InfoHub Logo

Ol 1361-1469 jyldar aralyǵynda ǵumyr keshken, qazaqtyń danyshpan aqylgóı jyraýy, óz dáýiriniń abyzy, bas bıi, Úısin Maıqy bıdiń altynshy urpaǵy. Shoqan Ýálıhanovtyń aıtýy boıynsha qazaq halqynyń qamyn, bolashaǵyn oılaǵan «dala fılosofy», osyndaı oıshyl, el qamyn jep, qaıǵy-qasiret keshken Asan atyna keıin «qaıǵy» sózi qosylyp ańyzdalyp ketken. Shejire — ańyzdardyń aıtýynsha Asannyń ákesi Sábıt uzaq jasaǵan, on segiz myń ǵalamnyń, qustyń, jan-janýardyń tilin biletin, ózi kóripkel áýlıe, ataqty saıahatshy bolsa kerek. Ol balasy Asandy es bilgennen osyndaı qasıetterge baýlyp ósiredi. Sondaı ónegeli, ulaǵatty tárbıe kórgen Asan jas kezinen-aq týǵan halqynyń qamyn, onyń keleshekte iri de, irgeli el bolýy jaǵyn oılastyra bastaıdy. Sondyqtan da ol jas bolsa da han, sultan, bı, bektermen birge júrip, olarǵa aqyl qosysady, oı-pikir jarystyryp, taıtalasyp erjetedi. Bozbala kezinen-aq ol aqyndyq-jyraýlyq, sheshendik, tapqyrlyq ónerdi jete meńgeredi. El daýyn, jer daýyn, ádet-ǵuryp máselesin shesherde onyń aqyldylyǵy, alǵyrlyǵy, kesimdi, sheshimdi bılik sózderi ózge bı, sheshenderden ústem bop shyǵa beredi. Osyndaı eren zor talantyn baıqaǵan Altyn Orda hany Uluǵ Muhamed ony ózine aqylgóı bas bı etip, saraıynda ustaıdy.

Uluǵ Muhamed (týǵan jyly belgisiz, 1445 j.ó.) búkil noǵaıly elin bılegen, Altyn Orda hany, keıin qazaq handyǵyn qurýshy, Qyrymǵa deıin bılik júrgizýshi ataqty Toqtamys hannyń nemeresi edi. Asan jyraý sol Uluǵ Muhamedpen birge talaı-talaı máselelerdi basqarýǵa, sheshýge aralasady. Uluǵ Muhamed ólgen soń Asan bı Deshti Qypshaqqa qaıta oralady. 1450 jyldan bastap Ábilqaıyr han qaraýynda bılik qurady. Bul kezde de Asan bı kóptegen handyq, bılik tartystardyń qaınaǵan ortasynda júrip, óziniń sheshendik, pálsapalyq jyr-tolǵaýlarymen el qurmetine bólenedi. Sol tustaǵy Jánibek, Kereı handarmen pikirles; saıasat isine aralasyp olardyń aqylgóıi bolady. 1456-60 jyldary Shý boıynda qazaq ordasy qurylǵanda Asan jyraý jańa ordanyń uranshysy, abyzy bolady. Jánibek, Kereı handardy ońtústik jaqqa emes, batysqa — Jaıyq, Jem boıyna qonystanýǵa úgitteıdi.

Alaıda ordadan bólingen rý Shý, Sarysý boıyna ornalasqan soń, el irgesi berik, aǵaıyn arasy tatý bolýy jolynda kúresedi. Asan qaıǵy Sábıtuly eń aldymen handyq úkimetti kúsheıtý, eldiń qorǵanys qabiletin arttyrý qajet dep sanaıdy.

«Jánibkek handy ýaqytsha tabysqa mastanyp kettiń, qazaq halqynyń bolashaǵyn jete oılamaısyń dep sógedi»

Bir jazda Ábilqaıyr han óziniń Mańǵyt degen áıelinen týǵan tuńǵysh uly qaıtys bolyp, as beredi. Bul ulan-asyr as Ulytaý men Aqkól aralyǵyndaǵy kók oraı shalǵyndy keń dalada ótedi. Asqa aıaq jeter atyraptan kóp halyq jınalady. Handy qurmet tutqan jer-jerdegi baı, bekter, sultan, bıler birinen-biri asyra tartý-taralǵysymen artynyp-tartynyp jetedi. As birneshe kúnge sozylady. At jarys, báıge, kókpar, kúres deısiń be, áıteýir qazaq dástúrinde bar barlyq salt-sana, oıyn-saýyqtyń bári ótedi. Aqyndar aıtysady,kúıshiler kúı shertedi, ánshiler án salady. Han sol bir asty óziniń aqylgóı abyzy saraı jyraýy Asan qaıǵyǵa basqartady. Birneshe kúnge sozylǵan osy jıyndy Asan jyraý:

Taza minsiz asyl tas,

Sý túbinde jatady.

Taza minsiz asyl sóz,

Oı túbinde jatady.

Sý túbinde jatqan tas,

Jel tolqytsa shyǵady.

Oı túbinde jatqan sóz,

Sher tolqytsa shyǵady, — dep bastaǵan eken deıdi el.

Osy as óterden birer jyl buryn Asan qaıǵy jyraý halqynyń bolashaq qamy úshin qazaqtyń keń dala, qalasyn sharlap, «Jeruıyqty» izdep oralǵan eken. Ony kópten beri kórmeı, atalyq aqyl, ósıetin tyńdaı almaı, saǵynyp ańsap júrgen el-jurty sóz ıini kelgen kezde ózderiniń suraq, ótinishterin tus-tusynan jaýdyrypty. Bireýler: «Qalaı etkende elge ádildik ornaıdy?» degende ol:

Ádildiktiń belgisi,

Bile tura burmasa.

Aqyldynyń belgisi,

Ótken isti qýmasa.

Jamandardyń belgisi,

Jaýǵa qarsy turmasa.

Zalymdardyń belgisi,

Beıbittiń malyń urlasa.

Nadandardyń belgisi,

Bilgenniń tilin almasa.

Shamańsha shalqyp kóre ber,

Qabirge ázir qoımasa.

Artyńda qalar ataq joq,

Tiride dańqyń bolmasa,

- dep termelepti.

Asan qaıǵynyń oıynsha «Jer ústinde adamzat tirshiliginde kórýi múmkin ujmaq bar, onyń aty — «Jeruıyq». Bul eldi almaıtyn, malǵa jut kelmeıtin, shóbi shúıgin, sýy mol qonys. Onda jurttyń bári teń, bári de shat-shadyman tirshilik keshedi, el alasy, rý talasy joq» Malǵa jaı, elge yrys osyndaı meken baryn ǵaıyptan boljap bilgen, Asan qaıǵy endi sol jerdi izdep tabý úshin jelmaıaǵa minip, tóńirektiń tórt buryshyn kezedi. Jolynda kezdesken taý, ózen, shuraıly jerlerge, halyqqa paıdaly jaǵyn eseptep, tıisti baǵasyn berip otyrady.

Ertisti kórgende: «Myna shirkiniń balasy toıdym dep qarap otyrmas, qarnym ashty dep jylap otyrmas. Sıyrdyń múıizi, dońyzdyń qulaǵy shyǵyp turǵan jer», - eken depti.

Túndikti ózenin kórgende: «On eki qazylyq Oı túndik, mańyrap jatqan qoı túndik. Qoıdyń qulaǵy tutam shyǵyp turǵan jer eken», - dep tastap ketýge qımaı, artyna úsh qaraǵan eken. Sonan «Úsh qara» atanǵan eken taýdyń aty. Qyzyltaýǵa kelgende: «Taý-tasy kesh bolǵanda qoı bolyp yńyranyp jatady eken. Toqty qysyr qalmaıtyn jer eken» — depti.

Baıanaýyl taýyn kórende: «At erin almaıtyn jer eken. Baýyrynda tuzy bar, ol tuzy aýyr eken; bir tún túnep ketemin degen adam, bir juma toqtap qalady eken. Tuzy jibermeıdi eken» — depti.

Shý, Sarysýdy keship óterde: «Myna shirkiniń eki jaǵy borbas eken. Balanyń ishi qýyrylmaıtyn, pyshaǵy qynnan sýyrylmaıtyn, erkegi at bolatyn, urǵashysy jat bolatyn jer eken», - depti.

Qarataýdy kórgende: «Kókekten basqa qusy joq, kókpekten basqa shóbi joq, jer azǵyny munda eken », - depti.

Ashshy boıyna kelgende, artyna qarap: «A,Baıanaýyl! Seniń qonys bolyp turǵanyń mynaý, ashynyń arqasy eken. Mal jazǵyturym bir juma ashylaıdy eken, kúzge taman bir juma ashylaıdy eken. Sonysy bir jylǵa tatıdy eken», - depti.

Shiderti ózenin kórgende: «Myna shirkinniń topyraǵy asyl eken. Alty aı minip ardaqtaǵan at, bir aıda maıǵa bitetin jer eken. Jylqy shiderlep qoıǵandaı toqtaıtyn, jylqynyń qonysy eken», - depti.

Óleńti ózenin kórgendetoqtap eshnárse aıtpaı, óleńdete bergen eken. Az turyp: «Óleńtiniń sýy — maı, Shidertiniń shóbi — maı.», - dep júre beripti.

Silentiden ótip Jalańashtyń tusyna barǵanda: «Attyń tóbelindeı Jalańash, seni aldyma óńgereıin be, artyma bóktereıin be, qaı jarama tartaıyn? Aınalań az, onan basqa miniń joq, tabylmaıtyn jer ekensiń», - depti.

Esil ózenin kórgende: «Alta kúnde at semirtip minetin jer eken», - depti.

Torǵaı ózenin kórgende: «Aǵar sýy bal tatyǵan, aq shabaǵy maı tatyǵan jer eken», - depti.

Terisaqqan ózenin kórgende: «Saryarqanyń tuzdyǵy eken», - depti.

Uzyn aqqan Syr boıyn kórgende: «Basy baıtaq, aıaǵy taıpaq qonys eken. Qara taýdy jaılasam, Syrdyń boıyn qystasam, qonys bolýǵa sonda ǵana durys eken», - depti.

Sýly Keles, Qurly Keles ózenderin kórgende: «Móńireýin, sıyr bolyp móńireýin qara! Sıyr tuqymy úzilmeıtin jer eken.

Eki Keles, bir Talas,

Bal tatyǵan jeriń-aı,

Aǵaıynyń aralas,

Tatý eken eliń-aı.

Jelmaıaǵa óńgertip,

Alyp keter edim-aı,

Syımaǵan soń aldyma,

Átteń, dúnıe, dedim-aı!» —

depti.

Asan qaıǵy Jıdelibaısyn jerine qyzyǵyp: «Aı, Jıdelibaısyn, artyma bókterip keter edim, átteń atym kótere almaıdy-aý! Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn typ-tynysh mamyrajaı el ekensiń», - depti.

---