InfoHub Logo

Rım ımperıasynyń ornynda paıda bolǵan táýelsiz memleketterden metropolıaǵa (ejelgi Grekıada qalany memleket, metropolıa dep sonyń shet elderdegi ýálaıattaryn ataǵan) jaqyn jatqan batys provınsıalar (Italıa, Gallıa, Ispanıa) latyn tilin qabyldady. Latyn tili jergilikti til elementterimen baıyp, ózine tán jańa túrge ıe boldy jáne keıin táýelsiz roman tilderi dep ataldy.

Ejelgi kelt taıpalarynyń edáýir bóligi romandarǵa sińip ketti, olarǵa hrıstıandyq, latyn tili jáne Rım mádenıetiniń áseri kúshti boldy. Tek alys Skandınavıa men Kelt oblystarynda ǵana qaýymdyq qurylys pen onyń ádet-ǵuryptary uzaq ýaqyt saqtalyp qaldy. Shet jatqan ólkelerde feodaldyq qatynastardyń kesheýildep damýy osynyń nátıjesi edi.

Rım qul ıelenýshilik qoǵamy kúıregen kezeńde Batys Eýropada jasaǵan barlyq «varvar» taıpalardyń óz ádebıeti boldy. Bul ádebıet kóne zamandaǵy rýlyq turmysty sýretteıtin kórkem jádigerlerden quraldy. Orta ǵasyrlar ádebıetiniń damýyna úsh arna — halyq aýyz ádebıeti, antıkalyq mádenıet jáne hrıstıan dini belgili dárejede áser etti. Munyń ishinde, ásirese, halyq poezıasy dástúrleriniń mańyzy erekshe boldy.

Ejelgi poezıa úlgileri — eńbek jyrlary. Óıtkeni, bul jyrlar eńbek barysynda týyp, olarda eńbek qýanyshy, eńbek shattyǵy jyrlandy. Adamnyń qımyl-áreketine saı túsetin dybystar eńbekshilerdiń rýhyn kóterip, kıyndyqtaryn jeńildetti. «Qaýymdyq hor sınkretızmi» eńbeginiń avtory akademık A.N.Veselovskıı árqandaı poetıkalyq shyǵarmanyń alǵashqy damý satysynda lırıka, epos jáne drama elementteri birge, ári bir-birinen ajyramaǵan sınkret túrde bolatyndyǵyn aıtady.

Qaýymdyq hor men ádet-ǵuryp sınkretızmi patrıarhaldyq qurylystyń damyǵan dáýirine tıisti. Hor-óleń jáne mımıka dene áreketine qosylyp, bı men dramalyq oıynǵa aınaldy. Bul kórkem árekettiń alǵashqy qalyptastyrýshy elementi retinde yrǵaq pen mýzyka paıda boldy, mátin bolsa kómekshi qyzmet atqardy. Ujymdyq-qaýymdyq turmysty beıneleıtin mátinniń, ıaǵnı sınkrettik árekettiń negizgi mazmuny boldy. Sońynan, ádet-ǵuryptar da jeke adam tarapynan emes, ujym tarapynan oryndalǵan.

Qaýymdyq qurylystyń kúıreýi nátıjesinde áleýmettik toptar paıda bolyp, ujym ortasynan endi jeke adamdardyń bólinip shyǵýy arqyly sınkretızm de joıyla bastaıdy. Óleń ádet-ǵuryp arasynan shyǵyp, derbes ádebı janr retinde qalyptasady. Horda ujym áreketin basqarýshy adam endi jyrshy-aqyn sıpatynda shyǵarmashylyqpen aınalysty. Sınkrettik áreketten lıro-epostyq jyr, sońynan lırıka men halyq ádet-ǵuryptaryn beıneleıtin drama bólinip shyqty. Biraq qaýymdyq sınkretızmniń qaldyqtary halyq poezıasynda uzaq ýaqyt saqtalyp qaldy. Sınkretızm men poezıanyń eńbek barysynda dúnıege kelýi búkil orta ǵasyrlar ádebıetiniń halyq turmysyna baılanysty kelip shyqqandyǵynan derek beredi.

Hrıstıan shirkeýi orta ǵasyr mádenıetinde kertartpa qyzmet atqardy. Ol feodaldyq ústemdikti nyǵaıtýda, halyqty baǵyndyrýda qudiretti qarý boldy. Katolıktik shirkeý feodaldyq qurylysty «qudaı jarylqaǵan qasıetti qoǵam» dárejesine kóterdi. Sondyqtan koról hrıstıan dindarlaryn marapattap, olarǵa kóptegen jerlerdi, tipti táýeldi sharýalardy da syıǵa tartty. Katolıkter qolyndaǵy jerdiń úshten bir bóligi shirkeý menshiginde boldy.

Orta ǵasyrlar ádebıetiniń damýyna yqpal etken jaǵdaılardyń biri — antıkalyq dáýir mádenıeti. «Varvar» taıpalar Rım ımperıasyna basa-kóktep kirip, qalalardy oırandady. Olar antıkalyq dúnıe muralaryna jaýgershilik kózqarasta boldy. Ejelgi aqyndar men dramatýrgterdiń kóptegen týyndylary osy kezde joıylyp ketti. Orta ǵasyrlardaǵy dindarlar antıkalyq jazýshylar qalamynan týǵan, ózderine deıin jetken týyndylardy hrıstıan dinine negizdep qaıta óńdep, jarıalaıdy. Osylaı bolsa da, shynaıy ómirmen tyǵyz baılanysty bolǵan antıkalyq mádenıet orta ǵasyrlar turmysyna óz áserin tıgizdi. Orta ǵasyrlardaǵy serilik poezıada Rım aqyny Ovıdııdiń esimi kezdesedi. Makedonıalyq Eskendir týraly ańyzdar, Vergılııdiń «Eneıda» poemasy men osyǵan uqsas shyǵarmalardan úırený, paıdalaný negizinde alǵashqy serilik romandar men qıssalar paıda boldy.

Slaván halyqtarynyń epıkalyq poezıasy da orta ǵasyrlar ádebıeti tarıhynda mańyzdy oryndy alady. Qarapaıym halyqtyń táýelsizdik úshin júrgizgen kúresin beınelegen «Igor jasaǵy týraly jyr», bolgar jáne serb epostary, Kralı Marko týraly jyrlar álem ádebıeti qazynasyna qosylǵan biregeı týyndylar. Batyrlyq epostar jaıly áńgime qozǵaǵanymyzda, Batys pen Shyǵys halyqtary ádebıetinde keıbir jaqyndyq pen uqsastyqtardyń bolýy, osy dáýirdegi halyqtardyń bir tarıhı damý satysynda jasaýy men bolashaq baqytty ómir týraly armandarynyń ortaq bolýynda ekendigin esten shyǵarmaýymyz tıis.

Orta ǵasyrlar ádebıetiniń dáýirlerge bólinýi

Orta ǵasyrlar ádebıeti on ǵasyrdan artyq dáýirdi qamtyp, eki satyǵa bólinedi:
a) qaýymdyq qurylystyń kúıreýi men feodalızmniń paıda bolýy dáýirindegi ádebıet;
á) damyǵan feodaldyq qoǵam dáýirindegi ádebıet.

Orta ǵasyrlar ádebıetiniń alǵashqy satysy X ǵasyrǵa deıingi dáýirdi qamtıdy. Biraq Eýropa memleketterinde feodaldyq qatynastar túrli merzimde qalyptasqandyǵyna baılanysty bul dáýirleý de shartty. Máselen, feodaldastyrý áreketi aldymen Fransıada (IX ǵasyr), odan keıin Germanıada, sońynan Anglıada iske asty. Eýropanyń Soltústik ólkelerinde, kelt jáne skandınavtar mekendegen jerlerde bul jaǵdaı óte kesh bastaldy. Kelt jáne skandınavtarda kóne kórkem shyǵarmalardyń ózgerissiz saqtalyp qalýy jáne onda taıpalyq turmys qaldyqtarynyń kórinýi, osy ólkelerde hrıstıan dini áseriniń álsizdigi men halyqtyń óz erkindigi úshin kúresteriniń aıqyn dáleli edi. Sonyń úshin Kelt jáne Skandınavıanyń jergilikti dindarlary-monahtar taıpalyq rýhpen sýarylǵan barlyq halyq ádebıeti eskertkishterin óz álderinshe jazyp alǵan.

Damyǵan feodalızm dáýiri de (Hİ-HV ǵasyrlar) úsh túrli kórkem shyǵarmashylyqty — halyq ádebıeti, dinı jáne feodaldyq serilik ádebıetti qamtıdy. Orta ǵasyrlar turmysynda óz ústemdigin saqtaýǵa umtylǵan dinı-shirkeý ádebıeti men zamana týdyrǵan feodaldyq-seri ádebıet bir-birimen tyǵyz baılanysta damydy. Sol dáýirdegi batyrlyq eposta seriniń óz sertine adaldyǵy birinshi orynǵa qoıyldy. Bul XIII ǵasyrdyń aıaǵyna deıin jalǵasty. Óıtkeni, sol dáýirdiń saıası ómirinde seriler mańyzdy oryn alyp, soǵystar ashyp jáne ony árqashan óz paıdalaryna sheship otyrdy.

XIII ǵasyrdyń aıaǵy men XIV ǵasyrdyń basynda úlken qalalardyń boı kóterýi men nyǵaıýy jańa saıası top — búrgerlerdi dúnıege ákeldi, olar dushpanǵa qarsy attanyp, feodaldar qosyndaryna izbe-iz soqqy berdi. Sóıtip, búrgerler men sharýalar serilerdi jeńiliske ushyratty. XIII ǵasyrda damı bastaǵan qala ádebıeti halyq shyǵarmashylyǵy dástúrlerin negizge ala otyryp, barsha kedeı toptardyń arman-tilekterin beıneledi, bıleýshi dvorán-aqsúıekterge qarsy halyq narazylyǵyn kúsheıtti, jigerlendirdi. Sondaı-aq, orta ǵasyrlar bizge ǵajaıyp ádebı muralar men sáýlet eskertkishterin qaldyrdy. Bul dáýir «uly ilgerishil ózgeris» dáýiri, batyrlarǵa muqtaj bolǵan jáne alyptardy týǵyzǵan, ózderiniń máńgi shyǵarmalarymen adamzat mádenıetiniń damýyna úlken úles qosqan Bokkachcho men Rable, Shekspır men Servantes sıaqty iri jazýshylardy tarıhı sahnaǵa shyǵarǵan dáýir boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

Qobylanov J.T. — Shetel ádebıeti tarıhy: Oqýlyq. — Astana: Folıant, 2008. — 344 b. Málimet oqýlyqtyń 4-shi betinen alyndy. Pikir jazǵan: Tebegenov T.S. — fılologıa ǵylymdarynyń doktory.

---