InfoHub Logo

Keńes Odaǵynyń batyry, jazýshy, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń dańqty jaýyngeri, áskerı qolbasshy Baýyrjan Momyshulynyń soǵysqa deıingi ómirinde de talaılarǵa ǵıbrat bolarlyq  jaılar jetkilikti. Onyń osy kezeńdegi ómir jolynyń jas urpaq úshin úlgi, ónege bolarlyq sátteri de aıtarlyqtaı. Biz ádette Baýyrjan Momyshulynyń Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy ómiri, áskerı qyzmeti, erlik isterimen dańqy jaıylǵanyn jaqsy bilemiz, al soǵysqa deıingi ómiri men atqarǵan qyzmetteri týraly az biletin sıaqtymyz. Al olardyń tanymdyq jaǵynan da, taǵylymdyq jaǵynan da mańyzy zor dep bilemiz. Sondyqtan, osy jaǵdaılarǵa qysqasha bolsa da mán berip, baıandap ketýdi jón kórdik.

Baýyrjan Momyshulynyń «Ushqan uıa» povesinde esin bile bastaǵannan mektepke barǵanǵa deıingi ómiri, ósken ortasy, aýyl adamdary, sol kezdegi qazaq halqynyń turmys-tirshiligi sýretteledi. Erekshe ystyq áje mahabbatymen, úlkenderdiń batasymen ósken, tárbıe alǵan balanyń keıinnen elge ǵana emes búkil álemge tanymal úlken azamat, áıgili tulǵa bolýy zańdy shyǵar.

Baýyrjan óziniń osy kitabynda eń alǵash ret orys mektebine oqýǵa barǵanyn, Evgenevka selosynda bir qys oqyǵanyn, sóıtip shákirttik shaǵy bastalǵanyn baıandaıdy. 1921 jyly Jambyl qalasyna, ol kezde Áýlıeata dep atalady, kelip, Asa ınternatyna túsedi. Onda úsh jyl oqyp, bastaýysh mektepti támámdaıdy. 

Ol kezde orta mektep degen atymen joq, jetijyldyqtyń ózi alǵash ret 1924 jyly Shymkentte ashylady. Oǵan tórt klastyq bilimi barlardy alady eken. Biraq ondaı bilimdi shákirtter az. Sondyqtan úshinshi klass bitirgen Baýyrjandy soǵan qabyldaıdy. Shymkentke balalar jan-jaqtan jınalyp ákelinedi. Qyzylordadan Ábdilda Tájibaev keledi. Qazalydan kelgen birneshe bala bar. Keıinnen «Qazaqstan kommýnısi» jýrnalynyń redaktory bolǵan Qurmanbek Saǵyndyqov bári sonda birge oqıdy. Bul tuńǵysh jetijyldyq mekteptiń úıi Shymkentte áli kúnge deıin bar. Búginde ol Keńes Odaǵynyń Batyry Qarsybaı Sypataev atyndaǵy qazaq orta mektebi. Jetijyldyqty Baýyrjan 1928 jyly bitirip shyǵady.

Osy jyly Orynbordaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyna oqýǵa túsýge barady. Óziniń aıtýynsha, «Azdap oqýdyń dámin tatyp alǵannan keıin endi soǵan túsip oqyǵym keldi», - deıdi. Biraq Orynbor sýyq bolǵannan keıin jáne jyly kıim-keshegi, jaǵdaıy joq ol kóp uzamaı eline, Jýalydaǵy aýylyna qaıtyp keledi.

Gýbernıalyq (ol kezde Jambyl, Shymkent, Qyzylorda úsheýi bir gýbernıa bolatyn) oqý bóliminiń bastyǵyna jolyǵyp, oǵan óziniń jetijyldyq klass bitirgenin aıtyp, qyzmet suraıdy. Bólim bastyǵy qýanyp ketip: «Sen sıaqty bilimi bar qazaq balasyn izdep taba almaı júrmiz ǵoı, shyraǵym-aý. Káne, men seni muǵalim eteıin», - dep, qolyna bir japyraq qaǵaz jazyp beredi. Sóıtip, eki jyl bastaýysh mektepte muǵalim bolady.

Ol tus el basqarý isine baýlý úshin jergilikti ult adamdaryn joǵary qyzmetterge kóterip jatqan shaq edi. Býrnyıda da ıkemi bar qazaqtardy joǵarylata bastaıdy. Bir jaqsysy – basshylardyń orynbasarlary mamandar, orystar bolatyn. Bilimi az basshyǵa istiń mán-jaıyn solar úıretip otyratyn. Sol tusta bir kúni Baýyrjan da joǵarylap shyǵa keledi. Ol kezde raıkomda eki-aq adam: hatshy men esepshi, raıspolkomda da eki-aq adam: predsedatel men jaýapty hatshy jumys isteıtin. Bir kúni aýdandyq atqarý komıtetiniń jaýapty hatshysy ornynan túsip qalyp, onyń ornyna Baýyrjandy aı-shaıǵa qaratpastan, aýdandyq atqarý komıtetiniń jaýapty hatshysy etip taǵaıyndaıdy. Sóıtip, ol úsh jyl aýdandyq atqarý komıtetiniń hatshysy qyzmetin atqarady.

Aýdandyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy semınarıa bitirgen, burynǵy muǵalim Dúısenǵalı Býrabaev Baýyrjannyń oryssha saýatty bolýyna, is qaǵazdaryn durys jazýyna kómektesip qana qoımaı, gazet, kitap oqyp ósýine jetekshilik jasaıdy.

Sodan keıin Jýalyǵa taǵy da eki aýdan qosylyp, aýdan úlkeıedi. Aýdandyq partıa komıtetiniń hatshysy bolyp taǵaıyndalǵan Efımov Baýyrjandy aýdandyq mılısıa bastyǵy etip taǵaıyndaıdy. Osylaısha alty aı mılısıa bastyǵy qyzmetin atqarady.  Biraq kóp uzamaı eki aı boıy súzek aýrýymen aýyryp, bul jumystan ketýge májbúr bolady.

Osydan eki aıdan keıin súzek aýrýynan jazylǵan soń jumys surap aýdandyq partıa komıtetiniń jańadan saılanǵan, kadr máselesimen shuǵyldanatyn ekinshi hatshysy Baǵov degenge barady. Onymen jóndi sóılese almaı, narazy bolyp shyǵyp, jumysy jaıly suraǵan joldas-joralaryna jańa bastyq: «ústel basyna otyrǵyzyp qoıǵan qurbaqa sıaqty eken!», – deıdi. Muny estigen Baǵov mılısıa jiberip, qamatyp qoıady.

Erteńine bosaǵan soń raııspolkomnyń predsedateli Berdibaevqa barady. Ol Baýrjanǵa raıpolevodsoıýzǵa bastyq bolyp barýdy usynady. Baýyrjan sharýashylyqty bilmeıtinin aıtyp, bul qyzmetten bas tartady. Qysqasy, ekinshi hatshyny kelemejdegeni bar jáne raııspolkomnyń predsedateline «Budan bylaı sizdiń qaramaǵyńyzda qyzmet istemeımin» degeni bar, sol úshin ol komsomoldan da, kásipodaqtan da shyǵarylady. Eki bıletten birdeı aıyrylady. Aýdandyq gazette: Baýyrjan týraly «Ketsin komsomoldan!» degen maqala basylady. Sóıtip, jurdaı bolyp, aýylǵa qaıtady. Ol keıinirek «Sóıtip, «basqa pále tilden» degen qazaq maqalynyń shyn mánisin men eń alǵash ret sonda uqqan bolsam kerek» dep jazady.

Kóp uzamaı óziniń muńyn aıtyp, qoldaý tabý, kómek suraý úshin Almatyǵa ózi buryn aýdanǵa qyzmet babymen kelgende tanysyp, qasynda aýdan basshylarynyń tapsyrmasymen seriktes bolyp, jol kórsetip júrgen aýdanǵa Ólkelik partıa komıtetiniń ókili bolyp kelgen Jabdyqtaý halyq komısary Nyǵmet Syrǵabekovke barady. Ol kisi Ólkelik komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy Qaısar Tashtıtovke habarlasyp, Baýyrjan Tashtıtovtiń qabyldaýynda bolyp, Jýaly aýdandyq komsomol komıtetine bıletin qaıtaryp berý jóninde qaǵaz jazdyryp alady. Sodan soń Syrǵabekovtyń aqyly boıynsha, Ólkelik kásipodaq keńesiniń bastyǵyna baryp, kásipodaq bıletin qaıtaryp berýdi talap etken  qaǵaz jazdyryp alady. Aýdanǵa kelip, barlyq qujattaryn qaıtaryp alady..

Eki-úsh kún úıde bolyp, taǵy da Almatyǵa tartady. Onda osy kúngi Gogol men Fýrmanov kósheleriniń qıylysqan jerinde medısına ınstıtýty bolatyn. Rektory Sanjar Asfendıarov. Ózi halyq komısary. Baýyrjan dáriger bolamyn dep sol kisige barady. Ony qabyldap, jataqhanadan oryn bergizedi. Alǵashqy sabaqtan keıin-aq ol ınstıtýttan qashyp qutylady. Sebebi, alǵashqy sabaqta barlyq stýdentterdi máıithanaǵa alyp barady. Máıithanaǵa kirisimen jalańash jaırap jatqan  ólikterdi kórip, shoshyp, zyta jóneledi. Keıin óziniń esteliginde «qansha qashsam da, sodan on jyl keıin ólikterdiń ortasyn keship júretinimdi bilmeppin ǵoı», - dep eske alady.

Sodan keıin Gogol kóshesiniń boıynda ornalasqan aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń rektory Oraz Jandosovqa jolyǵyp, osy ınstıtýttyń eki jyldyq keshki rabfagine oqýǵa túsedi jáne sonymen birge Jandosovqa kómekshi hatshy bolyp úsh aıdaı júredi. Bir kúni keshki rabfaktyń oqý isiniń meńgerýshisiniń qoıǵan suraqtaryna jaýap bere almaı, urys estip, soǵan namystanyp, oqýyn da, jumysyn da tastap ketip qalady.  Keıin osylaısha qalaı dáriger, agronom bola almaǵanyn Ázilhan Nurshaıyqovqa aıtyp beredi.

Bul 1931 jyldyń bas kezi bolatyn Almaty kóshesinde tyǵyryqqa tirelip kele jatqanda Jýaly aýdandyq atqarý komıtetinde ózimen birge qyzmet istegen Tımofeı Terentevıch Dýbovık degen kisimen kezdeısoq kezdesip qalady. Bul kezde ol Shymkentte ónerkásip bankiniń basqarýshysy qyzmetinde eken. Ol Baýyrjandy osy bankige qyzmetke shaqyrady. Tımofeı Dýbovık «B.Momyshuly Shymkent ónerkásip bankiniń ekonomısi bolyp taǵaıyndalsyn» degen buıryq jazyp, qolyn qoıady. Korneev degen maman ekonomıs jańa qyzmetti ıgerýge úıretip, kómek beredi. Arnaýly bilimi bolmasa da ekonomıs bolyp bir jyl qyzmet isteıdi.

1932 jyly qarashada B.Momyshulyn voenkomatqa shaqyrady. Dárigerlik tekserýden ótkiziledi. Shymkent shaqyrý komısıasynyń uıǵarymy boıynsha jaramdy dep tanylyp, 1932 jyly 7 qarashada áskerı qyzmetke shaqyrylady. Áskerı qyzmetti Termezde ótedi. Jaýynger qatarynda tapsyrma oryndaı júrip, úzdik qyzylásker ataǵyna ilinedi. Polk komandıri Dmıtrıı Kovalenko degen kisi bolǵan. Alǵashqy áskerı  ustazy Nıkolaı Redın degen kisi bolady. Ol jaıynda keıin «Pomkomvzvod Nıkolaı Redın» degen áńgimesinde jazady. Onda jas qyzylásker  Momyshulyn qalaı úıretkeni, ony qalaı mergendikke baýlyǵany baıandalady. Ustaz ben shákirt osydan on jyldan asa keıin  Uly Otan soǵysynyń maıdanynda kezdesedi. Bul kezde Baýyrjan Momyshuly dıvızıa komandıri de, Nıkolaı Vasılevıch Redın sol dıvızıaǵa qarasty tankke qarsy qoldanylatyn artılerıa dıvızıonynda vzvod komandıri. Biraq Baýyrjan alǵashynda burynǵy ustazynyń óz qaramaǵynda qyzmet etetinin bilmeıdi. Tek bir urysta Redın esimdi artıllerıstiń bes tank joıǵanyn estip, sol adammen tanysqysy, júzdeskisi keledi. Ol Baýyrjannyń birinshi ustazy Nıkolaı Redınniń ózi bolyp shyǵady. Sodan keıingi urystardyń birinde aýyr jaralanǵan Redın Baýyrjannyń kóz aldynda qaza tabady.

Sóıtip, bir jyl ótedi. Baýyrjan áskerı boryshynyń merzimin ótep boldy. Oǵan polk komandıri Kovalenko vzvod komandıri bolyp áskerde qalýdy usynady. Ol kári ákesiniń jalǵyz balasy ekenin, qatardaǵy qyzylásker retinde paryzyn ótegenin, ómir boıy áskerı adam bolsam dep oılamaǵanyn aıtyp, elge qaıtarýyn ótinedi. Kovalenko qarsy bolmaıdy, ol áskerden bosap, 1933 jyldyń aıaǵynda qaqaǵan qysta elge qaıtady.

Eki-úsh kúnnen keıin aýylynan Shymkentke kelip, qaıtadan ónerkásip bankisine baryp, ken isteri jónindegi aǵa ekonomıs bolyp qyzmetke turady. Kóp uzamaı respýblıkalyq banktiń meńgerýshisi Barhan Borıs Mıhaılovıch Almatyǵa shaqyryp, KSRO ónerkásip bankiniń respýblıkalyq basqarmasyna aǵa konsýltant etip taǵaıyndaıdy. Barhan ony Lenıngradtaǵy fınans akademıasynyń janyndaǵy bir jyldyq kýrsqa jiberedi. Baýyrjan bul kýrsty úzdik bitirip shyǵady. Sonymen, Lenıngradta fınans akademıasynyń janyndaǵy bir jyldyq bilim jetildirý kýrsyn taýysyp, jolda Máskeýge  az kún aıaldap, Almatyǵa keledi. Ekonomıs-konsýltant bolyp qaıtadan qyzmetke kirisedi.

1935 jyldyń kúzinde bir aıǵa áskerge shaqyrady. Zapastaǵy birsypyra komandırler Tashkentke jınaldy. Ondaǵy jaıdy «Olar meniń esimde» degen áńgimesinde baıandaıdy. Sol bir aılyq jıyn Baýyrjannyń barlyq bolashaq taǵdyrynyń tetigi bolady. Ol sol aıda erekshe kózge túsedi. Bir aıdan keıin qaıtyp kelip, kelgen bette aǵa konsýltant-ekonomıst bolyp joǵarylatylady.

Sóıtip júrgende 1936 jyldyń naýryzynda Kazvoenkomat shaqyrady da dereý Tashkentke jóneltedi. Onda polkovnık Bahalov bir aılyq jıynda erekshe kózge túsken komandır dep, jańadan qurylyp jatqan bólimge vzvod komandıri etip taǵaıyndaıdy. Ol ústine áskerı kıim kıip, beline nagan asynyp, komandır bolyp shyǵa keledi. Biraz ýaqyttan soń Tashkentte jasaqtalǵan polkty eshelonǵa tıep Qıyr Shyǵysqa ákeledi. Baýyrjan Qıyr Shyǵysta bes jyl áskerı qyzmet atqarady. Sóıtip, soǵysqa deıin Sibirdiń sýyǵyna shynyqty.

Qyrqynshy jyldyń basynda Máskeýden buıryq keledi. Ol buıryqta áskerı ataǵy ósip, aǵa leıtenant bolǵany jáne polk shtaby bastyǵynyń birinshi kómekshisi bolyp joǵarylaǵany aıtylǵan. Ol qyzmetti alý úshin áıeli Jamal ekeýi Kıev áskerı okrýgynyń qaramaǵyna barady. Baýyrjan 1938 jyly elge demalysqa barǵanda úılenip, ekeýi qol ustasyp Qıyr Shyǵysqa barǵan edi. Sonymen, Sholpan degen kishkentaı qyzdaryn ortaǵa alyp, poezben Kıevke keledi. Okrýg komandashasy G.K.Jýkov, operatıvtik bólimniń bastyǵy polkovnık I.H.Bagramán bolǵan. Ony Bagramán qabyldap, Jıtomır qalasyndaǵy 406-jaıaý ásker polk shtaby bastyǵynyń birinshi kómekshisi etip taǵaıyndaıdy.  406-polktyń komandıri polkovnık Krýglov, shtab bastyǵy kapıtan Shýrdýktyń qaramaǵynda óz qyzmetine kirisedi. Baýyrjannyń aıtýynsha Krýglov onyń eń jaqsy áskerı ustazdarynyń biri bolǵan. Shtab isin meńgertkennen keıin oǵan áskerı oqýlardy taldaý jaıyn kóp úıretip, uqtyrady. Oqý, joryq kezinde ony qasynan tastamaıdy.

1940 jyldyń aıaǵynda Baýyrjan otbasyn alyp, birjola Almatyǵa qaıtady. 1941 jyldyń qańtarynan bastap, Uly Otan soǵysy bastalǵanǵa deıin respýblıka áskerı komısarıatynda aǵa nusqaýshy bolyp qyzmet jasaıdy. Soǵys bastalǵannan keıin Almatyda jasaqtalǵan, general-maıor I.V.Panfılov basqarǵan 316-atqyshtar dıvızıasyna batalón komandıri bolyp taǵaıyndalady. 1941 jyldyń 26 qarashasyna deıin osy qyzmetti atqardy. Ol oqıǵalardyń bári «Volokolam tas joly» men «Moskva úshin shaıqas» kitaptarynda aıtylǵan. Osy 1941 jyly 3 qazanda áıeli Jamal bosanyp, ul taýyp, onyń atyn Baqytjan qoıypty. Ol týraly Baýyrjan Máskeý túbindegi qandy shaıqastarda júrgende áıeli jazyp jibergen hattan biledi.  Al, Sholpan atty qyzy keıinirek qaıtys bolyp ketedi.

Qoryta kele, aıtarymyz Baýyrjannyń jastaıynan bilimge qushtar, eńbekqor, namysqoı, ultjandy, kez-kelgen qolǵa alǵan isin tıanaqty oryndaıtyn, óz isine jaýapkershilikpen qaraıtyn, jastyqtyń jarqyn biletin parqyn azamat bolyp, qalyptasyp, óskenin kórýimizge bolady.

Sabyrhan SMAǴULOV,

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---