InfoHub Logo

Shekspırdiń ádebı qyzmeti jıyrma eki jylǵa jalǵasqan bolsa, sonyń on eki jyly (1595-1607) eń jemisti kezeń sanalady. Osy ýaqyt ishinde ol kórkemdik turǵydan eń joǵary tragedıalaryn jazady. Taqyrybynyń baılyǵy, ıdeıalyq baǵytynyń aıqyndyǵy jáne turmystyq oqıǵalardyń tereń realısik kórinisi Shekspır tragedıalaryn bıik satyǵa kóterdi. Sol sebepti onyń dramalyq shyǵarmashylyǵy dúnıe júzi teatrlarynyń sahnasynda berik ornyǵyp, búgingi kúnge deıin kórermenderdi tolǵandyryp keledi.

Ómirdi jan-jaqty úırenip, adam mineziniń qupıa syrlaryn ashý, onyń kóp qyrly jaqtaryn shynaıy beıneleý, adam talpynystarynyń negizgi sebepterin kórsetý Shekspırdiń jazýshylyq sheberligin tanytsa kerek. Dramatýrg, keıbir qalamgerler sıaqty kórermenge qurǵaq nasıhat aıtýdy maqsat tutpaıdy, kerisinshe ony jaǵdaıdy tereń túsinýge, bolyp jatqan oqıǵalardan tıisti qorytyndylar shyǵarýǵa májbúr etedi.

Shekspır baılyq pen toıymsyzdyq, sarańdyq adamdy azǵyndyq jolǵa túsiredi dep erekshe atap kórsetedi. Óıtkeni, onyń qaharmandarynyń biri Romeo dári satýshydan altyn aqshaǵa ý satyp alyp: «Sen maǵan ý satqan joqsyń, men saǵan ý sattym» dep altynnyń zıandy áseriniń ýdan da kúshti ekendigin dáleldeıdi.

Ómirdiń ashshy-tushshysyn óz basynan ótkizgen jáne qoǵamdaǵy ádiletsizdikti áshkere qylyp: «Qylmysyńdy altynmen bezendirseń, onda oǵan zań naızasy da ótpeı, mort synady» deıdi yzaǵa býlyqqan qart Lır. Altynnyń quly bolǵan Sheıloktiń meıirimsiz minezi, afınalyq Tımonnyń altyn týraly monology da bul turǵydan uqsas keledi.

Shekspır tragedıalaryndaǵy kóptegen unamsyz beıneler — mal-dúnıege qumar, ataqsúıgish, alaıaq, zalym tulǵalar. Olar alǵashqy baılyq toptaý dáýiriniń ókilderi Rıchard III, Klavdıı, Iago men Makbetter. Bul adamdar ózderiniń jeke múddeleri jolynda qandy qylmystardan da qaıtpaıdy. Olarǵa Shekspır bıik adamgershilik qasıetterdi óz boılaryna jınaqtaǵan Romeo, Gamlet, Otello, Edgar obrazdaryn qarsy qoıady.

Shekspır týǵyzǵan beıneler — jandy adamdar. Olarda jaqsy qasıettermen birge úlken kemshilikter de bar. Máselen, Otello óte qaıyrymdy adam, biraq onyń osal jaǵy — oqıǵalarǵa syn kózben qaraı almaýynda, sengishtiginde. Lır de jaqsy men jamandy tez aıyra almaýynyń sebebinen qaıǵyǵa dýshar bolady. Iago, Rıchard III, Makbet, Klavdııler — qylmys dúnıesiniń ókilderi, biraq olar aqylsyz, nadan jandar emes. Óz maqsatyna jetý jolynda tabandy kúresýshi jáne aýyr jaǵdaıǵa kezdeskende kúıremeıdi, óz qylmystaryn aqtaýǵa ıakı jasyrýǵa umtylatyn sezimtal jandar.

Shekspır obrazdarynda adamnyń tabıǵı minezi, arman-tilegi, ǵashyqtyń sezimderi aıqyn kórinedi. Ásirese, áıelderdiń parasattylyǵy orta ǵasyr zańdaryna jáne jaýyz áke zulymdyǵyna batyl qarsy shyǵýymen kózge túsedi. Germıa («Jaz túnindegi tús»), Djýletta, Dezdemonalardyń adaldyǵy, erligi jáne tabandylyǵy kórermendi tamsandyrady. Kardelıa («Koról Lır») - adaldyq jolynda janyn qıýǵa daıyn qyz. Shekspır týyndylaryndaǵy áıelder aqyly jaǵynan da, adamgershiligi jaǵynan da er adamdarmen qatar turady.

Shekspır dramatýrgıany jańa, joǵary damý satysyna kóterdi. Onyń taqyrybyn baıytyp, oqıǵalardy tıptik jáne shynaıy beıneleý prınsıpin jetildirdi. Shekspır óz shyǵarmalary úshin túrli tarıhı jáne ádebı derekterden (antıkalyń mádenıet, Anglıa tarıhy, Italıadaǵy Qaıta órleý dóýiri ódebıeti) keń paıdalandy. Bul bolsa, onyń dúnıetanymyn baıytty, aǵylshyn halyq teatry dástúrlerin jalǵastyryp, turmys dıalektıkasyn ańǵarýyna (kúlki men qaıǵyny birge sýretteý, ónerdi shektep ńoıatyn antıkalyq ádebıetke tán úsh birlik zańyna baǵynbaý) járdem beredi.

Shekspırdiń realısik ádisiniń ózine tán ereksheligi sonda, ol beınelerdi tıptik jaǵdaıda daralandyryp sýretteıdi. Bul qaharmandardyń árdaıym damyp otyrýynda aıqyn kórinedi. Harakterdiń múddesine, qoǵamnyń jıirkenishti aǵymyna qaıshy kelgeninde gýmanıs Gamlet sózdi qoıyp, qolyna qylysh alady, batyr qolbasshy Gamlet dańqqumarlyqqa salynyp, zalym qylmyskerge aınalady.

Shekspır dramatýrgıasynda halyq ókilderi — kedeı stýdent Gorasıo («Gamlet»), saıqymazaq («Koról Lır »), Flavıı (« Afınalyq Tımon») jáne basqalar erekshe súıispenshilikpen beınelenedi. Olar aqyl-parasatymen, pák júregimen, adaldyǵymen nazarǵa laıyq. Saıqymazaqtyń astarly, ótkir sózderinde halyq danalyǵy jatyr. Shekspır tıptik harakterlerdi daralandyrý arqyly jarqyn obrazdar jasady. Bul nárse onyń tragedıalaryn joǵary damý satysyna kóterdi. Shekspır týdyrǵan harakterlerdiń tabıǵılyǵy men jan-jaqtylyǵyn Pýshkın óte joǵary baǵalaıdy. Ony XVII ǵasyrdaǵy fransýz klasısızminiń iri ókili Molermen salystyryp, olardyń arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy ashyp kórsetedi.

«Shekspır jaratqan obrazdar, — dep jazǵan bolatyn Pýshkın, — Molerdegi sıaqty birer kemshilik, birer jaýyzdyqty beıneleýshi tıpter ǵana emes, al birtalaı sezimder men kóptegen qylmystardy óz boıyna jınaqtaǵan tiri jandar sıpatynda kórinedi. Belgili jaǵdaılar olardyń árqıly harakterlerin kórermenniń kóz aldynda damytyp otyrady. Molerdegi sarań — tek ǵana sarań, Shekspırdegi Sheılok — sarań, zerek, kekshil, perzent súıgish, sheshen adam», Pýshkın Shekspırdiń «Harakterlerdi erkin jáne keń kólemde» sýretteıtindigi týraly aıtakelip, «Borıs Godýnov» obrazyn jasaǵanynda onyń osy tásilderin keń paıdalanǵandyǵyn jasyrmaıdy.

Shekspırdiń realısik óner týraly kózqarastary Gamlettiń akterlermen suhbatynda anyq beınelengen. Búl — Qaıta órleý dáýirindegi realısik ádebıettiń ózine saı manıfesi. Munda basy artyq aıqaı-súreń kótermeý, boıkúıezdikke salynbaý, «sózge saı áreket» etý, «áreketke saı» sóıleý jáne «onyń tabıǵılyq sheginen shyǵyp ketpeýi shart» ekendigi jaıly aıtylady.

Qaharmandardyń sózi olardyń qoǵamdaǵy alatyn ornyna qaraı belgilenedi. Máselen, Gamlettiń sózderi aqıqatty bilýge umtylǵan, jan-jaqty bilimdi adamnyń -gýmanıstiń negizgi qasıetterin aıqyn kórsetetin syn men aforızmderge óte baı. Harakterlerdi daralandyrý aldymen olardyń sózindegi ózine tán boıaýlardy taba bilýinde kórinedi.

Otello úshin súıiktisiniń táni — «qardan da aq», «mármár tastan da sulý», uıqydaǵy Dezdemona — ashylyp turǵan qyzǵaldaq, onyń ólimi — kún men aıdyń tutylýyna teń. Iagonyń tilindegi obrazdylyq, onyń minezine saı keledi. Ol óz ortasyn «haıýanathanaǵa» uqsatady. Iago leıtenant Kassıony kemsitedi; adal qyzmetshisin «esekke», adamdardy «qarǵalarǵa» teńeıdi. Iagonyń sózderi dóreki, Otellonyń sózderi názik, jaǵymdy jáne tereń maǵynaly.

Shekspır pesalarynda qaıǵyly jáne kúlkili jaǵdaılardyń tutasyp ketetindigi personajdar suhbatyndaǵy jedel ózgeristerde anyq baıqalady, ıaǵnı kóterińki, kóńildi monologtar ashshy, ýly kekesindermen aýysyp otyrady. Máselen, Djýletta toıy azaǵa aınalǵanda, saıqymazaqtar óner kórsetedi. Ofelıanyń qabirin qazyp jatqan adamdar kúlkili áńgimeler aıtady. Soǵys júrip jatqanda seri Djon Falstaf sharaphanaǵa kirip alyp, mastyq qurady. Shekspır ómirdegi qaıǵyly jáne kúlkili, qarapaıym jáne kúrdeli oqıǵalardy joǵary kórkemdik formada, tereń fılosofıalyq pikirlermen dıalektıkalyq birlikte berýge óte sheber.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

Qobylanov J.T. — Shetel ádebıeti tarıhy: Oqýlyq. — Astana: Folıant, 2008. — 344 b. Málimet oqýlyqtyń 288-shi betinen alyndy. Pikir jazǵan: Tebegenov T.S. — fılologıa ǵylymdarynyń doktory.

 

---