Sózdik jumysy arqyly oqýshylardyń tili men oılaýyn damytýdyń joldary
Sózdik jumysy arqyly oqýshylardyń tili men oılaýyn damytýdyń joldary
Sózdik jumysy –til damytýdyń irgetasy, oqýshyny jańa sózder úırenýde, buryn biletin nemese túsinbeıtin sózderdiń maǵynasyn anyqtaýda mańyzy zor.Sondaı-aq sózdik jumysy sóılem quraýǵa materıal beredi, sózderdi baılanystyryp sóıleýge, áńgime aıtýǵa, shyǵarma jazýǵa kómektesedi.
Ádisker ǵalymdar M.T.Baranov, A.R.Prýdnıkova jattyǵý ádisiniń mańyzdylyǵyna toqtala kelip, «Sózdik jáne leksıkalyq jattyǵýlardy bir-birimen aıyrý qıynshylyq týdyrady, olar tyǵyz baılanysty.Óıtkeni ekeýiniń de negizi – sózben jumys jasaý» - deı kelip, sózdik jumystarǵa tildi seziný men sózdi durys túsinýi, oryndy qoldana bilýi, sóz tirkesterin jasaý, sóılem quraý, mazmundama, shyǵarma jazýdy jatqyzady.
Sózdik jumysynyń ereksheligi : til damytýdyń basqa túrleri sıaqty oqý-tárbıe jumysynyń barlyq salalarynda júrgiziledi.Óleń, áńgime, mysal, maqal-mátelder t.b bilý arqyly balanyń tili damıdy.Balalar sózdi uǵý arqyly sóıleý ústinde tilin damytady.Al, sózdik jumysy oqýshynyń oıyn damytýmen tyǵyz baılanysty.Tildi, onyń gramatıkalyq qurylysyn meńgerý oqýshylarǵa óz pikirlerin aıtýǵa, suraýǵa, qorytyndy jasaýǵa, zattar men qubylystar arasyndaǵy alýan túrli baılanystardy ańǵara bilýge múmkindik beredi.
Sonymen birge sózdik jumysy sóz arqyly oqýshyny dál oılaýǵa úıretedi, onyń tvorchestvalyq qabiletin arttyrýǵa, sóıleýdiń mazmuny men formasynyń birligin qamtamasyz etýge baǵyttalady. «Sóz baılyǵy – qoǵamnyń baılyǵy jáne sol sıaqty ár adamnyń baılyǵy.Sondyqtan mektepte oqýshylarǵy sózdik jumysyn júrgizýdiń mańyzyzor.
Sóz baılyǵynyń azdyǵy oqýshylardyń óz oıyn aýyzsha, ári jazbasha, dál, júıeli jetkizýine qıyndyq keltiredi.Sondyqtan sabaqta sózdik jumysyn durys uıymdastyrýdyń máni zor.
Birinshiden, ol oqýshynyń sóz baılyǵyn molaıtyp keńitse, ekinshiden úırengen sózderin qatesiz, saýatty jazýǵa beıimdeıdi de, al úshinshiden sózdi úırený arqyly bala til normasymen sóılep úırenedi.Sózdik jumysyn júrgizýge mynadaı negizgi metodıkalyq talaptar qoıylady:
1.Mazmundy sóıleý;
2.Júıeli sóıleý;
3.mánerli sóıleý;
4.Dál sóıleý.
Mazmundy sóıleý - oıdy aıqyn, sendire, oqýshysyna nemese tańdaýshysyna áser ete bilý sheberligi.Munda tıisti sózder tańdaý, frazalar qurastyrý, jalpy áńgimedegi kóńil-kúıdi bildire alýshylyq úlken rol atqarady.
Qazirgi qazaq tiliniń sózdigi – jalpy tilimizdegi qoldanylyp júrgen ádebı tilimizdiń leksıkasy.Halyq paıdalanyp júrgen sózder kádimgi qoldanyp júrgen tehnıkalyq termınder, mamandyqqa baılanysty sózder, dıktant sózder, jer-sý, ósimdik,jan-janýar t.b. sózderden turady.
Júıeli sóıleý – oqýshy óz oıyn belgili bir retpen, júıeli túrde baıandap beretin bolýy shart.Bala ózi jaqsy biletin materıalyn aldyn-ala taldap, jınaqtap,áýeli ne jóninde t.b. jobalap alýǵa tıis.Sóz, sóılemdi durys qurmaý, oıdyń kúrt úzilip, baılanyssyz qalýynan, bir oıdyń qaıtalanýynan saq bolǵan jón, belgili bir júıemen baıandaýǵa úırengen jón.
Mánerli sóıleý - barysynda ár sózdiń stılısıkasyna, sózdiń áserine, kórkemdik jaǵyna kóńil bólý kerek.Bastaýysh synyp oqýshylary sózge mán, maǵyna berip úırense, úlken jetistik, óıtkeni sóz arqyly ǵana oıdy jetkizýge bolady.Mánerli sóıleý tilge degen talǵamdy, sózge degen sezimdi tárbıeleıdi.
Dál sóıleý – balanyń sóıleý tilinde dáldilik qajet.Árbir sóz durys aıtylýy, dybystalýdy kerek etedi.Onsyz sóz maǵynasy, áseri bolmaq emes.
Sózdik jumysy oqý sabaǵynda mynadaı mindetterdi oryndaýdy qajet etedi:
1.Balalardyń sózdigin baıytý, ıaǵnı belgili bir sózderdiń maǵynasyn túsindirý, jańa sózder úıretý.
2.Belgili jáne jańa sózderdi qoldaný, paıdalaný aýmaǵyn, kólemin kóbeıtý, úırengen sózdermen salystyrý arqyly jańa kontekske paıdalaný.
3.Sózdiń stılısıkalyq rólin jáne leksıkalyq kategorıasyn baqylaý arqyly úıretý.
4.Baılanystyryp sóıleýge kórkem sózderdi paıdalaný, onyń gramatıkalyq tulǵalaryn ańǵartý, ómirmen baılanysty júrgizý.
5.Sınonım, antonım, kóp maǵynaly sózderge taldaý jasaý, astarly sózderdiń maǵynasyn naqtylaý.
6.bastaýysh mektep oqýshylarynyń sóıleý qoryna ádebı tilge jatpaıtyn sózderdi endirmeý, artyq sózderdi qoldanbaýǵa úıretý, sózderdi durys aıtýǵa qol jetkizý.
7.Sóz baılanystaryn qoldanýǵa múmkindik jasaý, ıaǵnı árbir oqýshy sóılegende, sóılem quraǵanda múmkindiginshe jańa sóz qosyp otyrý.
Sózdikti baıytýdyń negizgi kózi – oqýlyqtaǵy mátin, jattyǵýlar, tapsyrmalar jáne muǵalimniń sózi.sondyqtan oqýlyqtardaǵy uly klasık sóz marjany aýyz ádebıet úlgilirinen maqal–mátel, jumbaq, jańylpashtardy oqyp, sýsyndap otyrǵandary jón.Oqýshy oqyǵan mátinniń mazmunyn durys qabyldaý úshin, sózdik jumystarynyń muqıat júrgizilýi qadaǵalanady, ıaǵnı balaǵa túsiniksiz birde-bir sóz bolmaýy kerek.Mátindegi kezdesetin túsiniksiz sózder men uǵymdardy túsindirý 3 kezeńde júrgiziledi:
1.Mátindi oqýǵa daıyndyq kezeńinde;
2.Mátindi oqý barysynda;
3.mátindi oqyp shyqqannan keıin.
Al, óleń oqý barysynda sózdik jumysy óleńdi oqymas buryn nemese oqyp bolǵannan soń ǵana júrgiziledi.
Sózdik jumysy –til damytýdyń irgetasy, oqýshyny jańa sózder úırenýde, buryn biletin nemese túsinbeıtin sózderdiń maǵynasyn anyqtaýda mańyzy zor.Sondaı-aq sózdik jumysy sóılem quraýǵa materıal beredi, sózderdi baılanystyryp sóıleýge, áńgime aıtýǵa, shyǵarma jazýǵa kómektesedi.
Ádisker ǵalymdar M.T.Baranov, A.R.Prýdnıkova jattyǵý ádisiniń mańyzdylyǵyna toqtala kelip, «Sózdik jáne leksıkalyq jattyǵýlardy bir-birimen aıyrý qıynshylyq týdyrady, olar tyǵyz baılanysty.Óıtkeni ekeýiniń de negizi – sózben jumys jasaý» - deı kelip, sózdik jumystarǵa tildi seziný men sózdi durys túsinýi, oryndy qoldana bilýi, sóz tirkesterin jasaý, sóılem quraý, mazmundama, shyǵarma jazýdy jatqyzady.
Sózdik jumysynyń ereksheligi : til damytýdyń basqa túrleri sıaqty oqý-tárbıe jumysynyń barlyq salalarynda júrgiziledi.Óleń, áńgime, mysal, maqal-mátelder t.b bilý arqyly balanyń tili damıdy.Balalar sózdi uǵý arqyly sóıleý ústinde tilin damytady.Al, sózdik jumysy oqýshynyń oıyn damytýmen tyǵyz baılanysty.Tildi, onyń gramatıkalyq qurylysyn meńgerý oqýshylarǵa óz pikirlerin aıtýǵa, suraýǵa, qorytyndy jasaýǵa, zattar men qubylystar arasyndaǵy alýan túrli baılanystardy ańǵara bilýge múmkindik beredi.
Sonymen birge sózdik jumysy sóz arqyly oqýshyny dál oılaýǵa úıretedi, onyń tvorchestvalyq qabiletin arttyrýǵa, sóıleýdiń mazmuny men formasynyń birligin qamtamasyz etýge baǵyttalady. «Sóz baılyǵy – qoǵamnyń baılyǵy jáne sol sıaqty ár adamnyń baılyǵy.Sondyqtan mektepte oqýshylarǵy sózdik jumysyn júrgizýdiń mańyzyzor.
Sóz baılyǵynyń azdyǵy oqýshylardyń óz oıyn aýyzsha, ári jazbasha, dál, júıeli jetkizýine qıyndyq keltiredi.Sondyqtan sabaqta sózdik jumysyn durys uıymdastyrýdyń máni zor.
Birinshiden, ol oqýshynyń sóz baılyǵyn molaıtyp keńitse, ekinshiden úırengen sózderin qatesiz, saýatty jazýǵa beıimdeıdi de, al úshinshiden sózdi úırený arqyly bala til normasymen sóılep úırenedi.Sózdik jumysyn júrgizýge mynadaı negizgi metodıkalyq talaptar qoıylady:
1.Mazmundy sóıleý;
2.Júıeli sóıleý;
3.mánerli sóıleý;
4.Dál sóıleý.
Mazmundy sóıleý - oıdy aıqyn, sendire, oqýshysyna nemese tańdaýshysyna áser ete bilý sheberligi.Munda tıisti sózder tańdaý, frazalar qurastyrý, jalpy áńgimedegi kóńil-kúıdi bildire alýshylyq úlken rol atqarady.
Qazirgi qazaq tiliniń sózdigi – jalpy tilimizdegi qoldanylyp júrgen ádebı tilimizdiń leksıkasy.Halyq paıdalanyp júrgen sózder kádimgi qoldanyp júrgen tehnıkalyq termınder, mamandyqqa baılanysty sózder, dıktant sózder, jer-sý, ósimdik,jan-janýar t.b. sózderden turady.
Júıeli sóıleý – oqýshy óz oıyn belgili bir retpen, júıeli túrde baıandap beretin bolýy shart.Bala ózi jaqsy biletin materıalyn aldyn-ala taldap, jınaqtap,áýeli ne jóninde t.b. jobalap alýǵa tıis.Sóz, sóılemdi durys qurmaý, oıdyń kúrt úzilip, baılanyssyz qalýynan, bir oıdyń qaıtalanýynan saq bolǵan jón, belgili bir júıemen baıandaýǵa úırengen jón.
Mánerli sóıleý - barysynda ár sózdiń stılısıkasyna, sózdiń áserine, kórkemdik jaǵyna kóńil bólý kerek.Bastaýysh synyp oqýshylary sózge mán, maǵyna berip úırense, úlken jetistik, óıtkeni sóz arqyly ǵana oıdy jetkizýge bolady.Mánerli sóıleý tilge degen talǵamdy, sózge degen sezimdi tárbıeleıdi.
Dál sóıleý – balanyń sóıleý tilinde dáldilik qajet.Árbir sóz durys aıtylýy, dybystalýdy kerek etedi.Onsyz sóz maǵynasy, áseri bolmaq emes.
Sózdik jumysy oqý sabaǵynda mynadaı mindetterdi oryndaýdy qajet etedi:
1.Balalardyń sózdigin baıytý, ıaǵnı belgili bir sózderdiń maǵynasyn túsindirý, jańa sózder úıretý.
2.Belgili jáne jańa sózderdi qoldaný, paıdalaný aýmaǵyn, kólemin kóbeıtý, úırengen sózdermen salystyrý arqyly jańa kontekske paıdalaný.
3.Sózdiń stılısıkalyq rólin jáne leksıkalyq kategorıasyn baqylaý arqyly úıretý.
4.Baılanystyryp sóıleýge kórkem sózderdi paıdalaný, onyń gramatıkalyq tulǵalaryn ańǵartý, ómirmen baılanysty júrgizý.
5.Sınonım, antonım, kóp maǵynaly sózderge taldaý jasaý, astarly sózderdiń maǵynasyn naqtylaý.
6.bastaýysh mektep oqýshylarynyń sóıleý qoryna ádebı tilge jatpaıtyn sózderdi endirmeý, artyq sózderdi qoldanbaýǵa úıretý, sózderdi durys aıtýǵa qol jetkizý.
7.Sóz baılanystaryn qoldanýǵa múmkindik jasaý, ıaǵnı árbir oqýshy sóılegende, sóılem quraǵanda múmkindiginshe jańa sóz qosyp otyrý.
Sózdikti baıytýdyń negizgi kózi – oqýlyqtaǵy mátin, jattyǵýlar, tapsyrmalar jáne muǵalimniń sózi.sondyqtan oqýlyqtardaǵy uly klasık sóz marjany aýyz ádebıet úlgilirinen maqal–mátel, jumbaq, jańylpashtardy oqyp, sýsyndap otyrǵandary jón.Oqýshy oqyǵan mátinniń mazmunyn durys qabyldaý úshin, sózdik jumystarynyń muqıat júrgizilýi qadaǵalanady, ıaǵnı balaǵa túsiniksiz birde-bir sóz bolmaýy kerek.Mátindegi kezdesetin túsiniksiz sózder men uǵymdardy túsindirý 3 kezeńde júrgiziledi:
1.Mátindi oqýǵa daıyndyq kezeńinde;
2.Mátindi oqý barysynda;
3.mátindi oqyp shyqqannan keıin.
Al, óleń oqý barysynda sózdik jumysy óleńdi oqymas buryn nemese oqyp bolǵannan soń ǵana júrgiziledi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
