Shildehana, besik toı
Ádebıet álemine saıahat (2 synyp)
Sabaqtyń taqyryby: Shildehana, besik toı.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardy ara jigi aıyrǵysyz osy eki dástúrmen tanys etý. Ondaǵy yrym, joralǵylarǵa mán berýge úıretý.
Damytýshylyq: Til damytý. «Qalja», «Itkóılek» sózderiniń mánin bildirý, shaqalaq, perishte, náreste, sábı, bóbek – jas balanyń ataýlary ekendigin uqtyrý.
Tárbıelik: Toıdyń tárbıelik mánin ashý, kópshil bolýǵa, kishige qamqor bolýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Sabaqtyń taqyryby, maqal - mátelder, mazmundy sýretter, besik, qýyrshaq,.
Ádisi: túsindirý, suraq - jaýap, izdenýshilik, áńgimeleý, ózindik.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi. Sabaqqa ázirlik.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý..
İİİ Maqsat qoıý kezeńi.
V. Jańa sabaq:
- Balalar, búgin bizdiń synypqa qonaqtar kelip otyr. Qonaqtarǵa ne kórsetýimiz kerek?
- Qonaqjaılyǵymyzdy qalaı kórsetemiz?
- Jaqsy bilimimizben tártibimizdi kórsetsek, qonaqtardyń kóńilderi marqaıyp qaıtady.
- Myna taqtadaǵy rebýsqa kóńil bólip shesheıik.
«Shildehana»
Búgin biz «Shildehana besik toıy» - degen taqyrypty qalap alyp, osy eki dástúr týraly maǵlumat alamyz. Sábıge arnalǵan alǵashqy eki toı ara jigi ajyratqysyz, bir – birine jalǵasqan, dúnıege kelgen sábı qurmetine arnalǵan toı.
Dúnıege sábı kelý – urpaq jalǵasy, bolashaq azamat, eliniń, jeriniń, otbasynyń tiregi dep uǵynýymyz kerek.
- Náresteniń dúnıege kelý qurmetine arnalǵan toı?
«Shildehana»
- Sábı dúnıege kelgende týystarynan ne suralady?
Súıinshi!
Súıinshi!
Dúnıege altyn aıdarly ul keldi!
At ustar, elin qorǵar jan keldi!
Nemese
Qylyǵy tátti, súısinter jandy,
Aqylyna kórki saı arý keldi! – dep súıinshilep, súıinshisin alǵan.
- Sábı kindigin kesken anany kim deımiz?
«Kindik sheshe»
- Eń alǵash kıgen kıimi
«Itkóılek», jas bosanǵan anaǵa arnap «Qalja». alyp keledi
- Balany nemen shomyldyramyz?
Balany tuzǵa pisirip, ıtkóılegin kıgizedi. «Sábıdi sylaý ósiredi» - dep balany kúnde shomyldyryp, kúnde sylap qyrqynan shyqqansha qadaǵalaıdy. Qaljaǵa úı ıesi de iri qoı soıady. Arnaıy soıylǵan mal – «qalja» dep atalady.
Qaljaǵa soıylǵan qoıdyń moıyn omyrtqasyn tutas tazalap, mańdaıshaǵa ilip qoıady. Bul sábıdiń moıyny tez qataısyn degen yrym.
Qaljaǵa kúıi joq úıge jekjat – jamaǵattary jıylyp qalja áperedi. Dúnıege sábı ákelgen ananyń beli bekingenshe jas sorpa men etti aýzynan úzbeıdi. Bul salttar adamdardy jaqyndatyp, bir – birine tilekshi, qamqorshy qylady.
Qaıyn sińli, qaıyn apalary ana men jas sábıdi kútimge alady. Bul ımandylyq daryp, júregimiz jumsarýyna áser etetin kórkem salt.
Súıinshi suraǵanda estigender, qutty bolsyn aıta kelgender, toıǵa kelgender «Balanyń baýy berik bolsyn!» - dep tilek arnaǵan. Sábıdiń ul ne qyz bala ekendigin aıtý úshin «at ustar», «jylqy aıdar», «qoı baǵar», «shaı quıar» dep tuspaldaǵan.
«Shilde»- sózi parsynyń «chel nemese chıl(qyryq) sózinen shyqqan. Shildehananyń kóne ataýy «Shilde kúzet» bolǵan. Maǵynasy týylǵannan keıingi qyryq kúndik kúzet( anasy men balasy jyn - shaıtandardan 40 kún boıyna, ıaǵnı qyrqyna deıin kúzetý.
– halqymyzdyń qasterli, jańa týǵan náresteniń qurmetine arnalǵan toı. Toıǵa jastar jınalyp, oıyn saýyq uıymdastyrylady.
Shildehana – balany jyn – shaıtannan qorǵap, kúzetýden paıda bolǵan dástúr. Jas bosanǵan ana men jas sábıge jyn – shaıtan úıir degen túsinik bar. Túngi qarańǵy mezgil qaterli dep uqqan. Sondyqtan shildehanany keıde «shildekúzet» - dep te ataıdy. Shildekúzet keıde úsh kúnge deıin sozylady. Jastar keshte jınalyp, tańǵa deıin án aıtyp, dombyra tartyp, aıtys uıymdastyryp, kóńildi ótkizedi.
Sergitý sáti «Kúnbaǵys».
Kúrkiredi kún, kún...
Terezeler shyń, shyń.
Jaýdy jańbyr top - top,
Shelek - shelek kóp - kóp!
Jon arqańdy tos - tos,
Kúnbaǵys, tez ós - ós!
Jumbaq
Iesi onyń - sábı,
Ári tósek, ári úı.
(Besik)
Besik – qazaq halqynyń mádenı muralarynyń biri, ult óneriniń tól týyndysy, tárbıe quraly, nárestege arnap jasalynǵan aǵash tósek.
Sábıdi jeldiń ótinen, jerdiń syzynan, salqynnyń qaharynan, aptaptyń ystyǵynan qorǵaıtyn – kıeli uıa. Iesi qazaq balasy osy besikten ósip shyqty.
Besik - yqsham, attyń jalynda, túıeniń qomynda óńgerip alyp júrýge bolady. Tazalyq mekeni, densaýlyq qorǵany, terbelmeli – sábıge jubanysh syılar jaıly oryn.
Besiktiń qurylysymen tanystyrý.
Bógen, arqalyq (belaǵash), jaqtaý, sabaý, shabaq, jorǵa, túbek, shúmek. Túbek – ishine kúl salynǵan kıiz qalta.
Shildehana ótkennen keıin balanyń áke – sheshesi besik toıyn jasaıdy. Eger sábı bul úıdiń tuńǵyshy bolsa besikti sábıdiń naǵashy jurty nemese urpaǵy jalǵasa bersin degen nıetpen qadirli, kóp balaly analardyń biri syıǵa tartady. Úıde aldyńǵy balalardyń besigi bolsa, sol besikke salynady.
«Balany besikke salý» otbasy úshin úlken qýanysh. Balany besikke jasy úlken, japyraǵy jaıylǵan qadirli ana salady. «Besikke salar» syıaqyny ıelenedi.
Osy dástúrge tuspa – tus sábıge at qoıý rásimi ótedi. Qolaılaǵan esimin molda aldyryp, azan shaqyrtyp, sábıdiń qulaǵyna alma kezek «seniń atyń pálenshe», - dep úsh ret ataıdy. Azan shaqyryp, at qoıǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Kórinis. Azan shaqyrtyp at qoıý.
«Besikke salý» rásimin kórsetý
1. Besikti alastaý
2. Tyshtyrmaı jasaý
3. Besik jabdyqtaryn salý.
4. Til – kóz tımeske tumar, úki taǵady. Shoshymasyn dep er balanyń jastyǵynyń astyna báki salady, al qyz bala kórikti bolsyn jastyǵynyń astyna aına – taraq salady.
5. Sábıdi bóleý.
6. Jabyndysyn jabý.
7. Halyqshyl bolsyn dep – ton, jasy uzaq bolsyn dep – shapan, syılap óssin dep ata – ájesiniń, áke – sheshesiniń bir – bir kıimin jabady. At jalyn tartyp minsin dep – qamshy, uıqysy kóp bolsyn dep – qapshyq iledi. Kıim sanyn jetige toltyrady. Besikti at qyp shabatyn da yrym bar.
Besikke salǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Jalǵasyn tap:
Besikke baılanysty yrym - tyıymdar:
Bos besikti............. terbetpe.
Besikti................... ashyq qaldyrma.
Satyp alsań.............. saýdalaspa.
Óz balańa............. besik jasama.
Besik syılaǵandy............ eleýsiz qaldyrma.
Besikti paıdalanbasań.............. joǵary qoıyp, taza saqta.
Qurastyrý:
bólikterge bólingen sýretterdi qurastyrý, sol boıynsha óz oılaryn ortaǵa salý
3 topqa 3 sýret berý
Qorytyndylaý:
«Ata dástúrleri» ánimen aıaqtaý
Baǵalaý: kóp jınaǵan smaılıkteri boıynsha baǵalaý
Sabaqtyń taqyryby: Shildehana, besik toı.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardy ara jigi aıyrǵysyz osy eki dástúrmen tanys etý. Ondaǵy yrym, joralǵylarǵa mán berýge úıretý.
Damytýshylyq: Til damytý. «Qalja», «Itkóılek» sózderiniń mánin bildirý, shaqalaq, perishte, náreste, sábı, bóbek – jas balanyń ataýlary ekendigin uqtyrý.
Tárbıelik: Toıdyń tárbıelik mánin ashý, kópshil bolýǵa, kishige qamqor bolýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Sabaqtyń taqyryby, maqal - mátelder, mazmundy sýretter, besik, qýyrshaq,.
Ádisi: túsindirý, suraq - jaýap, izdenýshilik, áńgimeleý, ózindik.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi. Sabaqqa ázirlik.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý..
İİİ Maqsat qoıý kezeńi.
V. Jańa sabaq:
- Balalar, búgin bizdiń synypqa qonaqtar kelip otyr. Qonaqtarǵa ne kórsetýimiz kerek?
- Qonaqjaılyǵymyzdy qalaı kórsetemiz?
- Jaqsy bilimimizben tártibimizdi kórsetsek, qonaqtardyń kóńilderi marqaıyp qaıtady.
- Myna taqtadaǵy rebýsqa kóńil bólip shesheıik.
«Shildehana»
Búgin biz «Shildehana besik toıy» - degen taqyrypty qalap alyp, osy eki dástúr týraly maǵlumat alamyz. Sábıge arnalǵan alǵashqy eki toı ara jigi ajyratqysyz, bir – birine jalǵasqan, dúnıege kelgen sábı qurmetine arnalǵan toı.
Dúnıege sábı kelý – urpaq jalǵasy, bolashaq azamat, eliniń, jeriniń, otbasynyń tiregi dep uǵynýymyz kerek.
- Náresteniń dúnıege kelý qurmetine arnalǵan toı?
«Shildehana»
- Sábı dúnıege kelgende týystarynan ne suralady?
Súıinshi!
Súıinshi!
Dúnıege altyn aıdarly ul keldi!
At ustar, elin qorǵar jan keldi!
Nemese
Qylyǵy tátti, súısinter jandy,
Aqylyna kórki saı arý keldi! – dep súıinshilep, súıinshisin alǵan.
- Sábı kindigin kesken anany kim deımiz?
«Kindik sheshe»
- Eń alǵash kıgen kıimi
«Itkóılek», jas bosanǵan anaǵa arnap «Qalja». alyp keledi
- Balany nemen shomyldyramyz?
Balany tuzǵa pisirip, ıtkóılegin kıgizedi. «Sábıdi sylaý ósiredi» - dep balany kúnde shomyldyryp, kúnde sylap qyrqynan shyqqansha qadaǵalaıdy. Qaljaǵa úı ıesi de iri qoı soıady. Arnaıy soıylǵan mal – «qalja» dep atalady.
Qaljaǵa soıylǵan qoıdyń moıyn omyrtqasyn tutas tazalap, mańdaıshaǵa ilip qoıady. Bul sábıdiń moıyny tez qataısyn degen yrym.
Qaljaǵa kúıi joq úıge jekjat – jamaǵattary jıylyp qalja áperedi. Dúnıege sábı ákelgen ananyń beli bekingenshe jas sorpa men etti aýzynan úzbeıdi. Bul salttar adamdardy jaqyndatyp, bir – birine tilekshi, qamqorshy qylady.
Qaıyn sińli, qaıyn apalary ana men jas sábıdi kútimge alady. Bul ımandylyq daryp, júregimiz jumsarýyna áser etetin kórkem salt.
Súıinshi suraǵanda estigender, qutty bolsyn aıta kelgender, toıǵa kelgender «Balanyń baýy berik bolsyn!» - dep tilek arnaǵan. Sábıdiń ul ne qyz bala ekendigin aıtý úshin «at ustar», «jylqy aıdar», «qoı baǵar», «shaı quıar» dep tuspaldaǵan.
«Shilde»- sózi parsynyń «chel nemese chıl(qyryq) sózinen shyqqan. Shildehananyń kóne ataýy «Shilde kúzet» bolǵan. Maǵynasy týylǵannan keıingi qyryq kúndik kúzet( anasy men balasy jyn - shaıtandardan 40 kún boıyna, ıaǵnı qyrqyna deıin kúzetý.
– halqymyzdyń qasterli, jańa týǵan náresteniń qurmetine arnalǵan toı. Toıǵa jastar jınalyp, oıyn saýyq uıymdastyrylady.
Shildehana – balany jyn – shaıtannan qorǵap, kúzetýden paıda bolǵan dástúr. Jas bosanǵan ana men jas sábıge jyn – shaıtan úıir degen túsinik bar. Túngi qarańǵy mezgil qaterli dep uqqan. Sondyqtan shildehanany keıde «shildekúzet» - dep te ataıdy. Shildekúzet keıde úsh kúnge deıin sozylady. Jastar keshte jınalyp, tańǵa deıin án aıtyp, dombyra tartyp, aıtys uıymdastyryp, kóńildi ótkizedi.
Sergitý sáti «Kúnbaǵys».
Kúrkiredi kún, kún...
Terezeler shyń, shyń.
Jaýdy jańbyr top - top,
Shelek - shelek kóp - kóp!
Jon arqańdy tos - tos,
Kúnbaǵys, tez ós - ós!
Jumbaq
Iesi onyń - sábı,
Ári tósek, ári úı.
(Besik)
Besik – qazaq halqynyń mádenı muralarynyń biri, ult óneriniń tól týyndysy, tárbıe quraly, nárestege arnap jasalynǵan aǵash tósek.
Sábıdi jeldiń ótinen, jerdiń syzynan, salqynnyń qaharynan, aptaptyń ystyǵynan qorǵaıtyn – kıeli uıa. Iesi qazaq balasy osy besikten ósip shyqty.
Besik - yqsham, attyń jalynda, túıeniń qomynda óńgerip alyp júrýge bolady. Tazalyq mekeni, densaýlyq qorǵany, terbelmeli – sábıge jubanysh syılar jaıly oryn.
Besiktiń qurylysymen tanystyrý.
Bógen, arqalyq (belaǵash), jaqtaý, sabaý, shabaq, jorǵa, túbek, shúmek. Túbek – ishine kúl salynǵan kıiz qalta.
Shildehana ótkennen keıin balanyń áke – sheshesi besik toıyn jasaıdy. Eger sábı bul úıdiń tuńǵyshy bolsa besikti sábıdiń naǵashy jurty nemese urpaǵy jalǵasa bersin degen nıetpen qadirli, kóp balaly analardyń biri syıǵa tartady. Úıde aldyńǵy balalardyń besigi bolsa, sol besikke salynady.
«Balany besikke salý» otbasy úshin úlken qýanysh. Balany besikke jasy úlken, japyraǵy jaıylǵan qadirli ana salady. «Besikke salar» syıaqyny ıelenedi.
Osy dástúrge tuspa – tus sábıge at qoıý rásimi ótedi. Qolaılaǵan esimin molda aldyryp, azan shaqyrtyp, sábıdiń qulaǵyna alma kezek «seniń atyń pálenshe», - dep úsh ret ataıdy. Azan shaqyryp, at qoıǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Kórinis. Azan shaqyrtyp at qoıý.
«Besikke salý» rásimin kórsetý
1. Besikti alastaý
2. Tyshtyrmaı jasaý
3. Besik jabdyqtaryn salý.
4. Til – kóz tımeske tumar, úki taǵady. Shoshymasyn dep er balanyń jastyǵynyń astyna báki salady, al qyz bala kórikti bolsyn jastyǵynyń astyna aına – taraq salady.
5. Sábıdi bóleý.
6. Jabyndysyn jabý.
7. Halyqshyl bolsyn dep – ton, jasy uzaq bolsyn dep – shapan, syılap óssin dep ata – ájesiniń, áke – sheshesiniń bir – bir kıimin jabady. At jalyn tartyp minsin dep – qamshy, uıqysy kóp bolsyn dep – qapshyq iledi. Kıim sanyn jetige toltyrady. Besikti at qyp shabatyn da yrym bar.
Besikke salǵan adam da syıaqysyz qalmaıdy.
Jalǵasyn tap:
Besikke baılanysty yrym - tyıymdar:
Bos besikti............. terbetpe.
Besikti................... ashyq qaldyrma.
Satyp alsań.............. saýdalaspa.
Óz balańa............. besik jasama.
Besik syılaǵandy............ eleýsiz qaldyrma.
Besikti paıdalanbasań.............. joǵary qoıyp, taza saqta.
Qurastyrý:
bólikterge bólingen sýretterdi qurastyrý, sol boıynsha óz oılaryn ortaǵa salý
3 topqa 3 sýret berý
Qorytyndylaý:
«Ata dástúrleri» ánimen aıaqtaý
Baǵalaý: kóp jınaǵan smaılıkteri boıynsha baǵalaý
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Uly Jeńistiń 70 jyldyǵyna oraı ótkeli otyrǵan «Meniń elim» atty áskerı - patrıottyq ánder baıqaýynyń senarıi
