebep: onyń qazaq zıalylarymen orys ıntellegensıasymen jaqyn tanys, pikirles bolǵandyǵyna olarmen birge qoǵamdyq mańyzy bar istermen aralasýynda. Mańyzdy isterge aralasa júrip halqyna túzý jol, baǵyt - baǵdar siltep otyrdy.
Adam tabıǵatynyń dıalektıkalyq kúrdeli de, qat - qabat qaıshylyqty quramyn jasaýda, sonymen qosa, qazaq qoǵamynyń shyndyǵyn kórsetýde Shákárim óz turǵysynan keldi. Ol óleń órnegi jáne fılosofıa sonymen qosa adamnyń ishki psıhologızimin birlestire otyra, qazaq tarıhyna jańasha mazmun men túr ákeldi. Adamnyń «İshki álemniń» kúrdeliligin, qundylyǵyn ishki sapa máselelerin alǵa qoıdy. Adam minezindegi san túrli qaıshylyqtardy jeńýde, oǵan syrtqy ortanyń áserin, onymen qarym - qatynasta bola tura, adamnyń «ishki álemniń» óziniń - ózi ıgerýi kerek degen ıdeıany usyndy. Shákárimniń adam jaıyndaǵy túsinigi jáne ony kórkemdep sýretteý tásilderi qazaq tarıhy men fılosofıasyna mańyzdy ózgerister ákeldi.
Jalpy adam tanýda, «Qudaıtanýda», «İshki álem» jóninde aıtqan oılary tek qana ádebıet pen fılosofıanyń ǵana sybaǵasyna tıetin úles qana emes. Sonymen qosa ulttyq sanaǵa, ulttyń damýyna áser etetin dárejedegi ıdeıalar edi. Shákárim kún tártibine adam sapasyn arttyrýdyń, oǵan qandaı minez - qulyqtyń áseri jáne qandaı adamı qundylyqtardy damytý kerek degen máselelerdi qoıdy. Shákárim syrtqy ortanyń áleýmettik jaǵdaıdyń adamǵa yqpalyn áserin anyq baıqaı otyra, sol ortany, qoǵamdy, áleýmettik ómirdi ózgertý jaǵdaıyna, adamnyń rýhanı tolyqqandy qalyptasqan áseriniń kúshtiligin moıyndaıdy. Adamnyń ishteı damýyn, ishki jan dúnıesiniń ózgerýi, psıhologıasyn, dúnıetanymyn ózgertý, durystyqqa burýy adamnyń óz qolynda.
Shákárim shyǵarmashylyǵynyń bir ıirimi, Jaratýshy men adam, mahabbat adamshylyq, adamı qasıetter men qundylyqtar, adamnyń jekelik damýynyń kórinisi degen oılarda jatyr. Shákárim optımızmi de ult bolashaǵyna qatysty. Onyń bolashaqqa degen úmiti zor, ulttyń damýyn, óz ultynyń ozyq dástúrlerimen erekshelikterin saqtaı otyra, onyń damýynyń qaıtalanbas kózderin, baǵyttaryn tabýdy maqsat tutty. Ulttyń ótken tarıhyna súıene otyryp, jańashyldyǵy basym jan - jaqty izdenister men dúnıetanym damytýda kórkemdik tásilderdi keńinen paıdalandy. Óleń sózderiniń baılyǵy, sulýlyǵy qazaq tiliniń baı sózdik qoryna aınalyp otyrdy.
«Sh. Toqjigitov atyndaǵy orta mektep» komýnaldyq memlekettik mekemesi
Smaǵulova S. S.
Shákárim shyǵarmalarynyń tarıhı sıpaty men adamgershilik úlgisi
Oqyp bilip, aıtyp kórip júrgen aqyn – jazýshylardyń eshqaısysynda uqsamaıtyn Shákárim shyǵarmalary bir sheti Altaı óńiri, bir sheti Qytaı eline de jaqsy tanys. Ár shyǵarmanyń ózindik qalyptasý dástúri, tarıhı tereń taǵlym bar. XIX ǵasyrdyń 2 jartysynda qazaq halqynyń tarıhy men ádebıetin, mádenıetin qalyptastyrý jolynda eleýli eńbek etken, Shoqan, Ybyraı Abaılarmen tustas, zamandas bolǵan, sol kezeńniń aýmaly - tókpeli dáýirdiń kýási Shákárim Qudaıberdiulynyń óz zamanyndaǵy adamǵa, qoǵamǵa, ózin qorshaǵan ortaǵa áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty týyndaǵan kózqarasty, oı - túıini baǵyty bolýy shartty edi.
Sondyqtan da Shákárim XIX ǵasyrdyń aıaǵy XX ǵasyr basyndaǵy qazaq ómirindegi oqıǵalarǵa qubylystarǵa qyzý únin qosty. Onyń ishinde jańa zaman jastaryn oqý - bilimge ónerge shaqyrý lebi bar. Osy oqý bilim, óner jolynda bir adamnan úlgi alyp úıreneıik, soǵan júgineıik degen oı aıttady. «Jastardyń rýhanı azyq alyp, jan saraıy tazartýda úlgi bolar adam bireý ǵana ol - Abaı» - deıdi jastaıynan óz pir tutyp úlgi alǵan Abaı boıyndaǵy adamgershilik pen meıirim, adaldyq pen ar, uıat tárizdi uǵymdardy fılosofıalyq tereń tolǵaýlarda
Abaı ósıeti arqyly berýdi maqsat tutady.
Kel, jastar, biz bir túrli jol tabalyq,
Aram aıla, zorlyqsyz mal tabalyq.
Óshpes ómir, taýsylmas amal berelik,
Bir bilimdi danyshpan jan tabalyq.
1877 jyly jazylǵan bul óleńniń meńzegeni jastar bolashaǵy. Oqý - bilimsiz el erteńi joq ekenin aıtyp túsindirýge aıtyp tyrysady. Ózi júrip ótken ómir ótkelderinde, taǵdyr alqasynda Shákárim ustanǵan baǵyty. Tańdaǵan joly ózdigen izdený, oqý, bilim, úırený ulylardan úlgi alý. Sondyqtan da ol bilimdilikti dáriptegen, ulaǵatty oılar aıtyp, ózdiginen bilim alý, oqý, izdený joldaryn usynǵan, sony damytýǵa kúsh salǵan. Bilim alýdyń eń ońtaıly kezeńi jastyq shaq ekendigine de nazar aýdarady. Abaısha tolǵap, Abaısha ókinedi. Óz ókinishin ósıet etip qaldyrady. Ol arnaıy bilim berý, oqytý isine arlasyp, belgili bir eńbekter jazbaǵanymen, osy salada tereń oı tolǵap, bolashaq urapaqty qaıtkende bilimdi salaýatty sanala etip tárbıeleımiz, - degen máseleler tóńireginde sóz qozǵap, ózindik kózqaras týyndyryp jol nusqaıdy. Jastardyń ózdiginen izdenip oqý jolyndaǵy maqsat - mindetin aıqyndaýǵa óziniń Mekkege saparyn úlgi qylady.
Sezindim birazyn baıqaı,
Kitap, ǵylym, oı almaqqa.
Maǵan jol boldy sol jaqqa,
Jumyldym Mekke barmaqqa.
Shákárimniń búkil shyǵarmashylyǵynyń óń boıyna jeli bolyp tabylǵan oı - tolǵanys, parasat - paıymy, ustanǵan baǵyt baǵdary - Shyǵys pen Batystyń ozyq oıly danalarynyń úlgi ónegesi - tálim taǵlymy. Ózdiginen oqyp, birneshe tildi jetik bilgen ǵulamanyń keıingilerge bereri, aıtpaq aqyly, qaldyrǵan murasy da osy jan - jaqty bilimdi meńgerý joly. Aqynnyń júrip ótken joly, ómir kezeńi onyń shyǵarmashylyǵynyń tarıhylylyǵyn aıqyndaıdy. Sondyqtan da Shákárim óleńderinde jeke adamnyń ósý kezeńderinen bastap, ol ómir súrgen orta, qoǵam ómiriniń ózgeristeri, tarıhı saıası bolmysy belgili bir zamandylyqpen sýretteledi.
Shákárim ózi ómir súrgen, qazaq eline erekshe tarıhı ózgerister engizgen. Halqymyzdyń sanasyn jańǵyrtyp, túrli jańalyq, ózgerister ákelgen. Shákárim ustanǵan dástúr men jańashyldyq Batys pen Shyǵystyń ádebı muralarynan bastaý alyp, Abaıǵa ulasqan jalǵastyq ony ózindik kózqarasyn qalyptastyrǵanyn, ol dástúrlerdi qabyldaǵynyn kórsetedi. Aqynnyń qoǵam ómirindegi ózgeristi asqan parasattylyqpen meńgerýge sebep: onyń qazaq zıalylarymen orys ıntellegensıasymen jaqyn tanys, pikirles bolǵandyǵyna olarmen birge qoǵamdyq mańyzy bar istermen aralasýynda. Mańyzdy isterge aralasa júrip halqyna túzý jol, baǵyt - baǵdar siltep otyrdy.
Adam tabıǵatynyń dıalektıkalyq kúrdeli de, qat - qabat qaıshylyqty quramyn jasaýda, sonymen qosa, qazaq qoǵamynyń shyndyǵyn kórsetýde Shákárim óz turǵysynan keldi. Ol óleń órnegi jáne fılosofıa sonymen qosa adamnyń ishki psıhologızimin birlestire otyra, qazaq tarıhyna jańasha mazmun men túr ákeldi. Adamnyń «İshki álemniń» kúrdeliligin, qundylyǵyn ishki sapa máselelerin alǵa qoıdy. Adam minezindegi san túrli qaıshylyqtardy jeńýde, oǵan syrtqy ortanyń áserin, onymen qarym - qatynasta bola tura, adamnyń «ishki álemniń» óziniń - ózi ıgerýi kerek degen ıdeıany usyndy. Shákárimniń adam jaıyndaǵy túsinigi jáne ony kórkemdep sýretteý tásilderi qazaq tarıhy men fılosofıasyna mańyzdy ózgerister ákeldi.
Jalpy adam tanýda, «Qudaıtanýda», «İshki álem» jóninde aıtqan oılary tek qana ádebıet pen fılosofıanyń ǵana sybaǵasyna tıetin úles qana emes. Sonymen qosa ulttyq sanaǵa, ulttyń damýyna áser etetin dárejedegi ıdeıalar edi. Shákárim kún tártibine adam sapasyn arttyrýdyń, oǵan qandaı minez - qulyqtyń áseri jáne qandaı adamı qundylyqtardy damytý kerek degen máselelerdi qoıdy. Shákárim syrtqy ortanyń áleýmettik jaǵdaıdyń adamǵa yqpalyn áserin anyq baıqaı otyra, sol ortany, qoǵamdy, áleýmettik ómirdi ózgertý jaǵdaıyna, adamnyń rýhanı tolyqqandy qalyptasqan áseriniń kúshtiligin moıyndaıdy. Adamnyń ishteı damýyn, ishki jan dúnıesiniń ózgerýi, psıhologıasyn, dúnıetanymyn ózgertý, durystyqqa burýy adamnyń óz qolynda.
Shákárim shyǵarmashylyǵynyń bir ıirimi, Jaratýshy men adam, mahabbat adamshylyq, adamı qasıetter men qundylyqtar, adamnyń jekelik damýynyń kórinisi degen oılarda jatyr. Shákárim optımızmi de ult bolashaǵyna qatysty. Onyń bolashaqqa degen úmiti zor, ulttyń damýyn, óz ultynyń ozyq dástúrlerimen erekshelikterin saqtaı otyra, onyń damýynyń qaıtalanbas kózderin, baǵyttaryn tabýdy maqsat tutty. Ulttyń ótken tarıhyna súıene otyryp, jańashyldyǵy basym jan - jaqty izdenister men dúnıetanym damytýda kórkemdik tásilderdi keńinen paıdalandy. Óleń sózderiniń baılyǵy, sulýlyǵy qazaq tiliniń baı sózdik qoryna aınalyp otyrdy.
You Might Also Like
