InfoHub Logo

Shaıdyń sharshap shaldyqqanda kóńil kóterip, ásirese, tańerteń ishken kezde uıqy ashatynyn jáne deneni sergitip, rahatqa bóleıtinin bilemiz. Shaı shyǵys halyqtaryna, sonyń ishinde Qytaı men Úndistanda budan myńdaǵan jyldar buryn belgili bolǵan. Olar aldymen óz betimen shyqqan jabaıy shaı japyraqtaryn sýǵa salyp, boıaýyn shyǵaryp, san alýan aýrýǵa em úshin dári ornyna paıdalanǵan.

Bertin kele shaı kúndelikti ishetin sýsynǵa aınalyp, onyń birneshe sorty egilip shyǵaryla bastady. Al XV ǵasyrda shaı ishý Shyǵys halyqtarynan Orta Azıa halyqtaryna taraı bastaǵan. Shaıdyń arǵy tegi Qytaıdan shyqqan deıdi. Shaı degen sózdiń ózi Qytaıdyń «Tsaı-ıe» degen sózinen taraǵan kórinedi. Al «Tsaı-ıe» qytaısha «Jas japyraq» degen sóz eken. Shaıdyń jáne baıhy degen sorty bar. Bul da Qytaıdyń «Baıhoa» degen sózi bolsa kerek. Bizdińshe ol «aq kirpik» degen maǵyna beredi.

Shaı japyraqtary kúmisteı jyltyraǵan aq kirpikteı qyltanaqtarmen kómkerilgen. Shaı japyraqtarynyń túr-túriniń «Baıhy» atalatyn sebebi osy.

Qytaı monahtary shaıdy qasıetti sýsyn dese, dárigerleri emdik dári dep ataǵan.

Shaıdy Eýropaǵa birinshi ret golandyqtar ákelipti, XVI ǵasyrdyń bas kezinde Reseı, Orta Azıa jáne monǵol halqy dostyq qarym-qatynas jasap turǵan. Reseı patshasy Mıhaıl Romanov 1638 jyly monǵol hanyna syılyq jiberedi. Patshadan kelgen baǵaly syılyqqa jaýap retinde monǵol hany oǵan 200 qorap shaı jóneltken. Áýelgi kezde shaıdy dári ornyna qoldanyp, keıinnen sýsyn retinde ishý bastalǵan. Sóıtip Reseı patshasy orys kópesterin shaı alyp kelý úshin 1669 jyly Beıjińge ádeıilep jibergen.

Patsha sheneýnikteri Reseıde shaı egýdi qoldamady. Óıtkeni olar shaı Reseı jerine shyqpaıdy dep esepteıdi. Degenmen, 1818 jyly Qyrymdaǵy Nıkıtınsk botanıka baǵynda tuńǵysh ret shaı egiledi. Ásirese, ataqty orys hımıgi A. M. Výtlárov shaı egýde kóp eńbektenedi. Al botanık, iri ǵalym A. N. Krasnov shaıdyń jańa tuqymyn izdep, jer sharynyń teń jartysyn aralapty. Onyń eńbegi bosqa ketpeıdi. Ótken ǵasyrdyń aıaq sheninde Batýmıǵa jaqyn Chakve degen jerde kishkene ýchaskege birneshe shaı plantasıasy egiledi.

Bizdiń óńirimizde shaı kópshilik isher sýsyn retinde XVIII ǵasyrdyń aıaǵy men XIX ǵasyrdyń basynda keńinen taraı bastady. Biraq shaıdy mol etip shyǵarý keń óris ala almady. Tek Sovet ókimeti ornaǵannan keıin ǵana bizdiń elimizde shaı shyǵaratyn óndiris oryndary kóptep ashyla bastady.

Shaı ishý buqara arasynda keńinen taraǵan. Soǵan baılanysty álemde, ásirese Qytaı, Japonıada shaı ishetin arnaýly ydystar da keńinen qanat jaıyp, kóptep shyǵaryla bastady. Sonyń ishinde japondyqtar shaıdyń birden-bir tatymdylyǵy daıyndalǵan nemese quıylǵan ydysyna baılanysty dep esepteıdi.

Shaıdyń adam organızmine óte paıdaly shıpalyq qasıeti bar sýsyn ekenin jaqsy bilemiz. Kisi jazdyń ystyq-ańyzaq kúnderinde shóldese de, qystyń sańyldaǵan sary aıazynda boıyn sýyq shalyp, jumysta sharshap-shaldyǵyp, qajysa da, tipti bas aýyryp, kóńil kúıdiń hoshy bolmaǵan sátterde de shaı iship, boıy jeńilip, sergip, rahatqa bólenedi. Osynyń syry nede?

Shaı quramynda tanın, katehın kompleksi, dý al zaty, alkoloıdtar, kómirsý, efır maıy, adam organızmine paıdaly vıtamınder bar. Shaıdyń jas japyraǵynda 72-76% sý bolsa, qurǵaq zat 28-24%. Ondaǵy qurǵaq zat sýda erıtin jáne erimeıtin bolyp ekige bólinedi. Erıtin topqa jatatyn qurǵaq zat ekstrakt dep atalady.

Shaıdyń neǵurlym názik te qundy japyraqtary jıylyp, shaı óndiretin fabrıkalarǵa jetkizilse, sóıtip mezgilinde tehnologıalyq ázirleýden ótse sapaly shaı daıyndalady.

Baıhy qara shaı daıyndaý tehnologıasy jınaý, shıratý, suryptaý, fermentteý, keptirý jóne suryptaý sekildi kúrdeli prosesterden ótedi.

Qara shaıda kúreń qyzyl tús, hosh ıis, til úıiretin súıkimdi dám bolady. Daıyndaý tehnologıasyna baılanysty qyzyl, sary tústi shaı da kezdesedi. Al dúnıe júzinde ár qıly tehnologıalyq daıyndaý ádisterine baılanysty qara, kók, sary, qyzyl tústi shaı óndiriledi. Shaı eki jolmen shyǵarylyp, eki topqa bólinedi. Onyń birinshisi — fabrıkalyq ádispen óndirý. Al ekinshisi — shaı ólsheý fabrıkalarynda shet eldik shaımen aralastyrý, qoraptarǵa salyp taýarlyq kórik berý, sóıtip saýda oryndaryna daıyndaý. Baıhy qara shaıynyń kirpishteı, taqtaıdaı jáne sýda tez erigish untaq túrleri bar.

Shaı ishý jan basyna shaqqanda Anglıa, Avstralıa, Kanada, Japonıa, Amerıka memleketterinde áldeqaıda joǵary. Kerisinshe, shaıdy eń kóp óndiretin memlekettiń biri Úndistanda shaı ishý kórsetkishi joǵarydaǵy memleketterge qaraǵanda áldeqaıda az.

Shaı óndirýmen dúnıe júzinde otyzǵa tarta memleket shuǵyldanyp, 1700 myń gektar jerge shaı egedi eken. Sonyń ishinde Sovet Odaǵynda shaı plantasıasynyń kólemi 80 myń gektar. Azıa, Afrıka, Ońtústik Amerıkada da shaı keńinen óndiriledi.

Indıada teńiz deńgeıinen 300-1800 metr bıiktegi taýly jerlerde 370 myń gektar jerge shaı egilip, jylyna 500 myń tonna shaı ónidiriledi. Al shaı óndirisi baǵzy zamannan damyǵan Qytaıda 333 myń tonna shaı shyǵarylady.

Shrı Lanka, Iava araldarynda shaı teńiz dengeıinen 900-2000 metr bıiktiktegi 240 myń gektar jerde ósedi.

Bir ereksheligi — Úndistan, Shrı Lanka, Iava jerlerinde shaı japyraqtary jyl boıy úzdiksiz jınalady.

Qaınatylǵan shaıdyń túrine qaraı qazaq arasynda mynadaı túrleri men ataýlary qalyptasqan:

Aqtamaq shaı — shıki qaımaq qatqan qoıý shaı.

Ashshy shaı — sútin az qatqan qoıý shaı.

Aq shaı — sútti mol qatqan shaı.

Qara shaı — sút qatylmaǵan shaı.

Qaq salǵan shaı — sút qatpaı, qaq salǵan qyshqyl shaı.

Qaraqat salǵan shaı — terleý úshin qaraqat salǵan shaı.

Salma shaı — baýyrsaq, shelpek, tary toǵytyp ishetin shaı.

Sarqasqa shaı — sary maı salǵan shaı.

Tátti shaı — qant, bal qosqan shaı.

Túıe sútin qatqan shaı — atynan kórinip turǵandaı túıe sútin qatqan shaı.

---