InfoHub Logo

Tildiń qarym-qatynas qyzmeti jeke birlikter túrinde emes, ózara habar alysatyn sanaly áreket túrinde júzege asatyny belgili.Sondyqtan tildiń ártúrli deńgeıindegi tildik birlikterdiń erekshelikteri, sóıleýdiń kommýnıkatıvti túrleri, sóılesimder men mátinderdiń kommýnıkatıvtiligine negiz bolyp otyr. Qoǵam talabyna saı shetel tilderin oqytýda beriletin bilim mazmuny men oqytý ádisterin jańalaý qajet etetindigi aıqyndaldy.

Ondaǵy maqsat oqýshylardy qarapaıym bolsa da óz oılaryn erkin jetkizip qana qoımaı, ózara til tabysyp, pikir alysýǵa úıretý, sebebi jalpyǵa bilim beretin orta mektep bilimniń negizgi maqsaty - oqýshynyń shet tilinde daıyndyqsyz sóıleý qabiletin jetildirý.

Biz shetel tilin oqytý týraly aıtqanda, ony eń aldymen qatynas quraly retinde oqımyz. Shet tilinde sóıleýdiń negizgi maǵynasy - adamnyń álemmen qarym-qatynasy, adam sanasynda kórinis tabatyn oı. Sóıleýdiń negizgi obektisi -  adamnyń shynshyl ómirmen baılanysy. Bıláevtiń oıynsha, shetel tilin ıgerý – bul basqa tásildermen jáne joldarmen sanadaǵy oıdy shyǵarý. Sóıleýdiń qurylymyna toqtalatyn bolsaq, ony psıhologtar bylaı kórsetedi. Sóıleýdi adamdar birdeńeni aıtý qajettiligi týǵan kezde qoldanady. Shet tilin oqytýdyń alǵashqy satylarynda oqýshylarda shet tilinde óz oıyn jetkizý qajettiligi týady. Ol qarym-qatynas jasap otyrǵan qımyl is-áreket negizinde kórinedi. Mysaly: birdeńeni jetkizý, suraqqa jaýap berý, ótinishti oryndaý, sondaı-aq qalamdy áperý, esikti ashý, taqtany súrtý, t.b. Bul jaǵdaılardyń negizgi maqsaty - kútiletin qorytyndy. Bul bólimde sóıleý mynadaı qyzmetterdi ǵana atqarady. Atap aıtsaq, ne úshin, nege jáne ne aıtý kerek degen sıaqty. Sóıleýdi qalaı júzege asyrý sóıleýdiń 2-shi bóliminde, ıaǵnı analıtıka - sıntetıkalyq bólimine qatysty. Bul bóliminde til arqyly oıdy júzege asyrý prosesi júredi. Shet tilinde oıdy jetkizý kezinde oqýshy estegi sózderdi terip (analız), ony oıdy jetkizý úshin sóıleý bútinine qosý kerek (sıntez). Sózdi jadyda saqtaý úshin olardy belgili bir nársemen qatysty júıeleý kerek. Olar paradıgmatıkalyq jáne sıntagmatıkalyq bola alady. Sóıleýdiń osy eki túri kóp bolsa, oqýshynyń sóıleı alý qabileti joǵary bolady. Paradıgmatıkalyq baılanys negizinde sózderdi ártúrli belgisine qarap este saqtaı alady. Jazý kezindegi birdeı dybystalý «two-too one-won, see-sea»- maǵyna jaqyndyǵyna baılanysty. Mysaly: «small-little» -  maǵynasynyń qarama-qarsylyǵyna baılanysty - «answer-ask». Cóıleý kezinde sıntagmatıkalyq baılanys ta úlken ról atqarady. Iaǵnı, basqa sózdermen sáıkes kelý negizinde, mysaly: «order» degen sóz kelesi sóz tirkesterinde qoldanylady. Order-something (order dinner, order breakfast, a new coat, etc.), order to do something (order to stand up, to close the door, to stay in bed), give an order to do something (to stand up, to stay after classes). Osy sózderdiń tańdalynyp alynýyna sóıleýshiler arasyndaǵy qarym-qatynas leksıkalyq sózdik qorlary qatysty quraldardy tańdap alý prosesinde mynadaı jaǵdaılar iske asady:

1. Kúndelikti qoldanylatyn shet tilindegi birlikter: «Good afternoon», «Thank you», «My name is», «I am on duty», «May I come in?».

2. Sózderdiń ornyn aýystyrý jáne qurylymyn ózgertý. Mysaly: «My name is» degen daıyn tirkesten «name is» birligi ózgerissiz qalyp, «my» túrin «his, her nemese my sister’s» dep aýystyrýǵa bolady.

Osy qurylymdy ózgertý kezinde birinshiden, oılaý tikeleı men arqyly júzege asyp, 2-shi jaǵdaıda, gramatıkalyq qurylymy iske asady. Shet tilin oqytýdyń qıyndyǵy osynda. Adam oıyn jetkizer kezinde ony birinshi oılap alady, al ol ana tilinde iske asady. Sóıleý qurylymynyń 3-shi bóligi oıdy júzege asyrý bólimi: Sóıleý tyńdaý, oqý jáne jazýmen tyǵyz baılanysta.

Tyńdaý men sóıleý oıdy aýyzsha jetkizý retinde bir-birimen tyǵyz baılanysty. Sóıleý bul tikeleı oqýmen baılanysty. Iaǵnı, sóıleý men daýystap oqýdyń qarym-qatynasyn dáleldep jatý artyq. Sóıleý jazýmen de baılanysty. Mysaly, oqýshy jazý ústinde óz oıynan sybyrlap aıtyp otyrady.

Qazirgi kezeńde pán muǵalimderiniń keńinen qoldanyp júrgen tildik jattyǵýlarynyń birine «Warming up» jattyǵýyn kirgizýge bolady. Tildik jattyǵýdyń maqsaty – sabaqqa degen betburys týǵyzý. Tildik jattyǵý barysyndaǵy muǵalimniń jyly daýysy, suraqtardyń aldyn ala oılastyrylyp tapsyrmalardyń durys josparlanýy muǵalim men oqýshynyń arasyndaǵy jaqsy qarym – qatynas týǵyzyp, aldaǵy sabaqtyń nátıjesin joǵarylata túsedi.

Shaǵyn shyǵarma jazý oqýshylardyń tek jazý, tildi týsiný, sóıleý qabiletterin arttyryp qana qoımaı ár balanyń jeke tulǵa retinde qalyptasýyna sebep bolady. Bundaı shyǵarmalardy kóp ýaqyt almaı 5 mınýttyq jazý retinde ótkizý ábden múmkin nemese úı tapsyrmasyna berýge bolady. Balanyń izdený qabileti damıdy. Tekserý kezinde balanyń jibergen qatelerine kóńil bólmeı, onyń ıdeıasyna, ómirlik tájirıbesin sıpattaı bilý qabiletine, óz betinshe jumystanan mátinniń qurylymyna kóbirek nazar aýdarǵan jón.

Sóıleý monologtyq jáne dıalogtyq túrde júzege asyrylady. Ol metodıkalyq maqsat negizinde de júzege asady, ıaǵnı árbir sóıleý formalarynyń lıngvısıkalyq erekshelikterin kórsetý negizinde. Monologtyq oılaýǵa oıdy tolyq jetkizý jáne bir-birimen baılanysty bolý degen minezdeme tán. Dıalogtyq sóıleý sóıleý klıshelerin jáne elıptıkalyq sóılemderdi qoldaný negizinde júzege asady. Mysaly, sóıleý praktıkasynda jalpy suraqtarǵa «ıá, joq» degen qysqa jaýap ala alamyz. Oqýshylar kóbinese mundaı jaýapqa qanaǵattanbaı, tolyq jaýap suraıdy. Mysaly, «İs it tuesday today?» degen suraqqa «Úes, it is» nemese «Úes, it is already Tuesday today» dep jaýap berýge bolady. Álternatıvtik suraqtarǵa jaýap retinde mynandaı mysaldar keltire alamyz. «Is it an English book or Russian one?» suraǵyna «It is a Russian one» nemese «a Russian one» degen jaýap ala alamyz. Arnaıy suraqtarǵa mynadaı jaýap ala alamyz «What is red. The flower is who will go to the cinema. My brother will» degen sıaqty jaýap alýǵa bolady. Monologtyq sóıleýge «habarlaý» degen minezdeme bere alamyz. Olarǵa mynandaı mysaldar kórsete alamyz. Mysaly, oqýshylar «Qaıda oqımyz?» nemese «Búgin qaı kún?» degen sózderdi aǵylshynsha jetkize alý qajet.

Shet tilin oqytý kezinde oqýshylar sóıleýge umtylady. Tipti oqýshylardyń leksıkalyq sózdik qorlary mınımaldy dárejede bolsa da, olar tildiń kommýnıkatıvtik qyzmetin sezine bastaıdy. Shet tilin oqytýdyń alǵashqy jyldarynda oqýshyǵa suraqtardy qoıý, oǵan jaýap berý, t.b. sıaqty usaq sóıleý birlikterin oqytýshy suraıdy. Sóıleý kezinde oqýshy kem degende úsh sóılem, monologtyq sóıleýde sóıleý daıyndyqsyz iske asady, ıaǵnı tildiń til materıalynyń kólemi bes sóılemnen kem bolmaý kerek. Oqytýdyń ekinshi jylynda dıalogtyq sóıleý kezinde áńgimeni júrgize alý qabilettiligi bolý kerek, ol suraq pen jaýap, usynys, buıyrý negizinde júzege asady. Ol tikeleı tildik mátinniń baǵdarlamasyna qatysty bolýy kerek jáne ol tórt sóılemnen kem bolmaýy qajet. Keıbir monologtyq sóıleý kúrdelirek, ıaǵnı onyń kólemi jeti sóılemnen joǵary bolýy kerek.

Sóıleýdiń oqytýdyń mazmuny kezinde 3 komponentti bólip ala alamyz. Olar: lıngvısıkalyq, psıhologıalyq jáne ádistemelik. Lıngvısıkalyq bólimnen bastasaq, bul kezde sóıleý oqý baǵdarlamasy negizinde júzege asyrylady. Bul tildik birliktermen tikeleı qatysty: sóz, sóz qurylysy, leksıkalyq mátin, leksıkalyq mınımým t.b. Tańdalyp alynǵan tildik mátin sóıleýdiń alǵashqy satylarynda-aq júzege asa bastaıdy. Oqýshylar tildik materıaldy sóıleý birlikteri negizinde júzege asyrady. Olar myna túrde júzege asady. Olar: «Here is the book» nemese «There is a lot of books on the shelf» nemese «What is on happy birthday to you» nemese dıalogty túrde kele alady. «Please, give me that book.», «Here you are», «Thank you», «You are welcome» nemese bir-birimen qatysty sóıleý túrinde kezdesedi. Mys: «Mr.John White lives at sixteen, forest road, green town, England. His house is not very large, but it is not small either. It has a ground flower». Sóıleýdiń lıngvısıkalyq bólshegin aıtý kezinde sózdiń ekstralıngvıstıkalyq bólimshesin umytpaýmyz qajet, dálirek aıtsaq, ym, qol silteý, bas shaıqaý, t.b. quraldar. Mysaly, shet tilinde keıde mundaı ym-ısharalardy oqýshylar kóp qoldanbaıdy. Bul qate qubylystar, mysaly, 1,2,3 dep sanaý kezinde qazaqtar saýsaqtaryn búkse, shetdar saýsaqtaryn jaıady. Sóıleýdi oqytýdyń mazmunynyń 2-shi komponenti - psıhologıalyq komponent, ıaǵnı ekspresıvti sóıleı alý qabilettiligimen daǵdylaný. Ol, mysaly, belgili bir mátindi oqytýshydan estý kezindegi reprodýksıa operasıasy arqyly iske asady. Psıhologıada neǵurlym oqýshy kishkentaı bolsa, soǵurlym bul operasıa jeńil ótedi. Mys: 2-shi synyp oqýshylary jeke sózder, sóz tirkesteri turmaq, belgili bir mátindi qaǵyp alý qabilettilikteri joǵary. Reprodýksıa tolyq jáne bólshektik bolady. Mys: tolyq reprodýksıa «We speak, read and write in the lesson». Bólshektik reprodýksıa oqýshy óz oıyn jetkizý negizinde júzege asady. Mys: «This is a blue pencil». Oqytýshy (kók qaryndashty kórsetip turyp aıtylatyn sóz tirkesi). Sóıleýdiń kelesi bir mańyzdy qubylysy - bul sózderdiń gramatıkalyq qurylymyn ózgertý. Mys: «I live in Astana. Arman lives in Astana» degen sózde «I» - «to be» etistegi «Arman»-ǵa ózgerdi. Ol tikeleı etistiktiń ózgerýine ákelip soǵady: «live-lives». «Nick is reading a book. Nick reads a lot». Bul sóılemde «Present Progressive» – «Present Simple»-ǵa aınalady. Gramatıkalyq qurylymdy ózgertý kezinde sóıleý, óz oıyn jetkizý jáne leksıkalyq daǵdylar da qalyptasady. Sózdi jetkize alý qubylysy sózderdiń maǵynalaryn keńeıtýmen de baılanysty. «I have got a book. I have got an English book. I have got an interesting English book. I have got an interesting English book at home». Bul qubylys gramatıkalyq qurylymdy ózgertýmen de baılanysty. Ol sondaı-aq jadydaǵy leksıkalyq sózdik qorǵa sózdi aıtý daǵdysyna rıtmǵa, melodıaǵa qatysty. Psıhologıalyq baǵdarlamada ekspresıvti sóıleýge mynadaı minezdeme bere alamyz:

1) Sóıleý árqashan belgili bir maqsatqa kózdelgen, bul minezdeme shet tilindegi eksprescıvti sóıleýdi júzege asyrý, sóıleýdiń alǵashqy satylaryna tán. Sóıleý daǵdysyn qalyptastyrý oqýshynyń «sóılegisi kelý» armanyna qatysty bolý kerek, ol muǵalimge tikeleı qatysty, mysaly, bul qubylysty júzege asyrý úshin oqytýshy men oqýshynyń qaıyrymdy qarym-qatynasy, t.b. Mysaly, oqýshy «my pet» degen taqyrypqa qyzyǵa talqylama jasaıdy. Olar ózderiniń súıikti úı janýarynyń sýretin, oıynshyǵyn alyp kelip, synypta áńgime júrgize alady.

2) Sóıleý aýdıtorıa úshin arnalǵan jáne tyńdaýshyǵa baǵyttalǵan túrde bola alady. Iaǵnı, biz sóıleý kezinde sózimizdi belgili bir adamǵa baǵyttap, oıdy bólisip, dáleldep suraı alamyz. Mysaly, oqýshy belgili bir nárseni aıtý kezinde ony synypqa nemese ózi qarym-qatynas jasap otyrǵan adamǵa qatystyrýy qajet.

3) Sóıleý árqashan emosıonaldy boıalǵan túrde bola alady. Iaǵnı, sóıleýshi aıtyp turǵan obektige óziniń sezimin, qatysyn bildire alady. Sóıleýdiń bul minezdemeleri alǵashqylarmen de tikeleı qatysty. Mys: «my pet» degen taqyrypta «I like my dog very much» degen sóılemde «like» degen sózdi belgili bir ekpinmen aıta alady.

4) Sóıleý arqashan aldyn ala kelisý negizinde júzege asady. Mys: oqytýshy oqýshylardyn belgili bir nárseni suraý aldynda oqýshylardyń bul taqyrypqa qatysy bar ma, leksıkalyq qorlary jete me, oqýshy sanasyna saı ma degen suraqtarǵa jaýap berip alý qajet.

Sóıleýdiń psıhologıalyq baǵdarlamasynda da lıngvısıkalyq minezdeme sekildi eki túrli júzege asyrý bar: monologtyq jáne dıalogtyq. Monologtyq sóıleý logıkalyq qurylǵan sóılemderi, bir-birimen qatysty belgili bir maqsatqa baǵyttalǵan bir adamnyń sózi. Monologty sóıleýdi júzege asyrý úshin onyń mynadaı satylary bar.

1) ne jaıly aıtý. Alǵashqy satysynda zattyń atyn aıtý, onyń túsin kórsetý, mólsherin, ornalasýyn, qatysyn, óziniń sol zatqa qatysyn kórsetý t.b.

2) jańaǵy sóıleý birlikterin jınaqtap, qaısysyn aıtý keregin tańdaý.

3) Jadydaǵy tildik birlikterdi qurastyryp, olarǵa emosıonaldy anyq boıaý berý.

Dıalog - bul eki ne odan da kóp adamdardyń sóıleý kezindegi qarym qatynasy. Bireýi - tyńdaýshy, bireýi - sóıleýshi bola alady. Dıalogtyq sóıleýge baǵdarlama jasaý múmkin emes. Monologtyq sóıleýden aıyrmashylyǵy dıalogtyq sóıleýde ym-sharalardy qosa qoldanamyz. Mys: «Are you going home?», «Does Pete live far from school?», «Yes», «Where are you going?», «I’m going home.», «You will stay after classes, won’t you?» «I can’t.», «Can you play football or hockey?», «Let’s play» nemese

K: Hello, Mike?

M: Hello ,Kate it’s nice to see you!

K: Are you glad to be back to school again?

M: I’m, but it was nice to have holidays. I was out-of-doors all day long. I had a lot of fun and what about you?

K: I had a very good time too. I often went to the stadium and played with my friends.

Sóıleýdiń úshinshi komponenti - ádistemelik komponentine keler bolsaq, sóıleý - bul qıyn proses. Shet tilinde sóıleýdi oqytýda ártúrli qubylystarǵa qatystyra alamyz. Ol kórý jáne estý, verbaldy nemese verbaldy emes qubylystar. Oqytýshy osy qubylystardy jaqsy qabyldaýdy iske asyrý qajet. Qarapaıym sózben aıtqanda, oqýshy tapsyrmanyń negizgi maǵynasyn túsinýi qajet. Mysaly, «agree or disagree» jattyǵýdy kórsete alamyz. Oqytýshy belgili bir sóılemderdi aıtyp otyrady. Oqýshy oǵan kelisip nemese kelispeýi kerek. «Teacher: You usually have got a cup of tea for breakfast». Eger oqýshy kelisse, «Úes» degen kartochkany alady da, artqy sóılemin ózi jalǵastyrady. «Pupil: Yes, I usually have got a cup of tea for breakfast». Taǵy bir mysal keltirsek, sóıleýdiń alǵashqy satylarynda sýretterdi qoldaný keń júzege asady. Sýretti kóre turyp, oqýshy shet tilinde bul jaıly ne aıtý kerektigin oılanyp alý qajet. Esine túsire almaı qalǵan jaǵdaıda kómekke muǵalim keledi.

«Bul úsh komponent bólek-bólek emes, kerisinshe ózara tyǵyz baılanysta bolady» dep paıymdaıdy G.Noıner. Qazirgi kezde muǵalim úshin osy úsh komponentti paıdalaný oqýshylardyń daıyndyqsyz sóıleý qabiletterin damytýǵa tıimdi.

Begimbaeva Nazerke Muratqyzy                             

---