InfoHub Logo

Birde alys sapardan úı ishin saǵynyp kele jatyp aýylyna jaqyndaǵanda, Syrym joldastaryna:

— Qattyraq júrińder, búgin aýylǵa jetip qonaıyq, — deıdi. Sonda joldastary Syrymǵa estirtpegen bolyp ájýalap:

— Basqa kisi asyqsa durys, al osy Syrym qaı sulýyna asyǵyp keledi eken? — depti.

Bul sózdi qulaǵy shalyp qalǵan Syrym:

Jigitter, áıeldi áıel dep qorsynbańdar,

Áıelsiz erge kúı bitpeıdi.

Qoıdy qoı dep qorsynbańdar,

Qoısyz elge úı bitpeıdi.

Árkimniń mingen aty — ózine tulpar,

Árkimniń súıgen áıeli — ózine suńqar, — dep jele jónelipti.

* * *

Syrym on bes jasynda bir qushaq otyn qushaqtap Nuraly hannyń aýylynyń syrtynan ótip bara jatsa, ıyǵyna shapan jamylyp dalada turǵan han balany shaqyryp alyp:

— Úı ishiniń kemdigi otyn-sýmen jetiledi, aýyl syrtynan otyn urlap, bala, esiń neden ketip edi? — deıdi.

— Taqsyr, dalanyń oty olja, sýy nurlyq, bireýdiń maly men aqysyn jeý urlyq, — dep jónine júre beredi.

* * *

Syrym Nuralyǵa narazy bolyp júrgende: «Az ben kópti, aq pen qarany, nashar men myqtyny teńgere almadyń, bireýdi-bireý shaýyp jep jatyr, ony basqara almadyń», — depti. Nuralyǵa bir kez kelgende Syrym amandaspaı júre beredi.

Sonda Nuraly:

— Batyr, burylyp sálem bergiń kelmeıdi, tasyp júrsiń-aý! — depti.

Sonda Syrym:

— Han, tasyp júrgenim joq, qara qazaq balasynyń basyn qosa almaı, sasyp júrmin, — depti.

* * *

Syrym jolaýshylap kele jatyp bir úıge túsedi, boıjetken qyzdy synaý úshin sózben qaǵytady.

Syrym:

Mynaý úıdiń minsizin-aı,

Tek shańyraǵy shalqaqtaý eken, — dese.

Qyz:

Shańyraǵy shalqaq bolǵanymen,

Tútini týra shyǵady, myrza, — depti.
***

Syrym eki joldasymen Kóseý bıdiń úıine qonypty. Bı úıinde eken. Syrym «sýyq tıip júr edi» dep úıge jatypty da, joldastary túnde at-kólik kózdeımiz dep dalaǵa jatypty.

Ákesi sháýgim alyp syrtqa shyǵyp ketkende, tórge tórge Syrymǵa tósek salyp jatqan bıdiń qyzy:

Myrza, bir jigit bar —

Tek jatady,

Ondaı jigit jıi kep jatady.

Bir jigit bar — birdeme dep jatady,

Barlyq syıyn bir-aq ret jep jatady, — deıdi.

Sonda Syrym:

Búgingi qalaýyńdy al.

Keleside sózińde qal! —

dep, teris qarap jatyp, tań ata biraq oıanypty.

* * *

Syrym Úrgenishtiń hanyna baryp júz kóris qylǵan. Han Syrymnyń ataǵyn syrttan — qazaqtyń ózi sheshen, ózi batyr kisisi dep estıdi eken.

Sol joly Úrgenish hany Syrymdy óz sheshenimen aıtystyrypty. Sonyń biri tómendegishe. Úrgenish shesheni:

— Namazda jan-jaǵyńyzǵa qaraı beredi ekensiz, onyńyz ne? — dep suraıdy. Syrym batyr:

— Jan-jaǵyńyzǵa ózińiz qaramasańyz, meniń qaraǵanymdy qalaı kórdińiz? — dep jaýap beripti. Úrgenish shesheni:

— Sizdi eki aıaqty, bir tildi adam balasy jeńdi me? — deıdi. Syrym batyr:

— Ózgeniń sózin tyńdamaı, óz betimen kete beretin adam Syrymdy kúnde jeńedi, — depti. Úrgenish shesheni:

— «Qonaq az otyryp, kóp synaıdy» degen, siz qonaqsyz, óz elińizge barǵanda bizdiń halyqty qandaı el kórdim dep barasyz? — deıdi. Syrym batyr sonda:

Eshkisi semiz, qoıy aryq,

Mal sorlysy sonda eken.

Jeri sortań, sýy ashshy,

Jer sorlysy sonda eken.

Qatyny semiz, eri aryq,

El sorlysy sonda eken, —

dep baramyz da, ótirik aıtam ba? — degen eken.

* * *

Syrym eldiń barymtaǵa ketken malyn daýlaýǵa Hıýa handyǵyna barmaqshy bolypty. Kishi júzdiń belgili adamdary:

— Barma, mal bermes, ózińe bir qater qylar, — dep saqtandyrady. Syrym olardyń aıtqanyna bolmaı, qasyna Dáýqaranyń balasy Esqara batyrdy alyp, Hıýaǵa barypty. Hıýanyń hany:

— Malyń joq shyǵar, bolsa berermiz, — degen sózben jubatyp kóp júripti. Han Syrymdy qaıtken kúnde de ne isten, ne sózden muqatýǵa áreket jasaı beripti.

Bir jıynda kóppen birge meshit namazyna Syrym da shaqyrylyp, jolyna sıyrdyń jas japasyn tastapty. Syrym japany abaılamaı basyp, meshitke kirip kelgende han turyp:

— Qonaq, aıaǵyńda nájis bar eken, — deıdi. Sonda Syrym:

— Hıýa, Buqara sharıǵattyń ashylǵan jeri eken desem, aıaqqa nájis basylǵan jeri eken ǵoı, — dep jaýap beredi.

* * *

Syrym batyr elden syrǵyp Hıýa handyǵynda júrse, bir toı ústinde maqtanǵan Hıýa hany Syrymǵa:

— Qazaqta as-mas, at-mat, jigit-migit degen jalǵama sózder kóp kórinedi, solardyń mánisi ne? — dep suraıdy.

— Suraýyńyzǵa toıdan keıin jaýap bereıin, — deıdi Syrym batyr.

Toıda Syrymnyń aty báıgeden keledi. Joldasy palýan kúresinde jyǵyp, báıge alady. Toıdyń oıyn-qyzyǵy bitip, jurt tarqar aldynda Syrym hannyń manaǵy suraýyna bylaı dep jaýap qaıyrady:

— Bizde toı jasaǵanda jurtqa qoı soıyp — quıryq, jylqy soıyp — qazy tartady. Sýsynǵa qymyz beredi. Sony «as» deıdi. Al mynadaı tastabaqqa salyp tartqan shóp-shalam men sýsynǵa bergen shaıdy «mas» deıdi. Sáıgúlikti synaıtyn jarysta ozyp kelgen júırikti «at» deıdi, artynda qalǵan tuǵyrdy «mat» deıdi. Alqa toptyń aldynda palýanǵa túsip alyp urǵan erdi «jigit» deıdi, jer qaýyp jyǵylǵan erkekti «migit» deıdi. Qazaqtyń «as-mas», «at-mat», «jigit-migit» deıtin jalǵas sózderiniń maǵynasy osy, han.

* * *

Syrym batyr bir joly Buharaǵa barady. Sol kúni moldalar meshitte juma namaz oqyp jatyr eken. Syrym meshit janynan ótip bara jatsa, bir molda kelip:

— Eı, jolaýshy, namazǵa tur, — dep Syrymdy ertip aparyp, ıshannyń artyna turǵyzyp qoıady. Batyr namazdy neden bastaryn bilmeı aýzyna túskenin aıta beredi: «Kóndirmeske kóndirgen qudaı, kóringenniń artyna tóndirgen qudaı» deı bergende ony artta turǵan molda estip, Syrymdy nuqyp qalady. Syrym da aldyndaǵy ıshandy jelkeden bir túrtip qoısa kerek. Namaz oqyp bolǵan soń ıshan:

— Meni urǵan kim? — dep suraıdy.

— Men, — deıdi Syrym.

— E, nege urdyń?

— Men saharada betimmen ósken qazaq edim. Myna kisi meni namazǵa turǵyzyp qoıdy. Ne derimdi bilmeı kúbirlep tur edim, artymnan túrtip qaldy. Namaz kezinde aldyńǵysyn uratyn ádet shyǵar dep, men de sizdi túrtip qalyp edim, — deıdi Syrym. Sonda ıshan:

— Sahara qazaǵyn ákelip namazǵa turǵyzǵan naısap! — dep moldany aıyptap, arqasyna shybyq urǵyzypty.

* * *

Birde as artynan jurt bata suraǵanda, Syrym jeńiniń ushymen betin sıpaı salady. Sonda qatar otyrǵan molda Syrymǵa qarap:

— Bata oqylyp, qol jaıǵanda alaqanǵa nur quıylady, qolmen betti sıpaǵanda allanyń nury adamnyń denesine taraıdy. Sondyqtan bata qylǵanda qoldy jeńnen shyǵaryp kóterý kerek, — deıdi.

— Oı, moldeke-aı, qaıdaǵy joqty aıtady ekensiz. Allanyń nury jeti qat kókten jerge jetip turǵany ras bolsa, meniń jalań qabat jeńimnen ótpeıdi deısiz be? — dep Syrym turyp ketipti.

---