InfoHub Logo

Men aqyn bolam, nemese bolsam dep oılap, ne armandap kórgen emespin.

Keıingi jyldary aqyn retinde oqyrmandarmen kezdesksn sátterde: «Siz qalaı aqyn boldyńyz?» — degen suraq jıi qoıylady. Meniń túsinigimshe, mundaı suraq: «Sen nege qazaq bolyp týdyń?» nemese: «Anaý buzaý nege qulyn bolyp týmaǵan?» — degenmen birdeı. Sóıtse de, osyndaı suraqtardan keıin men: «Shynynda da qalaı aqyn boldym?» dep oı oılaıtyn boldym...

Eshqandaı oqý orny aqyn bolýdy úıretpeıdi. Ol — tek jaratylystyń mańdaıyna jazǵan sybaǵasy. Qalaı bolǵanyn aqynnyń ózi bilmeıtini de sondyqtan.

Deı turǵanmen, ákeniń qanymen, ananyń sútimen sińetin bul kıeli qasıettiń boıǵa darýy — topyraqqa egilgen dán ǵana. Ony ári qaraı damytpasa, baptamasa, nár bermese, ol qasıet qumǵa kómilgendeı joǵalýy múmkin.

Es bilgendegi alǵash kórgenim — bizdiń úıdegi kóp kitaptar. Deni latyn árpimen jazylǵan. Eki aǵam — Baqtyǵul, Mahız, olardan úlken apaıym — Rábılá ylǵı kitap oqıdy. Baqtyǵul aǵam ádemi, aq qubasha, suńǵaq boıly qalpynda áli kózime elesteıdi. Ol meni ylǵı moınyna mingizip, «Fárýim (meni úı ishi, aýyl-aımaq bolyp «Fárý», «Fárı» dep ataıtyn) óskende, tek jibek pen maqpaldan kıim alyp beremin», — dep erkeletken beınesi maǵan ony eresek, úlken adamdaı kórsetetin. Baqsam, ol sonda İ6-17 jastaǵy balań jigit eken. Ol toǵyzynshy klass oqyp júrgende kenetten 2-3 kún aýyryp, qaıtys boldy. Jurt: «Kóz tıdi, bulardyń bosaǵasyna til-kóz jaqpaıdy» — deıdi eken. Ákemnen keıin bizdiń úıge bul bir úlken qaza boldy. Ákem Ońǵarsyn osydan eki jyl buryn bir úıde otyryp aýyryp, sol úıde dúnıe salypty. Qazir oılasam, júregi qabynǵanǵa uqsaıdy. Neshe túrli joqtaýlardy osylaısha esim kirmeı jatyp estip óstim.

Baqtyǵul aǵamnyń qazasynan keıin eki jyl ótkende muǵalim bolyp isteıtin apaıym Rábılá da bir jumadaı aýyryp, úıde qaıtys boldy. Estýimshe, bir-eki aıda uzatylý toıy bolady eken. Aýdan ortalyǵy, ol kezdegi ólshemmen qaraǵanda, bizdiń «Aqjal» aýlyna alys. Aýylda feldsherden basqa dáriger joq. Apaıymnyń ishi túınep aýyrǵany, qatty qınalǵany áli kókeıimnen ketpeıdi. Tegi, «soqyr ishek» bolsa kerek. Bes-alty kún ishinde aq quba óńi, móldiregen, badanadaı qońyr kózderine aqyl tunǵan kelbeti bizdiń úıdi nurlandyra ajar berip júretin Rábılá apaıymnan da osylaı aıryldyq.

Endi anam Halımanyń bar jubanyshy, súıenishi bolyp balalarynyń ishindegi tústeri qara, minezderi de basqalaryndaı jaıma-shýaq emes qyńyrlaý dep sanalatyn eń «shamalylary» Mahız aǵam ekeýmiz qaldyq.

Mahız aǵam sol jyly (apaıym qaıtqan jyly) on jetige shyqty. «Soǵysqa alyp ketedi, qalǵan jalǵyzymnan da aırylarmyn» dep qoryqqan anam aǵaıymdy oblys ortalyǵy Gýrevtiń munaı tehnıkýmyna oqýǵa jiberdi. Bizdiń úıdiń balalary shetterinen sabaqqa jetik bolatyn. Munaı salasynda jumys isteıtinderdi áskerge almaıtynyn estigen anam aǵaıymnan, «oqýǵa tústim» degen habar kelgesin azdap tynyshtaldy.

Úıde, anamnyń janynda, kúni keshegi úı toly jannan áli mektepke jasym jetpegen men ǵana qaldym.

Kúndiz-túni anamnyń qasiretin kórip, kesh saıyn úıdiń ishin rýly eldeı dýmandatyp júretin apaıymnyń, aǵalarymnyń ushty-kúıdi joq bolýy, qańyraǵan úı, anamnyń syńsyǵanyna uqsap tereze syrtynda bir qalypty yzyńdaıtyn jel — osynyń bári meni ári erte eseıtip, ári tym sezimtal, jany jaralanǵysh, kóringen jyltyraqqa, kez kelgenniń maqtaýyna jarq ete qalmaıtyn balaǵa jattaý, baısaldy etip ósirdi.

Anamnyń kóńilin aýlaǵym kep, kitaptardy paraqtaryn aqtaryp, oqımyn. Aǵalarym, apaıym barda, eshkim shuqshıyp úıretpese de, latyn áripterin, qazirgi alfavıtti úırenip alǵam. Áli mekteptke barmasam da, «Alpamys», «Qobylandy batyr», «Birjan men Saranyń aıtysy», «Jambyl men Qulmambettiń aıtysy», «Qyz Jibek», Yǵylman Shórekovtiń «Isataı-Mahambet» poemasy sekildi shyǵarmalardy zýyldatyp (kibirtiktep qalsam, anam súısinbeıdi dep oılaımyn) daýystap oqyp bere alatynmyn. Apta saıyn aǵaıyma hat jazamyn. Anam aıtyp otyrady da, men qolymnan kelgenshe badyraıǵan áriptermen jazyp otyramyn. Biz úshin qıyndaý mezgil — kesh. İńirde birer maldy qoraǵa jaıǵastyrǵasyn, anam ekeýmizge tún balasy qasiretteı kórinedi. Anam súıgen jaryn, súıkimdi balalaryn oılaıdy. Men anamdy oılaımyn. Kúrsingenin, kóz jasyn kórgim kelmeı bezek qaǵamyn. Men, anama eshteńe oılatpaıyn deıtin bolýym kerek, úıdi basyma kóterip, jyrlardy soǵamyn. Men beıýaq tymsyraıyp qalsam, anam maǵan ertegi aıta bastaıdy. Sóıtip ekeýmiz bir-birimizdi jubatýǵa tyrysatynbyz.

Ol kezde teledıdar degendi kórmek túgili, estigen emespiz. Radıo degen qalpaqtaı qara tabaqsha kóbine qyryldap-syryldap, anda-sanda ǵana sańqyldap sóılep ketedi. Sondaǵy bar ermegimiz — kitap qana.

Sóıtip men mektep esigin ashpaı turyp «oqymysty» bolyp aldym.

Meniń ádebıet aýlyna keler joldaǵy alǵashqy «tárbıeshilerim» anamnyń aýzynan estigen ertegi, jyr, ańyzdar men maqal-mátelder, jumbaqtar; ekinshiden, ózim oqyǵan qazaq halyq ádebıetiniń týyndylary; ol kezde maǵan jerdiń túbinde júrgendeı kórinetin oblys ortalyǵynda oqıtyn aǵataıyma bir úıli jannan keıin qańyrap qalǵan úıde otyryp qulazýdan arta túsken saǵynysh pen muńdy toltyryp jazatyn hattarym.

Meni kitaptan bir qyzyqtar izdeýge, qarshadaıymnan kóńildi alańdatý degendi túsinýge májbúr etken osy jaǵdaılar ádebıet álemine jeteledi. Árıne, óleń nemese áńgime jazýǵa emes, jalpy kitap dúnıesine qyzyqtyrdy.

Men sýǵa tapshy, ózeni men kóli, ormany men taýy joq dalalyq jerde óstim. Qys qystaýymyzdy ádette «teńiz» dep ataıtyn da, jazǵy mekenimizdi halyq «qyr» desetin. «Teńiz» deıtini — quba dala, bir kezde teńizdiń sýy jatqan tóbeli, saıly, sorań men alabota ósken jazyq. Odan ári jaǵalaýy ishin tartyp, qashyp bara jatqan Kaspıı teńizi. Bizdiń ata-anamyzdyń jas kezderinde álgi jazyqtyń bárin teńiz sýy alyp, qalyń qamysty jaǵalarda baqalar shýlap, birqazany men dýadaǵy, úıregi men qazy sán túzegen jer bolypty. Bas-aıaǵy 30-40 jyldyń ishinde aıdyny tartylǵan dala qara topyraqty sýsyz shólge aınalǵan kórinedi. Biz es bilgende bazary taraǵan alańdaı qulazyǵan osy mańnyń ár jerinde bólek-bólek aýyldar bolatyn. Qazir ol aýyldardyń da orny qalmaı, bir kezdegi tirshilikke qoıylǵan belgideı ár aýyldyń zırattary ǵana qalypty.

Sol «teńiz» degen ulan-baıtaq jerdi jazǵy jaılaýymen qosa Manash aýyldyq soveti dep ataıtyn. Manash aýyldyq soveti birneshe shaǵyn-shaǵyn aýyldardan quralatyn: «Aqjal», «Qyztýǵan», «Aqtiken top», «Dosbergen», «Baıǵana» jáne basqalar. Olardyń árqaısysynda 15-20, keıde odan da kóp úı bolady.

Biz «Aqjal» dep atalatyn úlken tóbeniń baýraıyn mekendeımiz. Mektebimiz 5-6 shaqyrym jerde, úsh úıden turatyn, qoldan ılegen kirpishten salynǵan appaq úılerdi aýylda «aq shkól» ataıtyn. «Aq shkól» — Gýrev oblysynyń tarıhynda eń alǵashqy salynǵan sovet mektepteriniń biri. Qazir onyń da ornynda úıindi topyraq qana.

Manash aýly uıymdasqan kezde Kaspıı teńizi qazirgideı qashyq ketpegen, tolqyny jarǵa soǵyp, qysy-jazy qatpaı jatady eken. Bizdiń bala kezimizde «Bataǵa» dep atalatyn aýyl bar edi. Bizdiń aýyldyń «brodveıi» sol jer bolatyn. Onda dúken, aýyldyq sovettiń keńsesi, kolhoz basqarmasynyń ortalyǵy, áıteýir, Manash aýlynyń sovet saıasatyn, jarlyǵyn taratatyn oshaǵy bolyp esepteletin. Sol «Bataǵa» (orystyń «vataga» sózinen shyqqan bolý kerek dep oılaımyn) sovet ókimeti ornaǵan jyldarda teńizdiń jaǵasyna ornalasqan balyq qabyldaıtyn pýnktterden, balyqshylardyń biren-saran úılerinen turady eken. Meniń ákem Ońǵarsyn eskishe saýatty, oryssha da biletin, aýyl-elge asa qadirli azamat bolypty. İnisi Bekishti «Tekede» (qazirgi Oral qalasy) oqytyp, ózi «Kaspıırybprom» dep atalatyn balyq ónerkásibi salasynda jumys istegen eken. Elge muǵalim bolyp oralǵan Bekish inisi ekeýi eń alǵash balyqshylar kolhozyn uıymdastyryp, oǵan «Qyzyl balyq» dep at qoıǵan da meniń ákem desedi.

Otan soǵysy jyldarynda maıdanǵa myńdaǵan tonna balyq bergen, talaı-talaı azamattardy ósirgen, Naryn boıynda aty áıgili sol sharýashylyq ta iz-túzsiz jer kartasynan ǵaıyp boldy. Keıingi jyldary onyń izi Gýrev qalasynan 20 shaqyrymdaı jerde bolatyn (jerden sý qashyp, halyq tura almastaı jaǵdaıǵa kelgesin, 1956-1957 jyldary kolhoz Manash aýlynan kóshirilip, Balyqshy aýdanynyń terıtorıasyna ákelingen edi), qazir «Qyzyl balyq» degen aty óshirilip, Oktábrdiń 70 jyldyǵy atyndaǵy kolhoz bolyp qaldy...

Biz «Aqjal» tóbesiniń baýraıyndaǵy baıaǵyda qalaǵa kóship ketken Beken jezdemniń qystaýynda turyp jattyq. Kórshimiz — Qapıa sheshem. Turlan, Mıaden atty eki uly bar, eri Saryǵul dúnıe salǵan, kezinde palýan bolǵan desedi. Mıaden sabaq oqýǵa qulqy joq, salqamsoq, biraq júgen úzgen tentek emes, jalpaq betti, iri deneli sary bala, ekeýmiz dopty birge qýyp, buzaýdy birge qaıyratynbyz. Qys boıy birer mal men shaı-sýdyń jáıi bolmasa, yrdý-dyrdý ómir joq. Kóbisi kókiregińe jattalyp qalǵan ertegi, jyrlary bar qaby alba-julba bop jyrtyla bastaǵan túıeniń jabýyndaı kónergen kitaptardyń qaı betinde ne baryn kóz jumyp aıtatyn bolǵasyn, qyzyǵy da báseń tarta bastaıdy eken.

Qar erip, kóktemniń alǵashqy belgileri biline bastaýynyń ózi-aq biz úshin toıdyń aldyndaı qyzyq. Qońyrqaı dalanyń kókiregine jan kirip, ózendi, taýly jerdeı kúrt qyzyl-jasyl túske boıanyp kóz jaýyn almasa da, sál-pál kógildir tarta bastaǵan jon-jotalary saǵymǵa oranyp, taýdaı eńseli kórinedi; kóz ushyndaǵy úsh-tórt qystaý aınalasyndaǵy qora-qopsysymen bıik úıleri boı túzep, kógildir teńizdiń ústinde turǵan kishigirim qaladaı qol bulǵaıdy.

Sorań men jýsan ósetin qońyr dalanyń ár jerinde tazdyń tóbesindeı jarqyraǵan taqyrlar bolatyn. Biz kóbine sol taqyrly alańdarda oınaımyz. Qys boıy úıden uzap shyqpaıtyn balalar kún jylyna úıge kirgileri kelmeıdi. Oıynymyzdyń túri kóp emes — «shildik» jáne dop, sosyn asyq.

«Shildik» oıyny pálendeı kúrdeli emes. Dáldikti jáne alysqa sermeýdi talap etedi. Uzyndyǵy 60-70 santımetrdeı, jýandyǵy alaqanǵa syıyp turatyn taıaq jáne sol taıaqtyń shetinen 5-7 santımetrdeı etip kesip, eki jaǵyn qaryndashtyń ushyn shyǵarǵandaı úshkirleıdi. Bul «shildik» dep atalady. Radıýsy 30-40 santımetrdeı sheńber syzyp, álgi «shildikti» taıaqpen ushynan uryp joǵary ushyrady da, jerge túsirmeı janynan alysqa ushyp ketetindeı etip qatty soǵady. Qarsylasyń «shildikti» túsken jerinen alyp laqtyryp, álgi sheńberge túsirýi kerek. Túsire almasa, taǵy ári qaraı soǵa beresiń. Bul ózi negizinen er balalardyń oıyny. Bizdiń kórshilerde qyz bolǵan emes, men er balalarmen kishkentaıymnan kúsh synasýǵa, dop qýyp, shildik oınaýǵa májbúr boldym. Aýyl balalarynda dop deıtin dop ta bolmaıdy. Jazǵyturym sıyrdyń júni túsip, túleı bastaǵan kezde túsken júndi jıyp alyp, sál sý búrkip, biriktiremiz de, eki alaqannyń arasyna salyp domalaqtaımyz. Sonda kádimgideı kishkene dop bolyp shyǵady. Nemese jaman-juman eski shúberekterdi domalaqtap, syrtyn bútindeý matamen qaptap, tigip dop jasaımyz.

Bir kúni mamam ertemen «Sary ingenge» minip, bir jaqqa ketti. Men sıyr óriske ketkesin eki buzaýdy ózek jaqqa aıdap tastadym. Kóktemniń shýaǵy mamamnyń alaqany sekildi — Qapıa sheshem kelip úıge ot tamyzyp, qazannyń astyna tezek qalap berdi.

Túske taıaý mamam «Sary ingenge» teńdegen bir-eki chemodan, taǵy usaq-túıek býǵan-túıgen shaǵyn birdeńeler bar, túıeniń ústine alasa boıly ádemi sary kempirdi otyrǵyzyp alyp keldi.

Úıimiz eki bólmeli. Tór jaq — keń, taza bólme. Mamam ekeýmiz sol bólmede jatamyz. Sandyq, áshekeıli kebeje, mamam ózi maýyty matadan qoshqar múıizdi oıýlarmen tikken teń — bári sol tórgi bólmede jıýly.

Ekinshi bólmemiz — odan sál shaǵyndaý, onda aıaq-tabaq qoıatyn, beti syrmen órnektelgen «úldirik» dep atalatyn aǵash polkalar jáne basqa da as-sý jabdyqtary, qazandyq bar. Kóbine osy bólmede tamaq ishemiz. Kelgen kempirdiń aty — Sámıa, úlken uly Ómirzaq balyqshy eken, ótken qysta muz ústinen balyq aýlaýda — «aqanda» bolyp, ókpesine sýyq ótip, qaıtys bolypty. Ekinshi uly Qaıyrly soǵys bastalysymen áskerge ketken eken, eki hat kelipti de, sodan habarsyz kórinedi. Asyraıtyn eshkimi bolmaǵasyn, mamam kóshirip alyp kelipti.

— Endi bizben birge turatyn bolady, otaǵasysy seniń ákeńmen talaı dámdes bolǵan táýir adam edi. Jalǵyz ózin qaıda tastaımyz, birge týǵan eshkimi joq... Ash, jalańash bolsaq ta, ózimizben birdeı bolar, — dedi anam.

Anam soǵymnan qalǵan etten qazanǵa as saldy. Qapıa sheshem, Maıjan apaı keldi. Bizdiń úı qonaqsyz bolmaıtyn. Biraq búgin erekshe kóńildi, úı tolyp ketkendeı. Sheshem (men Sámıa ájeıdi osylaı atap kettim) sabyrly, kóp úndemeıtin, onyń ústine qulaǵy sál múkisteý estıtin, jaıly adam sekildi. «Qulaǵynyń kemdigi kúıikten bolǵan», — deıdi anam.

Ol kelgen kúni anam ekeýi keshkisin áńgime soǵyp, ótken-ketkendi aıtysty da, meniń kúndegi keshkilik «sabaǵyma» ýaqyt bolmady.

Erteńine anam «Jańbyrbaıdyń dúkenine un túsipti», — dep on shaqty shaqyrym jerdegi «Bataǵaǵa» ketti de, sheshem ekeýmiz úıde qaldyq. Men «Batyrlar jyryn» qolyma alyp, «Qobylandyny» zýlata bastadym. Estisin dep, burynǵydan daýsymdy qattyraq shyǵaryp, ádeıi aıqaılap oqydym,

— Sen oqý bilesiń be?! — dep sheshem ań-tań boldy, ári kelbetine qýanysh tolqyny júgirgendeı shyraı baıqadym.

Ózim eń jaqsy kóretin Qoblandy jaýǵa shapqandaǵy Taıbýryldyń shabysy sıpattalatyn tusta sol jyrlar óz júregimnen shyǵyp jatqandaı arýaqtanyp, arqam shymyrlap ketetin. Meniń bul kúıimmen sheshemniń isi bolmady, ornynan ushyp tura kelip, keshe mamam «Sary ingenge» teńdep ákelgen kóne eki chemodannyń ustindegi óziniń eskirip jyrtylýǵa aınalǵan kórpe-kópshigin tez-tez aldy da, bireýin ashyp, ishinen bir túıinshek shyǵardy; túıinshektiń ishinde aq mataǵa oralǵan qaǵazdardy alyp maǵan berdi:

— Oqyshy, qaraǵym, Qaıyrlyjannyń haty edi...

Menen buryn da talaı qoldan ótse kerek, úsh buryshty eki hat jyrtyla bastaǵan matadaı úlbireıdi, arasynda jas jigittiń kúlimsirep túsken sýreti bar eken. Men asyǵys, shıyryp jazǵan hattyń áripterin kitaptyń jazýyndaı ajyrata almaı, ár sózin ejiktep, hatty oqı bastadym.

«Ardaqty anamyz Sámıaǵa, aǵamyz Ómirzaqqa kóp-kóp saǵynyshty sálem joldaýshy Qaıyrly dep bilińizder.

Aman-saý júrip jatyrsyzdar ma? Apa, basyńnyń saqınasy jıi ustap júrgen joq pa? Aǵa, bıyl «aqannan» tabys qalaı boldy? Aýyl-el aman ba?

Biz búgin tań aldynda Stalıngradqa jettik. Eki saǵattan keıin urysqa túsemiz. Qasymda eldiń jigitterinen eshkim joq, bárimizdi ár jaqqa bólip jibergen.

Hosh! Aman bolyńdar!

Asyǵys jazdym. Apa, meni ýaıymdama. Balań Qaıyrly.

1941, dekabr».

Men daýystap oqyp, sheshem appaq jaýlyǵynyń ushymen kóziniń jasyn qaıta-qaıta súrtip, ekeýmiz qańyraǵan úıdi basymyzǵa kóterdik. Qaıyrly aǵamyzdyń eki hatyn men, kúnine bolmasa da, aptasyna bir ret shesheme oqyp bergendikten, keıinirek hatty oqyǵan bolyp qolyma alyp, sózderin jatqa soǵa beretin boldym.

Bul hattardyń kelgenine 5-6 jyl ótse de, sodan beri Qaıyrly aǵamyzdan ushty-kúıdi habar bolmaı ketse de, sheshem «keledi» degen úmitin bir úzbeıdi.

Keıde, úıde eshkim joq kezde, qyr muryndy, qoı kózdi, appaq jaýlyǵyn ıeginiń astynan bir baılaǵan, aqsary júzine, anam aıtatynyndaı, «kóziniń aǵy men qarasyndaı qos ulyna» degen saǵynyshy taram-taram izderin salǵan aqsary kempir urshyǵynyń zyrylyna qosylyp, kúbirlep bir nárselerdi aıtyp, kúńirene ándetip pesh túbinde otyrar edi. Kózimdi ashqaly kórgenim qaza, jylaý men joqtaý bolǵasyn ba — bireýdiń kóz jasyn kórýim muń eken, qol-aıaǵym dirildep, júregim toqtap qalǵandaı sezinemin. Ári sheshemniń ne dep kúbirlep otyrǵanyn bilgim kelip balalyq qumarlyq ta qytyqtaıdy. Mamam ádette ókimetke jumys istemese de, bizge kıim-tamaq tabý, birer maldyń qamymen júredi. Ári-beriden soń, esikti jaımen ashyp, tarsyldatpaı, dybys-demimdi shyǵarmaı kelip, bir qyryn otyrǵan sheshemniń janyna jaıǵasamyn. Meniń tyrbıyp qasynda otyrǵanymdy sezgen boıda, sheshem urshyǵyn janyna qoıyp, jaýlyǵyn sheshedi de, bir kezdegi qaıratty sezdirip jan-jaqqa shapshyǵan buıra shashtarynyń jýsan tústes búgingi qaldyqtaryn jóndep, keri baılaıdy. Meniń ıyǵyma qolyn salady. Osy kezde maǵan da jan bitip:

— Sheshe, «Qozy Kórpesh — Baıan sulýdy» oqıyn ba? — dep, onyń qoltyǵyna tyǵyla túsip, «áli jylap otyrǵan joq pa eken» degen suraqpen betine qaraımyn. «Sheshe, nege jylap otyrsyń» dep suramaımyn. Nege jylaıtynyn ishimnen bilemin. Ózimniń de jylaǵym kep ketedi. Kishkentaı bolsam da, aǵa-apalarymnyń tiri kezindegi erkeligim jetispeı me, álde oralmasqa ketken sol súıikti týystarymdy saǵynamyn ba, áıteýir bala bolyp asyr salyp, júrek jaryla taırańdamaımyn. Anam betimnen qaǵyp ne qatty sóz aıtyp kórgen jan emes. Jalpy ol kisi bireýlerdiń úıinen qatty daýys nemese qarǵys estise, qatty renjip keıip qalatyn. Ózi renjigende, ábden taýsylyp: «Oı, bar bolǵyr!» — deıtin.

Bizdiń úıdiń qasynda Kárıma degen jasy elýlerdegi jesir áıeldiń úıi bar edi. Jalǵyz balasy áskerge ketken. Kúıeýiniń apasy deıdi — Aqlıma degen apaı da sol úıde turady. Onyń da balasy maıdanda, habarsyz. Mamamnyń aıtýynsha, «eki jarty bir bútin bolyp» bir shańyraqtyń astynda kúneltip otyr. Kárıma apaıdyń qolynda áıeli basqa kúıeýge tıip ketken jarymjandaý qaınysy, onyń jeti-segiz jasar uly Merkenmen birge turǵan. Aǵaı ótken jyly qaıtys boldy. Ózi oqyǵan, muǵalim bolǵan, túr-sıpaty da kelisti adam edi.

Kárıma apaı jalǵyz qaınysyn (ony «Aqtóre» dep ataıtyn) da, onyń ulyn da baǵyp-qaǵyp, olarǵa qosa kúıeýiniń apasymen de tatý-tátti turatyn. Merken, men sıaqty, eki áıeldiń ortasynda erkelep, mektepke baryp júrdi. Ózi aq jarqyn, aqyldy jáne aqsary, óńdi, juqaltań súıkimdi bala bolatyn.

— Alla jazsa, «Aqtóreniń» shańyraǵyn qaıta turǵyzady ǵoı Merkenjan, — dep, Kárıma apaı qaınysynyń ulyn óz balasynan beter mápeleıdi. Jatsa-tursa, jany sonyń ústinde.

Kárıma apaıdyń qaıtys bolǵan kúıeýi bizdiń úıdegi Sámıa sheshemniń kúıeýine nemere týys bolyp keledi eken.

— Kárımalar bar emes pe... aıdaladaǵy jetimniń bárin jınaısyń ba?! — degen bireýlerge, anam:

— Ózderi ólimdi-jitimdi, qalt-qult etip áreń otyrǵanda, ol úıde shesheıdiń baby tabyla ma... Qaı bala-shaǵamyz úıge syımaı jatyr. Mahızjan bolsa, oqýda. Qaıta, qańǵyr-kúńgir, rýly eldeı bolyp qaldyq, — dep aıtyp tastaıdy.

Bir kúni qulaqshyny jalpyldap, alaq-julaq etip Mıaden entige kirdi. Biz úsheýmiz shúldirep shaı iship otyrǵanbyz. Búkil aýylda joq úsh lıtrlik «bolskeı» samaýryn saqyldap qaınap, ádettegideı bizdiń úıdiń shaıy babynda edi.

— Apa! — dedi, Mıaden esikti ashar-ashpastan mamama qarap, kóne qara fýfaıkasynyń salbyraǵan jeńimen murnyn bir súıkep qoıyp. — Apa, Merkendi bir áıel tartyp áketip jatyr, Kárıma apam sizderge kelsin dep...

Biz úsheýmiz úsh jerden tura júgirdik. Shaı jaıyna qaldy. Kárıma apaıdyń úıi azan-qazan.

— Qulynym, qulynym! — degen Kárıma apaıdyń jylaǵan úni. Merken qulynda-qulyny shyǵyp:

— Apa, men ol qatynǵa barmaımyn, jibermeshi meni! — dep shyrqyrap jatyr. Jasy qyryqtardaǵy aqsary, ádemi kelinshek ashýdan kógereńdep, balany julqyp kıimin kıgizeıin dep áýre.

— Seniń basyńdy dýalap qoıǵan ǵoı bular! — dep Merkenge shańqyldap ursyp koıady. Tyǵynshyqtaı tolyq qara kisi álgi áıelge bolysyp, balany julmalaıdy.

Kárıma apaıdyń úıindegi Aqlıma apa da:

— Qaıteıin, qarǵam, bizdiń sózimizdi kim sóılesin, — dep daýys etip, úı ishinde sendelip júr.

Mamam álgi kelinshekke amandasty da:

— Shyraǵym, munyń ne? Berdenniń kózi tirisinde ókimettiń ózi balany oǵan qaldyryp edi ǵoı, bulardy jazyqsyz shyrqyratyp ne qylǵanyń? — dedi de, tyǵynshyqtaı qaraǵa ashýmen jaqtyrmaı qarady. — Áı, Dıash! Seniki ne? Sen nemenege bulardyń arasyna quıyrshyqtaı qystyrylyp júrsiń? — dep jekirdi.

Ákem aýylda óte bedeldi, aty-abyroıy bolǵan adam, sonyń selbeýi me, álde óziniń kerbez, baısaldy minez-qulqynan ba, aýyldaǵy aqsaqal-qarasaqaldardan bastap, ákim-qaraǵa deıin anamdy qatty qadirleıtin. Aýyl mańyna kelgeni bolsa, bizdiń úıge túsip:

— Okeńniń qasıetti ornyna kirmeı ketsek, arýaǵy keshirmes, — dep, jas-kárisine deıin sálemdesip ketetin.

Mamamdy kórgende, kelinshek taısaqtap, yńǵaısyzdanǵandaı boldy. Biz, Mıaden ekeýmiz, bosaǵaǵa qoıǵan qaraýyldaı, qaqshıyp turmyz.

— Ákesi tiri bolsa bir sári, bul áıelge ne dep berem balamdy, — dedi, kelinshek sálden keıin Merkendi qaıta kıindirip. Sol kezde Sámıa sheshem kelinshek pen qaradomalaq kisiniń qolyndaǵy balaǵa jarmasyp:

— Basynǵan ekensiń sen, qatyn! «Kerbez jigittiń» kózine shóp salǵan saıqalǵa beretin bala joq! — dep Merkendi julqyp qalǵanda, domalaq qara óziniń ekpinimen omaqasa qulap tústi. Mıaden shıqyldap kúlip jiberdi.

Túsi bop-boz bolyp ketken kelinshek balany Kárıma apaıdyń kushaǵyna apara bergen sheshemdi eki qolymen keýdesinen ıterip jibergen. Sheshem kútpegen soqqydan tas edenniń ústindegi alashaǵa shalqasynan qulap, qımyldamaı qaldy. Mamam, Aqlıma apa, Kárıma apaı úsheýi birdeı endi shesheme júgirip edi.

Osy tusty paıdalanǵan álgi ekeýi balany shyrqyratqan kúıinde, shala kıindirip, dalaǵa súıreı jóneldi. Álginde, biz kelgende, esik aldynda turǵan ertteýli eki atqa ekeýi tez-tez mindi de, kelinshek balany aldyna alyp, shoqyta jónelisti. Mıaden ekeýmiz sońdarynan júgire túsip, qala berdik. Merkenniń qulynshaqtaı shyńǵyrǵan daýysy sonadaıdan qulaǵymyzǵa ap-anyq kelip turdy.

Mıaden ekeýmiz ıyǵymyzdan sý ketip Kárıma apaıdyń úıine qaıtyp kelsek, sheshemniń basyn súıep, sý berip, úsh áıel ábiger bolyp júr eken.

Osy oqıǵadan keıin onsyz da shattyqqa kenelip júrmegen bizdiń salymyz sýǵa ketip, burynǵydan da júdeý tartyp qaldyq. Sheshem tósek tartyp, birazǵa deıin kóterile almady. Men tún bolsa, shoshyp oıanyp, Merkenniń daýsy qulaǵyma kelip, selqos júrdim. Kún jylyna bizdiń el jazǵy jaılaýǵa — qyrǵa kóshetin. Jurttyń kóbi kóship ketti de, biz sheshemniń aýrýlyǵynan kún ysyǵansha qystaýda qaldyq.

Jazǵy kanıkýlǵa aǵaıym keldi. Aqyry biz de qyrǵa kóshetin boldyq. Men bul kúndi asyǵa kútip júrgem. Kóshý-qoný dástúrli qubylys bolǵanmen, burynǵylary esimde joq.

Ertemen turyp, mamam aǵaıym ekeýi eki túıeni kıiz úıdiń úzik, týyrlyǵymen qomdady da, áýeli kerege, ýyqtardy artty; odan soń kebeje, teń, sandyq, taǵy da basqa kerek-jaraqtardy teńdep, júk arta bastady. Kórpe, kópshik, qus tósekti alashaǵa orap saldy. Júk artylyp bolǵasyn, eki túıedegi júktiń betine ákem barda alynǵan eki kilemdi japty da, ortasyna kórpe jaıyp, aldyńǵy túıege meni otyrǵyzyp, jan-jaǵymdy eki-úsh kórpemen orap tastady. Ekinshi túıege sheshem otyrýy kerek. Sheshemniń túıege minýi qyzyq kórinis boldy: men sekildi juk artylǵan túıe shógerilgen kezde emes, ornynan turǵasyn, mamam buıdasynan tuqyrta ustap, túıeniń basyn jerge taqady; aǵaıym sheshemdi atqa mingizgendeı, qoltyǵynan demep, túıeniń moınyna otyrǵyzdy; osy kezde mamam buıdany bosata berip edi, túıe moınyn lezde joǵary kótergende, sheshem qomnyń qasynan bir-aq shyqty! Sosyn júktiń arqandarynan ustap ózi joǵary shyǵyp, baǵanaǵy kilemniń ústine jaıylǵan kórpege otyryp aldy. Eki sıyrdy buzaýymen qosyp, aǵaıym jaıaý aıdady da, mamam sheshem otyrǵan túıeniń buıdasyn meni mingizgen aldyńǵy túıedegi keregeniń ushyna baılap, ózi men otyrǵan «Sary ingendi» jeteledi. Kógildir kóılektiń syrtynan qyzǵylt sary jibek belbeýmen belin baılap alǵan anamnyń tip-tik denesi áli kóz aldymda. Men túıeniń ústinde terbelip otyryp, eki túıeden turatyn bizdiń shaǵyn kóshimizdi óz oıymda «Qyz Jibek» qıssasyndaǵy Syrlybaıdyń kóshine teńeımin. Anam Qyz Jibektiń jeńgesi bolyp elesteıdi. Aǵaıymnyń astynda aty bolsa ǵoı dep oılaımyn. Ol da, Tólegen sekildi, arǵymaq atpen oınaqtatyp, aldymyzda ketip bara jatar edi-aý deımin.

Aıdaý jolmen júrip kelemiz. Júk artqan túıeniń ústi besik sekildi, bir qalypty terbetedi de otyrady. Uıqyń keledi. Aınalany, saǵymǵa minip bizdiń kóshpen qatarlasa qalmaı kele jatqan beles-beldi dalany qyzyq kóremin. Elsiz, sýsyz surǵylt keńistikte saǵymnan basqa qımyldaıtyn eshteńe joqtaı. Teńiz ben qumnyń aralyǵyndaǵy osy mań dalany úlkender «Qulaq» deıdi. Osydan biraz buryn bizdiń «Sary ingen» boshalap, ushty-kúıdi joq bolyp ketti. Túıe botalardyń aldynda boshalaıdy deıdi mamam,

Iaǵnı, elsiz jerge, alysqa ketip qalady da, syrt kózden tys, ońashada týady. Múmkin, tirshilikke ákeler perzentin ózge dúnıeden qyzǵanatyn bolar; álde jany qınalǵasyn tynysh tabıǵattan tynys izdeı me eken...

Anam sol joly boshalap ketken «Sary ingendi» izdeý úshik Qapıa sheshemniń almas órkesh túıesin surap aldy. «Men de baraıyn», — dep qyńqyldadym. Meni aldyna otyrǵyzyp alyp, anam osy qazirgi biz kele jatqan «Qulaqqa» qaraı jol tartqan. Júrip-júrip, tús aýa jyńǵyl ósken tereń saıda botaqanyn emin-erkin ıiskelep, yńyrsyp turǵan «Sary ingenniń» ústinen shyqtyq. Sondaǵy táltirektep aıaǵyn qalt-qult etip áreń basatyn aq bota úkiniń balasyndaı úlbirep kóshke erip keledi. Qyzyl ala noqtasy birden kózge túsedi. «Túıeniń tóline til-kóz jaqpaıdy» dep, anam botanyń noqtasyn ádemi áshekeılep, kórgen adamnyń nazary aldymen noqtaǵa túsedi deıtin.

Oń jaǵymyzda mosy aǵashy sekildi belgisi bar qara tóbe «Dúzen» kórindi. Odan áregirekte appaq shaǵyldar aımaǵy — bizdiń jazǵy jaılaýymyz Naryn qumy saǵymmen aralasyp buldyraıdy.

— Alaqaı! Mama! Shaǵyl kórindi! — dep aıqaılaımyn túıeniń ústinde otyryp.

Áreń degende qumnyń etegine de jettik-aý. Bir-birimen jalǵasyp jatqan taý-taý buıra qum shaǵyldardyń ara-arasyndaǵy qıaq, qurtqashash, túzgin, maıqańbaq, qaraqańbaq, mortyq, saǵyz, aqtiken ósken qońyrlyqpen júrip kelemiz. Shaǵyldy jerdiń ormanyndaı jyńǵyldar — qumnyń bas aınaldyrar yssylyǵynda birden-bir kóleńkeli pana. Jyńǵyl saıly jerdiń qulamasyna, oıpatty jerlerge ósedi.

Anam ábden sharshasa kerek, qumnyń etegine iline «Sary ingenniń» moınyna, sheshem sekildi aıaǵyn salyp, meniń qasyma otyrdy.

Biz «Adaıqudyq» dep atalatyn, basyna qyryqqan qunannyń jalyndaı tikireıip quraq ósken shaǵyldyń etegine kelip, júk túsire bastadyq.

Belýardan shóp ósken tegistikte kıiz úı tigetin oryndy belgilep, uzyn boıly, bıik keń mańdaıdan tómengi qoıý qasy men úlken kózderi, ush jaǵy kóterińki qyr murny, qoıý qara murty taý halyqtarynyń keıpin elestetetin jasy elýlerdegi ádemi kisi qasyndaǵy eki áıelge bir nárselerdi aıtyp buıryq berip júr.

Bul Mıdar aǵaı eken. Janyndaǵy jasy otyz bes-otyz altylardaǵy aq sary dóńgelek júzdi, úlken qońyr kózderinen jylý esip turatyn qulyn músin sulý kelinshek aǵaıdyń úıindegi jeńgemiz Saǵyn da, jasy qyryq besterdegi, ádemi kıimderi suńǵaq boıyna erekshe jarasym berip, ár qımylynan aıdynda júzgen aqqýdaı kerbez qylyq esetin ekinshi áıel — meniń kindik sheshem Yntash bolyp shyqty.

Túıeniń júgin túsirip bola bergende, qolynda aq taıaǵy bar, uzyn aq sháıi kóılektiń syrtynan jeńsiz uzyn qyzǵylt qońyr kamzol kıip, basyna túıeniń ústine bastyrǵan shańyraqtaı etip jaýlyq tartqan aq kempir saıdyń astynan shyǵyp, bermen qaraı kele jatyr eken.

— Bar, Aq shesheń kele jatyr, aldynan júgir, — dedi anam. Jaqyn jaqsy kóretin adamdar kele jatqanda, balalar júgirip aldynan shyǵatyn ádet bar edi, bul, shamasy, baýyrmaldyqtyń, osy úıdiń bala-shaǵasyna deıin ol kisini asyǵa, saǵynyshpen kútip júrgeniniń belgisi bolsa kerek. Aq sheshemniń keıingi jaǵynda bizden úsh júz metrdeı jerde úlken aq boz úı tur eken. Mıdar aǵaıdyń úıi. Aýyldyń bári Aq sheshe atap ketken aq kempir — Mıdar aǵaıdyń anasy, Naryn boıyndaǵy ataqty Mámek baıdyń báıbishesi...

Mámek balalaryn oqytqan, óz zamanynyń ozyq oıly adamy bolǵan. Úlken uly Qajyǵalı — Lenıngradta oqyǵan, osy ólkedegi alǵashky dárigerlerdiń biri, Astrahan jaqta turady. Mıdar aǵaı — aýyldaǵy atqa miner azamattardyń biri, burynǵy áıeli dúnıe salǵan, uly Asqar áskerden habarsyz ketipti de, ózi uzaq jyldar jalǵyz júrip, ótken jyly Saǵyn jeńeshemdi Almaty jaqtan alyp kelipti. Yntash — Aq sheshemniń erterek, qaıtys bolǵan Jumabaı degen Mıdardan kishi ulynyń kelinshegi. Úlken qyzy Gúljıan meniń qaıtys bolǵan Rábıla apaıymmen birge oqyǵan, muǵalim; uly Ǵabıt soǵystyń alǵashqy jylynda maıdanǵa ketip, qara qaǵaz kelipti. Bári bir shańyraqtyń astynda turady.

Yntash jeńeshem on saýsaǵynan óner tamǵan sheber, kıim tigedi. Japatarmaǵaı kim bolsa soǵan tige bermeıdi, oqta-tekte, kóńili tússe ǵana, bul mańaıda eki úıdiń birinde bola bermeıtin «Zınger» degen tigin mashınkasyn chemodannyń ústine qoıyp, kerbez qımyldap is tigip otyrar edi. Kóp sóılemeıtin, salmaqty da sabyrly jeńesheme eshkim qarsy kelmeıdi, tipti rýly elge úkimin júrgizetindeı qaharly Aq sheshemniń ózi de jıyrma tórtinde jesir qalsa da, súıikti Jumabaıynyń tósegin bylǵatpaı hor qyzyndaı bolyp júrgen kelinine daýysyn kóterýge taısaqtaıdy.

Meniń anam men Yntash jeńeshem — keremetteı dos, syrlas. Men týǵanda ákem qystyń ishinde ádeıi atshana jiberip Yntash jeńeshemdi aldyrtyp, kindigimdi kestirtipti. Anamnyń aıtýymen bolar. Ákem de óte balajan adam bolsa kerek.

— Oıpyr-aý, el ul týǵanda máre-sáre bolatyn edi,Ońǵarsyn, buryn qyzyń bolmaǵandaı shabylyp jatyrsyń ǵoı! — dep ázildegen qurby-qurdastaryna:

— Qaıdan bilesińder, meniń bul qyzym eldegi bireý bolar, — dep kúle jaýap beredi eken. — Óspegen atanyń balasymyn, men úshin ul da bir, qyz da bir, — dep ákem atyna minip, kórshi aýyldaǵy noǵaı moldany alyp kelip atymdy qoıǵyzypty.

— «Farıza» degenniń qazaqsha maǵynasy ne? — dep suraǵandarǵa, Násımolla ǵulama:

— Biregeı degen sóz. «Bireý de bolsa, biregeı» degen qazaq maqaly bar emes pe, — dep jaýap beripti.

Osynyń bárin júkti túsirgen boıda «Shóldep keldińder, shaı iship alyp, úıdi keshki salqynmen tigermiz» dep bizdi úıine ákelgen Mıdar aǵaı shaı ústinde eske túsirip, arasynda bárimizdi qyran-topan kúldirip aıtyp otyrdy. Sózge keremet sheshen, tili qýaqy adam edi.

Mıdar aǵaılardyń qasynda onyń qaryndasy Udyhan men kúıeýi Qadyrdyń úıi bar eken. Qyzy Bátes — úlkeni de, uly Nurmuhan — bizder shamalas, úlken qoı kózderi alań-qulań etken, ańqaýlaý aq sary bala.

Aǵaı eki jıenin de tilmen túırep:

— Bular — shetterinen synyqshylar, ashýlansa aıaǵyńdy syndyrady da, jalynyp-jalbarynsań, keri salyp beredi, — dep kúldi.

Shaıdan keıin áıelder jaǵy bizdiń úıdi tigýge kiristi de, Mıdar aǵaı qasyna Mahız ben Nurmuhandy alyp, qudyq qazýǵa ketti. Aýrýshań, sóıleıtin sózin sabaqty ınedeı sýyrtpaqtamasań, til qatpaıtyn Qadyr jezdemdi: «Baqan kóterýge kúshiń jetetin shyǵar», — dep, aǵaı úı tigýshilerdiń janyna qaldyrdy.

Bizdiń alty qanat úıdiń tor kóz keregeleri men salaly ýyqtary áli qyp-qyzyl, shańyraǵyn kóterip, basquryn tartqan kezde, kóz jaýyn alady. Men eki júz-úsh júz metrdeı jerdegi qyr astynda qudyq qazyp jatqandarǵa kettim. Sýsyldaǵan sary qum tabanyńa tıgende jup-jumsaq, maqpaldyń ústimen kele jatqandaı sezinesiń. Artyńa qarasań, qaǵazǵa salǵan sýretteı bolyp, iziń saırap jatady.

Eki metrdeı tereńdikten sýy shyqqan qudyqtyń ishinde Mıdar aǵaı qudyqtyń kózin alyp jatyr da, Mahız ben Nurmuhan ernegin jóndep, astaýdyń ornyn jasaýda eken.

— Úzik, týyrlyqtardy kóterisýge shaqyryp jatyr, — dedim, shalbarynyń balaǵyn tizesine deıin túrgen aǵaı Mahız ben Nurmuhannyń ekeýlep tartýymen qudyqtan shyqqan kezde.

— Ergejeıliniń elýi jıylyp, bir úıdi áli tigip bola almaı jatyr ma?! — dep, aǵaı úsh soldatty ertken generalǵa uqsap úıge qaraı aıańdady. Ol kezde dastarqan ústine qazirgideı qustyń sútinen basqanyń bárin jaıyp salmaıdy. Baýyrsaq, sary maı, sońynan et beredi. Qyrdaǵy taǵamnyń deni sútten jasalatyn — irimshik, qurt, sarysý; sýsynymyz — aıran, shubat, qymyz. un bola bermeıdi. Bolsa da, sheshelerimiz kúnde nan kómbeıdi — «qonaq kelip qalar» dep keıinge qoıady. Kóbine irimshik qaınatamyz. Sıyrdyń shıki sútin qazanǵa quıyp, ishine «uıytqy» salady. Jańa týǵan laq ne qozyny enesiniń ýyzyna toıǵyzady da, soıyp qarynyn alady. Ony «uıytqy» nemese «máıek» dep ataıdy. Uıytqyny qazandaǵy sútke malyp alsa, sút birden dir-dir etip uıyp qalady. Sosyn qazannyń astyna ot jaǵyp qaınata beresiń, sút sarǵysh tartyp, alaqandaı-alaqandaı irimshik shyǵady. İrimshikti uzaq jáne jaqsy saqtaý úshin keptirip, qurǵatyp alady. Al sút sál-pál ashyp ketse, ony da qaınatady. Odan «ejegeı» shyǵady, ol irimshikteı iri emes, túıirleri maıda bolady.

Súttiń ishine aıran quıyp qaınatqanda, túıirleri ejegeıden de usaq, ashqyltym taǵam shyǵatyn. Ony syǵyp, qurt jasaıdy. Qurtty da kúnge jaıyp keptirip alsa, uzaq mezgil saqtalady deıtin anam. İrimshik, qurtty, ejegeıdi qaımaqqa, sary maıǵa bylǵap jegende, táttiligi til úıiredi.

Bir-birine laıyq, jarasty sózderi, oı-pikirleri bir jerden shyǵatyn adamdar jaıly sál kekesinmen aıtqanda «irimshikke maı qondyrǵandaı» deıdi.

Etke nan salatyn un bolmaǵanda, anam qystan saqtalǵan súr ettiń kishkene bir bóligin qaınatylyp jatqan irimshikke salyp jiberetin. Sonda irimshiktiń mańyzy etke sińip, erekshe dámdi bolyp shyǵatyn.

Qazir túrli halyqtyń neshe alýan taǵamyn tatyp, ne ishemin, ne jeımin dep jaltańdamaıtyn zamanǵa jetkenmen, meniń kóńilim sol birde ash, birde toq kezeńde jegen dámderdi ańsaıdy da turady. Álde adamnyń kúnásiz balalyq shaǵynyń qaıtalanbas páktigine ańsary aýa ma, bolmasa bul kúnde kózi sıregen sol taǵamdardyń shyn máninde dámdiligi me, ol jaǵyn ajyrata almaımyn.

Aınala jym-jyrt tynyshtyq. Alystan emis-emis túıeniń bozdaǵany, jylqynyń kisinegeni estiledi. Onyń ózi de jeti qat jerdiń astynan shyǵyp jatqandaı qulaqqa talyp jetedi. Jan-jaqtaǵy qum shaǵyldar ińir qarańǵy-lyǵyna boıalyp, qaraýytady. Taıly-taıaǵy qalmaı jas kelinniń aldynan shyǵatyn aýyl balalary sekildi juldyzdar enteleı japyrlasyp bizge qaraıdy.

— Anaý qaı juldyz? — deımin suq saýsaǵymdy shoshaıtyp, jýsap turǵan úıir jylqydaı shoǵyrlana qalǵan top juldyzdy kórsetip.

— Kókke qolyńdy kóterme, — deıdi anam, — jaman bolady. Ol — «Úrker». Al myna jaqtaǵy ojaý sekildi jeti juldyzdy «Jeti qaraqshy» deıdi. Kórdiń be, ánebireýiniń qasynda emis-emis jyltyrap kishkene juldyz tur. Ol — «Úrkerdiń» jalǵyz qyzy. «Jeti qaraqshy» urlap ketipti. Sodan beri «Úrker» qýyp, qaraqshylar kók júzinde qashyp júretin kórinedi. Baıqap qarasań, ylǵı bir-birine shalǵaı, qarama-qarsy jaqta júredi. Arqa jaqta jarqyrap, tapjylmaı bir orynda turatyn — «Temirqazyq». «Jeti karaqshynyń» «Aq boz at», «Kók boz at» degen eki aty bar kórinedi. Ol ekeýin daıyn tursyn dep «Temirqazyqqa» baılap qoıǵan. Kórdiń be, «Temirqazyqtan» monshaqtaı tizilip «Aq boz at» pen «Kók boz atqa» tartylǵan arqandy? Alda-jalda «Úrker» bulardy taýyp ala qalsa, qaraqshynyń bireýi qyzdy alyp, ana eki atpen qashpaq. Qalǵandary «Úrkerdi» bógep ustamaq.

Men aýzymdy ashyp, juldyzdy aspannan kóz almaımyn.

Juldyzdy aralap ketkim keledi. Bir juldyz qulap tústi.

— Mama, bireýi qulap ketti! — deımin, áli de basymdy qaıqıtyp bıiktikke qadalǵan kúıimde.

— Qulady deme, juldyz aǵady, qulamaıdy. Kókke qaraı berme, — deıdi anam. — «Meniń juldyzym joǵary!» — de.

— Nege «joǵary» deımin?

— Jer ústinde bireý qaıtys bolsa, aspandaǵy juldyzy aǵyp túsedi deıdi.

— Meniń juldyzym qaısy?

— Anaý joǵaryda turǵan jaryq juldyz seniki, — deıdi mamam, kúnshyǵys jaqtaǵy basqalardan úlkendeý, jalt-jult etip turǵan bireýin ıegimen nusqap.

Jup-jumsaq qus tósektiń ústinde anamnyń qoınyna tyǵylyp, pysyldap únsiz jatqanymmen, uıqym kelmeıdi, Juldyzdardy aralap, ábden sharshaǵanda ǵana kóz ilemin.

Anamnyń tula boıy tuńǵyshy Baǵıla apaıym turmysta, bizden biraz jerde, «Elemes» shaǵylynyń eteginde turady. Ǵapar jezdem áskerden jaralanyp oraldy. Qudamyz — Esimov Shuqan, ataqty jylqyshy, apaıym da sol atasynyń qaramaǵynda jylqy baǵady. Qysy-jazy sol mańda, óte sırek qatynasady. Balalary jas, ári jer aıaǵy alys bolǵasyn, kelip-ketip júrýge jaǵdaı bola bermeıdi. Anam Mahızǵa Mıdar aǵaıdyń bir atyn surap aldy da, ózi meni ádettegishe aldyna alyp, túıemen «Elemes» qaıdasyń dep jolǵa shyqty.

Shuqan quda minezi shálkes, shapshańshyl, búrkit tumsyq, qamshysyn beline kóldeneń ustap sál eńkeıip júretin; shegir kózderin tiktep qadasa, óńmenińnen óterdeı sesi bar, atqa minse quıyndatyp, jaı júrgende sar jelip otyratyn adam edi. Aq kóńil, myrza, qonaq dese jalǵyz malyn jaırata salar naǵyz dalanyń qazaǵy.

Biz kelgesin at shaptyryp, ataqty dombyrashy Meńdiǵalıdyń Hısmetin aldyrdy. Ǵapar jezdemmen qurdas, maǵan jigit aǵasy sekildi bolyp kóringenmen, jasy otyzdardaǵy qyr muryndy tapaltaq qara kisi Hısmet dombyrany ásheıin sóıletip jiberdi. Túnniń bir ýaǵyna deıin kıiz úıdi kernegen keremet sazdy áýen úı mańynda Shuqan qudanyń kishkene qyzy Baqtanmen, apamnyń balalarymen oınap júrgen maǵan erekshe áser etkendeı. Qaıta-qaıta qulaǵymdy úı jaqqa tosyp, tyń-tyńdaımyn.

Buıra qumdardy burqyratyp temir saýyty men qarý-jaraǵy jarqyldaǵan batyr shaýyp keledi. At tuıaǵy dúsirlep, dál úıdiń irgesine jetip qalǵandaı. Endi birde kerbez kelinshektiń júrisindeı sylqym áýen kóńilińdi jaıbaraqat kúıge bólegende, óziń de júırik atty tebinip jaýǵa shapqandaı bop demińdi ishińe tartqyzar aldyńǵy sazdyń áserinen aıyǵyp, qyr keshiniń samalyna júzińdi tosqandaı bolasyń.

Mahız aǵam azdap dombyra tartatyn. Ony sezgen Shuqan quda bir úıli jannan qalǵan jalǵyz quda balasynyń kóńilin aýlaǵysy kep, Hısmet dombyrashyǵa jatty da jabysty:

— Al, karaǵym Hısmet, myna kıeli dombyrańdy quda balamnyń basyna jasta, óziń osy kisiler ketkenshe bizdiń úıde bolyp, ónerińdi úıret, — dedi.

Qadirli kudaǵıynyń qurmetine soıylǵan jabaǵynyń jas eti, saba-saba sary ala qymyz kúıshi kóńiline de shabyt quıǵandaı. Kúni boıy ońasha úıde Mahız aǵam tyńqyldatyp dombyra úırenedi. «Keńes» kúıin eki kún boıy qanshama ret qaıtalasa da, saýsaqtary jurt kútkendeı júgirip kete qoımady.

— Sender shýlap, durys úıretkizbeısińder, dalaǵa oınańdar, — dep, Mahız dál bir úlken jumys istep otyrǵandaı, úıdegiler sybyrlaı sóılesip, bizdi syrtqa shyǵaryp jiberedi.

«Keńes» kúıiniń bir saryndy áýeni eki kún boıy qaıtalana bergesin be — meniń kóńilime jattalyp qalǵan sekildi. Dombyrany maǵan berse, tarta jóneletindeımin. Úshinshi kúni dombyrashy men Mahız dalaǵa shyǵyp ketkende, ańdyp turdym da, júgirip kelip kúmbirlegen qońyr dombyrany qolyma alyp, eppen sherte bastadym. Kóleńkege kelip, dombyranyń únin tyńdap turǵan Hısmet aǵaıdy baıqamappyn.

Kisi tańǵalarlyq bolmaǵanmen, kúıdiń sazy kádimgideı keletin tárizdi. Tek dombyra saǵaǵynan shyǵatyn jerde múdirińkirep, ári syrttaǵylar kelip qalar dep úreılengennen, súrinip-qabynyp saǵaqtan áreń kóterile berip em:

— Áı, naǵyz dombyrashy myna kishkentaı ǵoı! Qane, qane! Tarta ǵoı! — dep kúıshi kirip kelgende, dombyrany sylq etkizip tastaı saldym da, ózim ornymnan ushyp turyp, syrtqa júgire jóneldim.

Shuqan quda:

— Mahızjan oqýdan sharshap keldi ǵoı, osynda demalsyn, qymyz ishsin, — dep jibermedi. Biraz kún qonaq boldyq, saǵynǵan apaıymnyń janynda bolýdan jalyǵar emespiz. Olar qysy-jazy jalǵyz úı, qyrda otyrady.Teńiz jaqtaǵy biz olar úshin qaladan kelgen kisiden kem emespiz.

Bir kúni shyjyǵan tús áletinde qudanyń úıine eki attyly jolaýshy keldi. Qapsaǵaı, uzyn boıly, betinde bujyr-bujyr sheshek daǵy bar, jasy alpystardaǵy telpektisiniń bir kózi soqyr, qolynda dombyra.

— Qumar Júsipov degen jyraý, — dep tanystyrdy janyndaǵy bıdaı óńdi orta boılysy.

Shuqan quda taǵy da dymy qalmaı mal soıyp, qonaq kútti. Keshkisin as jep bolǵasyn, jyraý qolyna dombyrasyn alyp, jyr aıtýǵa kiristi. Jalǵyz kózin jumyp, dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp qoıyp, daýsyn kótergen saıyn ornynan qozǵalaqtap jyljı beredi. Úlken-kishiniń kózi álgi jyrshyda. Biz, kishkene balalar, kıiz úıdiń irgeligi men týyrlyǵynyń tusynan syǵalap qaraımyz. Birde el qorǵaǵan batyrlar jyry, ol bitkesin usynǵan qymyzdan jutyp qoıyp, terin súrtip alady, sosyn Murat aqynnyń aıtqany, Ábýbákirdiń termesi, Qashaǵannyń sózi dep Qumekeń aq ter-kók ter bolyp tún ortasy aýǵansha jalǵyz ózi jyr aıtty. Meniń aqyn-jyraýdy kózben alǵash kórýim osy. Oqyǵan jyr, óleńder arqyly aqyn degendi kerbez, ádemi jáne aldyna adam kele almaıtyn shynshyl jan dep elestetetinmin. Myna kisiniń tur-tulǵasy da, jyr aıtý máneri de bir túrli, kisi qyzyǵarlyq áser qaldyrmady.

Endi tusime dombyra enip, saýsaqtarym sý jorǵanyń teń basqan tórt aıaǵyndaı erkin samǵap, neshe túrli áýenderdi tartyp júretindi shyǵardym.

Anam bul «qylyǵymdy» durys ne teris demedi. Biraq keshikpeı aýyldaǵy dombyrashy Imuqanǵa sálem aıtyp, bireýdi jiberip, úsh buryshty qaraǵaı dombyra aldyrdy.

Jaz boıy tyńqydatyp dombyra tartyp júrdim. Tyńdaýshym — Nurmuhan. Kózi alańdap, seldir sary kekili bıik mańdaıyna túsip, aýzy ańqıyp tyńdaýdan jalyqpaıdy. Ózimshe dombyrashysynyp, oǵan úıretkim keledi — mıyna kirip-shyqpaıdy. Biraq aq kóńil, sosyn aýzyna sóz turmaıdy.

Nurmuhan ekeýmiz keıde qaraqat, shyrmaýyq teremiz. Qaraqat — kıiz úıge uqsap dóńgelenip ósetin aqtikenge shyǵatyn, dámi sál qyshqyltym, móldiregen sıa tústi dán. Ony jegende aýzy-basymyz qan jalaǵan ıtteı aǵal-jaǵal kógala bolyp shyǵa keledi.

Shyrmaýyq jasyl tústi japyraqty shópke shyǵady. Uzynsha kelgen qabyǵyn arshyp tastap, ishindegi súti shyǵyp turatyn bir-birine jabysqan dánderin jeımiz. Shyrmaýyqty kóp arshysań, saýsaqtaryńnyń basy kúlbirep qalatyny taǵy bar.

Shildeniń beti aýǵasyn, qyrdyń saǵyzy pisedi. Jaz jańbyrly, jer ot bolǵan jyldary saǵyz kóp shyǵady da, dorba-dorba etip terip alyp, teńizge kóshkende alyp ketemiz.

Keıde shyrmaýyq, qaraqat izdep, jalań aıaq qum kezip júrip, qyrdyń jýasyna tap bolamyz. Sereıgen uzyn sabaǵy soıdıyp, ush jaǵynda aq búrshik gúlderi kúltelenip ósken qyr jýasyn tersek, úıge qýana oralamyz. Aıranǵa týrap jegen jýanyń dámi tańdaıyńnan ketpeıdi.

— Erteń erterek tur, kún ysyp ketpeı órmek quramyz, — dedi anam bir kúni. Kóktemde túıelerdi júndegennen beri sheshem ekeýiniń qoly urshyqtan bosamaıdy. Anam jasyl, qyzyl boıaýǵa júndi boıap keptirip, ony jińishke etip ádemilep ıirip, eki qabattap, domalaq-domalaq etip daıyndap qoıǵan.

Órmek qurý, kıiz basý, arqan esý, shylbyr esý aýylda kishigirim toıdan kem emes. Kórshi-kólem jıylyp, qyz-kelinshek, kempir-sampyr bolyp jabyla kirisedi. Bóten úıdiń sharýasynda meniń jumysym qansha degen pıǵyl eshkimde bolmaıdy.

Anam — sheber kisi. Oıý oıady, terme alasha, basqur toqıdy. Maǵan «úırenip al», áıt-búıt demeıdi. Biraq kóz aldyńda kórip júrgenińniń bári ózi-ózinen jaqsy óleńdeı keýdeńe jattala beredi eken. Qoshqar múıiz órnek salǵan terme alasha anaý-mynaý kilemge bergisiz, úıimiz qyzdyń jıǵan júgindeı qulpyryp ketti.

Birde úlkender qonaqqa ketti de, aýylda — aýyl degende, bas-aıaǵy úsh úı, bala-shaǵa qaldyq. Bizdiń úıge nemere apaıym Múslıma qydyryp kelgen, meniń qasymda sol qaldy. Jasy 15-16-da bolýy kerek. Nurmuhan men Bátes — tórteýmiz úsh úıdi kúzetemiz. Ózimizshe «bastańǵy» jasamaq bolyp, ár úıden dámdi degen tamaqty jıyp, bizdiń úıde otyrdyq. Bátes óz úıinen qaımaq, maı ákeldi. Anam «kise nan» jasap jeńder dep et berip ketken. İrimshik, qurt aldyq, anamnyń qonaqqa dep qoıǵan mámpásı, toqashtarynyń shetinen de qymqyrýǵa týra keldi. Tamaǵymyz ash bolmasa da, úlkenderden ońasha, emin-erkin jegen astyń dámi erekshe sekildi, raqattana toıyp, onan soń tórteýmiz úıdiń mańynda «soqyr teke» oınadyq.

Keshke qaraı qonaqqa ketkender de oraldy.

At-kólikterin jaıǵastyryp bolǵasyn, úsh úıdiń de úlken-kishileri jıylyp, úı janyndaǵy qumdaq tóbe basynda otyrǵanbyz. Úlkender áńgime soqty. Bir kezde Nurmuhan apaıy Bátespen bir nársege talasyp qaldy da, Nurmuhan baqyryp jylap:

— Aıtyp qoıaıyn ba, a?! Aıtaıyn ba apama?! — dep óktemsı sóıledi. Bátes úndeı almaı qaldy.

— Aıt, aıta ǵoı ne istegenderińdi! Oı, bul batyr ǵoı, — dedi, Mıdar aǵaı ádetinshe qýaqylanyp.

— Neni aıtasyń? — dep Bátes te qasarysyp aldy.

— Apamnyń tyǵyp qoıǵan sary maıyn alǵanyńdy she? Úlkender jaǵy jaǵdaıdy túsine qoıdy bilem, dý kúlip jatyr.

— Áı, Nurmuhan, baǵana «olda-bilda aıtpaımyn» degeniń qaıda? Ótirikshi! — dedim, men de shydaı almaı.

— Aıtsam, tek maıdy aıttym ǵoı. Qaımaqty, sizdiń úıden toqash-kámpıt alǵanymyzdy aıtqanym joq qoı? — dedi Nurmuhan sál yńǵaısyzdanyp.

Aýylda ekeýmizden basqa bala joq, shamasy, meni budan bylaı ózimen oınamaı qoıady dep qoryqty ma, aıtýyn aıtsa da, áýelgideı emes, bir túrli jýasyp, tómenshiktep qaldy. Nurmuhannyń «urlyǵymyzdy» jaıyp salǵany maǵan jaman áser etti. Dúnıedegi eń ońbaǵan adam sol sekildi kórindi. Aldyn ala kelisip, eshkimge aıtpaýǵa ýádelesip alyp, kenet qupıamyzdy jurtqa jarıa etkeni men úshin keshirýge bolmaıtyn kúná, tipti qylmys tárizdi kórindi. Onyń bul qylyǵyn keshire almadym. Keıde ishim pysyp, oınaǵym kelip tursa da, ol kináli adamdaı solbyraıyp kelgen kezde, ábden jynym kelip, júregimdegi oǵan degen bir zildeı túıinshekten aryla almaı qoıdym.

— Qoı, oınasaıshy bir mezgil! Ony ashýlandyrma — olar arýaqty adamdar, — dedi anam bir kúni. «Arýaǵynyń» ne ekenine túsingen men joq. Kúnder solaı ótip jatty. Kúnde keshkilik tóbe basyna jıylǵan úlkender meniń kitap oqyǵanymdy qyzyq kórip, ertegi, jyrlar tyńdaıdy. Mıdar aǵaıdyń úıinde de biraz kitap bar eken.

Meni bári jaqsy kóredi. Yntash jeńeshem de kindik qyzy bolǵasyn meni erekshe erkeletedi. Aq sheshem de:

— Ońǵarjannyń kenjesi ǵoı, — dep ákeme degen syı-qurmet sezimin maǵan tógip jatady. Biraq men qısańdap, ne sholjańdap kórgen emespin. Aınalamdaǵylardyń jaqsy kórýi meniń ishteı erkin, ózime berik senimdi bolyp ósýime yqpal etken sekildi.

Bir kúni túske qaraı Udyhan apaıdyń qatty ashýlanǵan daýysy shyqty.

— Myna bar bolǵyrǵa ne boldy, aýyldy basyna kóterip, — dep, kóleńkede urshyq ıirip otyrǵan anam Qadyr jezdeıdiń úıine qaraı aıańdady. Et assa, nan qalmaıdy — men de ilestim.

Pishen brıgadıri Haırolla kelip, jezdeıge shóp shabýǵa shyǵasyń dep minez kórsete, at ústinen aıqaı salyp, shegir kózderi synatyn áınekteı shatynap tur eken. Úndemeıtin jezdeı jaýap bergenshe shapshańshyl Udyhan apaı:

— Ekeýmizdiń de aýrýly adam ekenimizdi bilesiń, eki bala jas, jurtty qan jylatpasań, ishken asyń batpaıma seniń? — dep ursysyp tur. Sol kezde aqshyl sary kıtelin kıip, asyqpaı úıden shyqqan Qadyr jezdeıge:

— Aýyratynyń ótirik! Seni jumysqa salmasam, Haırolla atym qurysyn! — dep, brıgadır ushqyr qarager atyn oıqastata, jezdemizdiń ıyq tusyna qamshymen tartyp qaldy da, tebinip shoqyta jóneldi.

Jezdeı, qamshy múkis tıse de, ózindeı adamnyń qol jumsaǵan júgensizdigine qatty ashýlanyp, býlyǵyp qaldy bilem, túsi kógerip ketkendeı boldy.

Osy kórinis bárimizdiń kóńilimizge syzat túsirdi.

Ertesine tańerteńgi shaıdy aldymyzǵa alyp jatqanda, Udyhan apaı keldi. Meniń aýzymdy ashyryp tańǵaldyrǵan bir oqıǵany aıtty.

Túnniń bir ýaǵynda eki attyly kisi dúsirleı úı syrtyna kelip, Qadyr jezdeıdi surap, daýystaıdy. Baqsa, keshegi brıgadır Haırollanyń úıine ketip bara jatqanda, astyndaǵy aty úrkip, qulatyp ketipti. Oń aıaǵy jilinshiginen synǵanǵa uqsaıdy. Qadyr jezdeıge:

— Jazdym, jańyldym, menen bir qatelik ketti!.. Arýaǵyna qol kóterdim... Keshirsin men beıbaqty, kelip ózi sıpap, salyp ketsin, — dep, álgi kisilerdi jibergen. Ári jalynypty, beri jalynypty — jezdeı til qatpaı, jatyp alsa kerek.

— Jeńeshe, aqylyńdy aıtshy, Qadyrdyń qatty renjigeni sonsha — kesheden nár tatpaı áli jatyr, — dedi Udyhan apaı anama. — Kóz-kóre ólip qala ma álgi Haırolla qurǵyr!.. Túndegiler tańǵa jaqyn ketip edi, álgide taǵy eki kisi jiberipti. Ábden qınalyp jatyr deıdi. Mıdar aǵa da, Yntash ta kelip: «Qadyr, barsaıshy, keshirim surapty ǵoı», — dep kórip edi, til qatpady. Jeńeshe, seniń sózińdi jerge tastamaıdy...

Apaıdyń brıgadırge degen keshegi renishi endi janashyrlyqpen almasyp úlgeripti.

Anam ekeýmiz «arýaǵy ustap» jatqan jezdeıge bardyq.

— Shyraǵym Qadyr, kez kelgen adamǵa renjip shala búlinetin bolsań, seniń kemeńgerligiń qaısy?! «Taspen urǵandy aspen ur» deıdi, «bilmegendi bilip uıalt» degen taǵy bar. Adam túgil, aıýannyń da qınalǵanyn kórip turyp kómektespeý — kúná. Qudaı bergen kıeli qasıetiń bar. Ashýlanshaq baladaı qyryn qarap jatyp alý durys emes, munyńdy arýaq ta keshirmeıdi, — dedi anam.

Jezdeı úlken kózderin alarta bir qarady da, ornynan turyp kıine bastady. Baǵanaǵy eki kisi úı janynda úsh búktetilip, qamshylarynyń sabyn shuqylap áli otyr. Anadaı jerde ertteýli úsh at qańtarýly tur. Shamasy, Qadyr jezdeıdi alyp ketý úshin bir atty jetekke alyp kelgen.

«Synyq salý» degen meniń mıyma kirip-shyqpaıdy, biraq áıteýir bir qupıa, jumbaq jaı dep baǵdarlaımyn.

Keıin, eseıe kele, Bátes pen Nurmuhan da synyqty keremet salatynyn talaı kórdim. Beregirekte Mahız aǵam mashınasy aýdarylyp, aıaǵy syndy. Sonda Bátestiń synyq salǵanyn óz kózimmen kórdim: ózi qara terge túsip, synǵan jerdi kózin jumyp otyryp saýsaqtarynyń ushymen sıpap, qaı jerde qandaı synyq baryn kórip otyrǵandaı, árbir súıekti, onyń kishkene synyqtaryn oryn-ornyna keltirip, ıaǵnı salyp, tuzdy sýǵa túıeniń shýdasyn qaınatady da, shym-shym batatyn yssy kúıinde álgi jerge tartyp tastaıdy. Sodan soń «sharttaıdy». «Sharttaý» degen, qazir oılap kórsem, — syrqat adamnyń tolyq tynysh jaǵdaıda bolýy. Mysaly, jeti kúnge nemese qyryq kúnge sharttaıdy; osy merzimniń ishinde úıge bóten adamdar kelýge, úı ishinde aıqaı-shý, renish, urys-keris, tarsyldatyp shege qaǵyp nemese jaǵymdy, jaǵymsyz áńgimeler aıtýǵa bolmaıdy.

— Bıyl mektepke barasyń, saǵan birinshiniń kitaptaryn ákeldim, — dedi bir kúni Mahız aǵam. Ózi oqýyna keteıin dep jınalyp júrgen.

Qumnyń qaq ortasynda ne jóndi mektep bolsyn — eki bólmeli úı ǵana. Onyń ózi de bizden edáýir jerde bolyp shyqty. Oqýshynyń formasy degendi estigen de emespiz. Yntash jeńeshem aq kiláńkórden kofta, qara sátennen ıýbka tigip berdi. Mektepke kólikpen baratyn boldyq. El qyrda, teńizge muz qata, qarashanyń aıaq kezinde ǵana kóshetin bolǵandyqtan, bastaýysh mektepti ýaqytsha qumnyń etegindegi bir úıge ornalastyrǵan eken.

Bala sany az, tórt klasta jıyrma shaqty oqýshy, muǵalim de bireý — Sapýra apaı. Birinshi men úshinshi bir bólmede, ekinshi men tórtinshi bir bólmede, muǵalim eki jaqqa kezek barady. Birinshi klastyń jazý, oqýy, tipti esebi de men úshin pálendeı qıynǵa soqpady. Sondyqtan birinshi toqsannyń aıaǵynda oqý ozaty bolǵanym úshin mektep eki tas shaı syılap, ózimdi ekinshi klasqa ótkizip jiberdi.

Qarashanyń qara sýyǵynda teńizge kóshtik. Aǵam oqýyna ketip qalǵan. Tirshiligimizdiń bar salmaǵy ylǵı da anama túsedi. Basqasyn bylaı qoıǵanda, ishetin sýdyń qat bolýy búkil eldiń azabyn kún saıyn arttyryp, beınetti tirlikpen kún keshtiredi. Oqıtyn balalary joq, malmen otyratyn Mıdar aǵaıdyń úıi sekildi keıbir úıler qumda qystaıdy; qystaý, qora-qopsylaryn salyp, qudyqty shegendep, qys boıy sodan sý ishedi.

Ózen-kóli, bulaǵy bar el eń baqytty el ǵoı desip, aýyl adamdary sýdy armandaıdy. Teńizge kelgesin el elý-alpys shaqyrym jerdegi Kaspıı jaǵalaýlarynda muz qatýyn kútedi. Teńizdiń ashshy sýy qatqan kezde, muzy sál-pál tushshylaý bolady. Túıege bıdon, kúbilerin teńdep, arbasy barlar túıe arba, at arbamen muz tasıdy. Sóıtip ildaldalap búkil el, áıteýir, tirshilik etedi. Jańbyr jaýa qalsa, úıdegi ydys-aıaqtyń bárin jaıratyp dalaǵa jaıyp, sý jınaıdy. Qysta qar jaýǵan kezde aǵyl-tegil sýǵa jaryp, el bir jasap qalady. Qystaǵy qardy saqtaý úshin árbir úı muz kómbe jasaıdy: uzyndyǵy tórt-bes, eni eki-úsh metrdeı tórt buryshty etip, jerdi eki-úsh metr tereńdikke qazyp, aınala qabyrǵalaryn teńizdiń nar qamysymen qorshaıdy da, ishin kúrtik qarmen toltyryp, betin kádimgi úıdiń tóbesi sekildi qalyń etip jaýyp tastaıdy, shetinen bir adam syıatyn esik qaldyrady. Qyrǵa kóshkenshe sol muz kómbeniń qarymen kúneltedi.

Qyrdan kóship kele jatyp, júk artqan túıeniń ústinde anam maǵan áńgime aıtady. Kóz jetetin jerdiń atyn, tarıhyn áńgimeleıdi.

— Baıaǵy bala, jasań kezimizde osy jerler aıdyn shalqar sý edi, — dep, kúrsine otyryp otty janaryn aınalaǵa muńdana qadaıdy. — Ol zaman endi oralmaıdy ǵoı jaryqtyq...

Men anaý qońyr jazyqtyqtyń bárin sý alyp jatqandaı elestetemin. Sol shaqtan bastap mende bir arman paıda boldy: erteń ósip, úlkeıgende osynaý qumaıt, qýrap bara jatqan jerdiń bárin sýly ólkege aınaldyrsam deımin. Ol sýdy qaıdan, nemen ákelem -bul jaǵyn oılap jatpaımyn. Kóz aldyma neshe túrli sýretter elesteıdi. Beti aınadaı jarqyrap jatqan aıdyn; shet-shegine kóz jetpeıdi; jaǵalaýlary kókoraıly shalǵyn; qulyndary shapqylap, jýsap turǵan bıeler; kúzgi jel men jazǵy shóldi aptapqa qaqtalyp erte ájim basqan júzderi qaıta jasarǵandaı, kózderine muń ornyna shattyq uıalaǵan meniń aıaýly aýyldastarym: Qapıa sheshem, Maıjan apaı, Áıim apam, Daıyr jezdem bala-shaǵalarymen bári-bári kóz aldymnan ótip jatady. Ózim qıaldan jasap alǵan appaq kemede sol aıdynnyń qudiretti hanshasyndaı jaǵalaýdaǵy halyqqa oramalymdy bulǵaımyn.

Qudaıy kórshimiz — Qapıa sheshem qystaýǵa bizden buryn kóship kelipti. Kóship kelgen úıdi aınaladaǵy kórshi-kólem birinen soń biri shaqyryp, erýlik beretin qazaqta ádet bar. Bir saýǵanda shelek sút shyǵatyn qońyr sıyry aldyńǵy kúni týǵan eken. Ýyzyn qaınatpaı, ádeıi bizdiń kelýimizge saqtap qoıypty. Ýyz pisirdi. Ýyz dep mal týǵandaǵy alǵashqy beretin sútin aıtady deıtin anam; qoıýlaý, pisirgen kezde kójege uqsap, qoımaljyń tartady, táttiligi til úıiretin osy dámdi taǵamdy mal ıesi kórshi-kólemimen jıylyp birge ishedi; ýyzdaı uıyǵan tatýlyqqa yrym bolady desedi. Mıaden ekeýmiz jaz boıy kórispeı saǵynysyp qalyppyz. Oıynǵa da, tamaqqa da kenelip qaldyq. Qapıa sheshem ekeýmizge eki aıaq «kópirshik» jasap berdi. Sıyrdyń sońǵy ıdirimin túbine azdap aıran quıǵan zeren aıaqqa saýdy; sıyrdyń jelininen shyqqan jyp-jyly sút aıranmen qosylyp, beti kópirship, kádimgi qaımaq sekildi taǵam paıda boldy; aırannyń áserinen be — astyńǵy jaǵynda shalap sekildi sý irkilip edi, ony bólek quıyp alyp, bizge aırandaı qoıý ári erekshe dámdi, betindegi mańyzyn berdi.

Jaz boıy qum aralap, sharshap ketken aýyl adamdary qystaýǵa kelgesin qýanysyp, biri-birimen saǵynysa kórisedi. Kesheń kúzdiń shýaǵy, kóktemdegideı ne shildedegideı shaqyraıyp shaqsha basyńdy sharadaı qylmaıdy, bir qalypty ári janyńa, tynysyńa raqat jaıbaraqattyq sezim uıalatady.

Osyndaı jaıma-shýaq kúnniń birinde, tús áletinde bizdiń úıge qaraı tórt-bes attyly, qyzyldy-jasyldy kıingen qyz-kelinshekter kele jatyr eken. Aýyldaǵynyń bárin elden buryn kóretin Mıaden-habarshy ádetinshe tanaýlap júgirip keldi.

— Álgi Syrǵanyń Jańylsyny uzatylaıyn dep jatyr degen, tanysýǵa kele jatqan ǵoı, — dep anam bizdiń úıge qydyryp kelip jatqan nemere jeńgem Salıhaǵa, maǵan, Qapıa sheshemniń úlken uly Turlanǵa:

— Baryp, at ustap, qonaqtardy qarsy alyńdar, — dep buıyrdy. Ózi kórpe salyp, qonaq qabyldaýǵa ázirlene bastady.

Attyly qonaqtar úıge jaqyndaǵanda, biz aýla syrtyna shyǵyp, qaqpa aldynda árqaısymyz árbireýiniń atyn ustap, túsirip, kólikti ashyq aýlanyń ishine qańtara bastadyq. Mıaden ekeýmizdiń boıymyz bir qarys, shylbyr ustaǵanymyz bolmasa, tizginin erdiń aldyńǵy qasyna ilip qańtarýǵa boıymyz jetpeıdi. Salıha jeńeshem qyz-kelinshekterdi bastap, úıge kirýge shaqyrdy.

Ázildesip, ándetip qonaqtar kóńildegideı otyrysty.

Jańylsyn — bizge aǵaıyn bop keletin Dóken aǵaı men Syrǵa jeńeshemniń qyzy; aqsary, orta boıly, nury mol qoı kózderinen ylǵı meıirimniń, baýyrmaldyqtyń lebi esip turatyn súıkimdi jan. Men ony jaqsy kóretinmin. «Kúıeýge ketedi» degendi estigende ishim alaı-túleı bolyp, áli kórmegen, bolashaq jezde bolatyn jigitten qyzǵanyp, bir túrli kúıde júrdim. Jańylsyn meni tórge, janyna shaqyryp, betimnen súıip, baýyryna tartqanda, ish-baýyrym eljirep, jylaǵym kelip, áıteýir, álek-shálegim shyqty.

— «Tanysady» degen ne? — dep, tamaq daıyndap júrgen Salıha jeńeshemnen suradym. Ol meniń atymdy atamaı «Erkem» deıtin.

— Qyz boıjetkesin turmysqa shyǵady, basqa úıge, basqa aýylǵa ketedi. Keter aldynda jaqyn-jýyq, aǵaıyn-týmalarynyń úılerine baryp, qoshtasady, — dep, sybyrlaı sóıledi qaınap turǵan aq samaýryndy jarqyldata súrtip jatqan jeńgem.

Anam Jańylsynǵa kóılektik mata, basyna tartatyn shashaqty jibek oramal berip, jylasyp attandyrdy.

«Aq shkól» bizdiń aýyldan alty-jeti shaqyrym jerde. Anam tigip bergen sáten sómkege qaǵaz, kitaptarmen qosa bir úzim nan orap salyp alamyn. Kók qaryndashtan ezip jasaǵan sıany salý úshin sómkeniń syrtyna kishkene qaltasha japsyrylǵan. Birqatar balalardyń sıasy tógilip, kitap, dápterleri bylǵanyp qalatyny bolady dep anam ádeıi jasaǵan edi.

Tórtinshi klasta oqımyn. Jazǵa salym kez bolatyn. Bizdiń klastaǵy kózi jyltyraǵan sary bala Ǵaınolla, mektepten úıge qaıtyp kele jatqanymyzda, Lázzat degen birge oqıtyn qyzǵa áldenege urynyp, ekeýi qaǵysyp qaldy. Lázzat onyń keýdesinen bar pármenimen ıterip jiberip edi, Ǵaınolla tyrań asyp qulap túskeni! Balalar dý kúlip, «qyzdan taıaq jegen Ǵaınolla batyr» dep máz bolysty. Sonda meniń tilime mynadaı joldar oraldy:

«Ǵaınollany qara:

qıqańdaǵan bala,

Lázzatty qolmen

uryp qaldy jańa.

Jyltyń-jyltyń kózi,

byldyr-byldyr sózi.

Urynam dep qyzdan

Taıaq jedi ózi!»

Balalar aýyzdaryn ashyp qaldy.

— Óziń shyǵardyń ba? Qaıta aıtshy? — desip, bári meni qorshap ortaǵa aldy. «Bári» degende, bas-aıaǵy bes-alty bala.

İńir arasynda Qapıa sheshem keldi.

— Qyz-aý, myna jıen búgin óleń shyǵarypty álgi tentek Ǵaınollaǵa! Mıaden aýzyn ashyp, kózin jumyp: «Fárý óleń shyǵardy», — dep keldi, — dedi anama úlken jańalyq aıtqandaı.

Anamdy qaıyn sińlim dep, atyn atamaı «Qyz», keıde «Kerbez qyz» dep ataıdy.

— E, óleń shyǵarsa, nesi bar! Meniń kishkentaıym aqyn bolady áli, — dedi ánsheıinde maqtaný, artyq sóıleý degendi jek kóretin anam.

Sol kúni ózim, nege ekeni belgisiz, edáýir kóńilim kóterilip, ózimshe «aqynmyn» degen sezimmen uıyqtadym.

Sabaqtan kelip, úıge berilgen tapsyrmalardy oryndaımyn da, «Pıoner» jýrnaly men «Qazaqstan pıonerin» qadalyp kelip oqımyn. Krosvord, chaınvord, sózjumbaq kóre qalsam, sheshkenshe asyǵamyn.

Meniń erekshe súısinip oqıtynym «Birjan sal men Sara qyzdyń aıtysy» edi. Bul shyǵarmany anam da unatatyn, men qansha oqysam da, anam jalyqpaı, súısine tyńdaıtyn. Aqyn Saranyń kesek-kesek sózderine, tapqyrlyǵyna rıza bolatyn.

Biz, qyrdaǵy aýyldyń balalary, kishkentaıymyzdan Mahambettiń jyrlaryn qulaǵymyzben estip, janymyzǵa sińirip óstik. Sondyqtan ba, joq, halqymyzdyń tárbıe dástúrinen be — áıteýir, er-azamattyń bári, Isataı, Mahambet sekildi, el-jurtyna tirek, kesek minezdi, bir sózdi, usaq-túıekpen isi joq, týra aıtatyn batyl, jan dúnıesi keń bolady dep uǵatynbyz. Áıel adamǵa olarmen tiktesýge, talasýǵa bolmaıtyndaı kórinetin.

Meniń osy uǵymyma alǵash syzat salyp, kúmán týǵyzýǵa sebep bolǵan — Saranyń batyl oılary, kórkem uıqasqan shýmaqtary.

Áıel zaty er-azamatqa týra qarap turyp, óziniń oı-pikirin, múmkindigin ashyq aıtýyna bolady eken-aý degen oı ushyǵyn keýdeme túsirgen de — Sara apamyzdyń osy aıtysy.

Árıne, ol kezde, ǵulama oılarǵa berilip, bolashaqta sondaı bolsam, súıtsem degen pikirge kelgen emespin. Qalaı bolǵanda da, kórkem sózdiń qupıa áleminiń alystan talyp estilgen bulbul únindeı meniń quıttaı júregime áser etkeni anyq edi.

Qarapaıym, túsinikti tilimen, oqýǵa jeńildigimen Sábıt Muqanovtyń «Sulýshash» poemasy, Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «Kim jazyqtysy» men «Qamar sulýy» da jalyqpaı oqıtyn súıikti shyǵarmalarym bolatyn.

Ózim de eptep óleń «qurastyryp», «Pıoner» men «Qazaqstan pıonerine» jiberemin. Birde sabaqtan kelsem, anam:

— Saǵan hat keldi. Almatydan kerinedi, — dedi «eshteńe túsinbedim» degen júzben. Ashyp qarasam, atymdy tasqa basyp turyp, maǵan jazylǵan hat! Sheshem men anama daýystap oqyp berdim. «Qazaqstan pıoneri» gazetiniń redaksıasynan eken.

«Farıza!

Jibergen óleńińdi aldyq. Óleń jazǵanyń, ony redaksıaǵa jibergeniń óte durys.

Ázirge óleńderiń gazetke jarıalaýǵa kelińkiremeı jatyr.

Biraq buǵan renjime! Kitapty kóp oqy. Jazǵandaryńnyń ózińe óte unaıtynyn bizge jiberip tur.

Sálemmen, S. Sarǵasqaev».

Meniń tóbem sol kúni kókke eki-aq eli jetpeı qaldy. Asyp-tasýdy bilmeıtin anamnyń júzinen de bir túrli rızashylyq sezimdi shyraı tanylady.

Sol kúnnen bastap qaǵazdan bas almaı jaza beretin boldym: krosvord, chaınvord qurastyram, óleń shyǵaram degendeı... Olar qalaı shyǵyp jatyr, arasynda ilip alar birdeńe bar ma, joq, qur shımaı ma — ony bilip jatqan men joq jáne kórsetetin de eshkim joq. Redaksıadan hat kelgeniniń ózi meni «aqyn» etip jibergendeı sezinemin. Keshikpeı «Pıoner» jýrnalynan da joǵarydaǵy mazmundas hattar kele bastady. Aýyldaǵy úlken-kishi qulaqtanyp, keıbireýleriniń:

— Myna Ońǵarsyn marqumnyń kishkentaı qyzyna Almatydan tasqa basylǵan hat keletin kórinedi, tegin bala bolmady-aý, shamasy, — degen áńgimeleri qulaǵyna tıgende, anam kádimgideı kóńili ósip, masattanyp qalatyn. Maǵan redaksıadan kelgen hattardy, tipti konvertine deıin áspettep, baıaǵy bizdiń úıge ózi kelin bolyp túskendegi qamqa bórik, deńbit belbeý, kúmis alqa, parsy ilgekterin, ákemniń kúmis qamshysyn saqtap qoıatyn óziniń kiltin salyp buraǵanda, dyńǵyr etip, ertegi zamannyń qaqpasy ashylyp jatqandaı ádemi áýenmen ashylatyn sandyǵyna salyp qoıady.

Mahız aǵam qaladan kelgen saıyn úlken-úlken qazaqsha, oryssha kitaptar ákeletin boldy. Kelgende, ózi bas almaı oqıdy. Rábılá apaıym men Baqtyǵul aǵaıymnan qalǵan kitaptar da kóp-aq. Olardyń kóbi latyn árpimen jazylǵan. Ol kitaptardyń ishinen maǵan erekshe áser etkeni «Kenesary — Naýryzbaı» poemasy.

Aǵam qadalyp kelip oqyǵan kirpish kitapty qolyma aldym. «Anna Karenına» degen jazý bar. Oqı bastadym. Túk túsinbeımin. Bizdin aýylda em bolady eken dep izdeseń de, orys taba almaısyń. Iýdın degen sıdıǵan uzyn sary orys feldsher bar, ol «Bataǵa» basyndaǵy dúkenshi Ókesh aǵamnyń úıinde turady. Ókesh aǵaı da, Hadısha jeńgeı de taza, tyrashtanyp júretin aqsúıek adamdar edi, úsh-tórt bólmeli úıiniń, aınalasyna deıin qashan barsań da, jylan jalaǵandaı, jaltyldap turatyn. Pálendeı dúnıe-múlik jımaıdy, biraq Hadısha jeńeshem tamaqty da dámdi pisiredi, aýla-qora, úı-jaıyn da shybyn taıǵandaı etip ustaıdy. Iýdınniń ózi de birer jyl turǵanda qazaqsha úırenip aldy. Ras, bizdiń mektepte basqa pánderdiń muǵalimderi sekildi orys tiliniń mamany da óte myqty pedagog Qasym aǵaı edi. Sol qolyn soǵys alańynda qaldyrǵan, aspan tústes kógildir kózdi, qyr muryndy, juqaltań erinderi, onsyz da at jaqty kelbetin odan saıyn qýqyldandyryp kórsetetin bıik mańdaıynan qaıyrylǵan sarǵysh shashy men kıgen kıimi ylǵı bir uqyptylyqty, mádenıettilikti ańǵartyp turatyn Qasym aǵaı aptasyna bir ret mektep boıynsha «Orys tili kúnin» ótkizetin. Bul kúni balalar bilgenderinshe oryssha sóıleýge, úlken úziliste oryssha taqpaqtar ánder aıtýǵa tıis.

Degenmen salǵan jerden «Anna Karenınany» túsiný qıamettiń qyl kópirinen ótýmen birdeı boldy. Tisim ótpegesin, aqyry qoıdym.

Jetinshi klass oqyp júrgen Turlandy FZÝ-ǵa (fabrıchno-zavodskoe ýchılıshe) áketetin boldy. Basqa jaqqa, áıteýir bir qalaǵa. Muny estigende, Qapıa sheshem talyp qaldy. Ádette, FZÝ-ǵa nashar oqıtyn balalardy alady dep estıtinbiz. Turlan — jalǵyz sheshesi men inisi Mıadennen basqa súıenish bolar eshkimi joq, sabaǵy ylǵı «bes» bolmasa da, jaqsy oqıtyn, aq sary kelgen ádemi bala. Jetinshi klastan tórt oqýshy jiberilýi kerek eken, úsh úlgermeýshige taǵy bir oqýshy qosý qajettiligi týady. Shyn máninde óte nashar oqıtyn Mahmýd, bastyqtyń balasy bolǵandyqtan, úlgerýshiler qatarynda júrgen. Mahmýd — aýyldyq sovet tóraǵasynyń jalǵyz uly, elde joq kıim kıedi, onyń minetin aty omyraýy appaq ta, basqa jeri meńsiz qara, qarasań kózińdi ala almaısyń. Aýyldaǵy bireýden qyzyǵatyn bir nárse kórse, nemese estise, Mahmýd jylap otyryp alatynyn, ákim ákesi álgi zatty qalaı da ulyna alyp beretinin aýyl jyr qylyp aıtatyn. Sóıtip, Turlan jaqsy oqysa da jaman oqıtyn Mahmýdtyń ornyna FZÝ-ǵa jiberildi.

Aýyldaǵy halyqtyń júginetin jeri — aýyldyq sovet. Qapıa sheshem jylap-eńirep barǵanmen, eshteńe shyǵara almady, tipti qarsylyq bildirgen muǵalimderdi de aıbarly áke mansap qudyretimen jym qyldy.

Qurmannyń ozbyrlyǵyn anam ekeýmiz aldyńǵy jyly kórgenbiz. Ákemniń kúmis toǵa, kúmistegen ómildirik, quıysqanymen qosa qazaqy erin tartqandaı qylyp alyp ketkeni esimnen keter emes. Ózi ákemniń janynda atqosshy bolyp júretin jigit eken. Sińiri shyqqan qara kedeıdiń balasy dep, álipti taıaq dep bilmese de, súırelep júrip el qataryna qosqan ákem kórinedi.

— Qamshynyń sabyn bassań, basy ózińe tıetinineı jaqsylyqtyń jamandyq bolyp oralatyny nesi eken, — deı otyryp, anam Qapıa jeńgesin jubatqan bolady. — El kóredi, jer kóredi, erteń-aq azamat bolyp keledi, — deıdi.

— Teksizge teńdik tıse, tekirektep ketedi ǵoı, — dep sheshem de sóz qosady, Qurmannyń jetim-jesirge zorlyq kórsetetin qarajúrektigin aıtady.

— Oı, qudaı, soqyr bolyp qaldyń ba? Jasy elýge jetpeı ákesin aldyń, endi boıy ósip, buǵanasy qatpaǵan, qarshadaı qarǵamdy qaıda qańǵyttyń?! — dep Qapıa sheshem shashyn jaıyp jylaıdy.

Men Qurmandy baryp óltirip tastaǵym keledi. Qarlyǵadaı batyr bolyp ketsem, atshananyń ústinde búrisip, alysqa ketip bara jatqan Turlandy alyp keler edim. Sonda Qapıa sheshem qandaı qýanar edi!

Jatarda anama erip, ústime ákemniń eski sholaq tonyn súıretildire jamylǵan kúıimde dalaǵa shyǵamyn. Jerde qar «Elemestiń» tuzdy soryndaı jylt-jylt etedi. Juldyzdar shaqyraıyp, japyrlaı tónip turady. Ár jerden ıttiń úrgeni estiledi.

— Juldyzdar jarqyrap tur, erteń kún ashyq bolady eken, — deıdi anam.

Qapıa sheshemniń úıimen eki aradaǵy syrǵanaqtyń beti júzinen aýa bastaǵan aıdyń sáýlesimen shaǵylysyp, shynydaı jyltyraıdy. Ony bizge shelekpen sý tasyp tógip, Turlan jasap bergen. Mıadenge, maǵan, ózine aǵashtar jonyp, tabanyna qos sym tartyp, kónkıdi de Turlan ózi jasap, bizge syrǵanaýdy úıretken bolatyn.

Alystaǵy úılerdiń terezelerinen ot kórinedi. Keıbir úılerdiń tútini aspanǵa tik kóteriledi. Mıaden úıiniń shaǵyn qos terezesi soqyr kisiniń kózindeı úńireıip, qaraýytyp tur.

Anam qaqpany bekitip, esikterdi japqansha, seltıip kútip turamyn. Aıaǵymdaǵy aǵamnyń qonyshty eski báteńkesin tarpyldatyp, anammen jaǵalasa úıge kiremin. Aıqara ashylǵan esikten bizge ilese aıaz da enedi.

— Ot kómip qoıaıyn, — dep anam kóseýimen qazannyń astyndaǵy qıdyń shoǵyn kúlmen qalyń etip jaýyp tastaıdy da, qazandyqtyń aýzyn úıdegi jylýdy tartady dep úlken tabamen bitep qoıady. Sirińke az, ony únemdeý úshin túnde, jatarda, osylaı shoqty kúlmen kómip tastaıdy da, ertesine tańerteń ot jaqqanda sol shoqty tamyzyq etedi. Qyrda otyrǵanda da jer oshaqqa ot kómedi.

Anamnyń muqıat, uqypty adam ekenin biletin aýyl áıelderi ertemen bizdiń úıge ot alýǵa keletin. Asyǵys kelip, asyǵys ketetin adamǵa aıtylatyn «ot alýǵa kelgendeı» degen tirkestiń mánin men ol kezde túsinbeıtinmin.

Sheshem áli dıirmen tartyp otyr. Bizdiń aýylda egin degeniń atymen joq. Asqabaqty qaýyn deıtin naǵyz bizdiń el. Oral jaqtan bireýler túıege artyp qap-qap bıdaı ákelip satady. Aqtóbeden Shyǵanaq degen bireýdiń ósirgen tarysy dep badanadaı-badanadaı appaq tary ákeledi Taryny qazanǵa qaınatyp, bórte bastaǵanda sýyn sarqyp alady da qýyrady. Sosyn qýyrylǵan taryny aǵash kelige túıedi. Elep, ekshep dánin jeýge alady da, qabyǵyn malǵa beredi.

Bıdaıdy da qýyrady. Kóbinese bıdaıdy un etip, nan kómedi. Shoıyn tabany otqa qyzdyryp, ashytqan qamyrdy ılep tabaǵa salady da, betin ekinshi tabamen jaýyp kóseýmen qaýsyryp, qolamtaǵa kómgende, ıisi murnyńdy qytyqtap, silekeıińdi eriksiz shubyrtatyn qyzǵylt sary taba nan pisip shyǵady. Ony sary maıǵa yssylaı batyryp jeseń, tamaqtyń kókesi sol.

Úıdegi tisim ótetin kitaptyń bárin oqyp bitirdim Aptasyna eń az degende bir-eki hatty Almatyǵa, «Pıonerge», «Qazaqstan pıonerine» joldaımyn, baıaǵysha jaýap hat kelgeni bolmasa, jazǵan-syzǵan dúnıelerimniń bireýi shyqpaıdy. Anda-sanda kólikpen keletin pochtany kádimgideı kútip júremin. Kelgen boıda balalar gazetiniń betterin aralap shyǵam. Tasqa basqan hattardyń da qyzyǵy basylaıyn dedi.

Sosyn dombyra jasaýǵa kóńilim ketti. Aýylda Jumaǵajyp, Imanǵajyp degen aǵaıyndy eki kisi meniń Rábıla apaıym men Baqtyǵul aǵama qaraǵaıdan munaraly beıit turǵyzǵan edi. Ekeýi de aǵashtan túıin túıgen sheber kisiler bolatyn. Anama erip Jumaǵajyp aǵaıdyń úıine barǵanda ol jasap jatqan zattardy kórip qyzyǵatynmyn.

Úıde er azamat bolmaǵansyn, anaý-mynaý shege qaǵý sekildi jumystar maǵan buıym emes. Qasyma kómekke Mıadendi alyp, áýeli bóreneni aramen kestik. Kishkentaı baltamen bes-alty kún shaýyp, áreń degende dombyranyń sulbasyn jasadyq ta, sabyn jińishkelep jondyq Endi eń qıyny oıý boldy. Mıaden kópke tóze almady, ózim shuqylap júrip, áıteýir jasap bitirdim. Salmaǵy, ótirik aıtqan kisige, alty kılogramm bolatyn, olpy-solpylaý dombyra shyqty.

Bul kezde men biraz kúılerdi, ózim biletin ánderdi tarta alatyn halge jetkem. Buraýyn túsirip, kúıin keltiremin. Degenmen bul ónerimniń qaı-qaısysy da meni báribir kitaptan ajyrata almady. Redaksıalarǵa óleńderimdi jiberýden de tynbaımyn. Olar da «jaramaıdy» degen jaýap hattaryn jaýdyrýdan jalyqpaıdy. Endi oblystyq gazettiń redaksıasyna da kóp óleńniń bir-ekeýin zýlatyp jiberdim.

Bir jyly, umytpasam, jetinshi klass oqyp júrgen kezim ǵoı deımin, áıteýir kúzdiń alǵashqy aılarynyń birinde, oblystyq gazetti ashyp qalsam, sońǵy betinde meniń tórt shýmaq óleńim tur! Tómengi jaǵyna atym men famılıamdy badyraıtyp qara árippen jazyp qoıypty! Odan tómen dalıǵan bir maqala basylyptm. Jazǵan aqyn aǵamyz Syrbaı Máýlenov eken. Jumys babymen oblysqa kelgen aıtýly aqyn oblystyq gazettiń redaksıasyna túsken oblys jas talanttarynyń óleńderin taldap, arasynda dardaı etip meni de atap ketipti.

Keler jyly «Qaaaqstan pıoneri» gazeti de, «osy jazǵyshtan qutylaıyq» dedi me, «Balalar tvorchestvosy» degen aıdarmen bir betti alyp jatqan óleń, áńgimelerdiń qaq basyna meniń de eki shýmaq óleńimdi shyǵaryp qoıypty!

Sodan meniń adresime jan-jaqtan oqýshylardyń jazǵan hattary jaýsyn! Jambyl, Qostanaı, Almaty oblystarynan keıbir qyzdar tipti fotolaryn qosa salyp jiberipti.

Osylaısha meniń óleń álemine tusaýym kesildi.

Árıne, ol kezde jazǵandarymdy óleń deýden aýlaqpyn. Meni qushtar etken jyr áleminiń shym-shytyryq joldary men synaqty jyldary keıin bastaldy.

Biraq meniń kishkentaı júregime tasqa qashap salǵan tańbadaı iz qaldyrǵan bala shaqtyń ár sáti meni Ádebıet dep atalatyn ertegideı álemge qaraı táı-táı bastyryp, sábı saýsaqtarymdy soza, turyp-jyǵylyp ana kókiregine umtylǵandaı talpyndyrdy.

Sol talpynys jetkizbeı júrgen kógildir shyńdarǵa meni áli jetelep keledi.

1989

---