InfoHub Logo

Qyzylorda qalasy
«Murager» mektebiniń psıhology
Danıarova Mereke Sýltanbekqyzy

 

Zertteýdiń maqsaty: stýdentterdiń mamandyǵy jáne onyń áleýmettik talaptarǵa sáıkestigimen qanaǵattanýyn anyqtaý.

Zertteýdiń mindetteri:

- bolashaq maman ıesiniń mamandyqty durys tańdap alýy jáne kásibı baǵdardy ıgerý joldaryn anyqtaý;
- bolashaq mamandardyń kásipke beıimdelýdegi qundylyqtyq jáne quzyrettilik baǵdarlardy qalyptastyrý;
- tańdaǵan mamandyǵynyń áleýmettik talaptarǵa sáıkestigimen qanaǵattanýyn anyqtaý.

Zertteýdiń boljamy:

- eger, stýdentterdiń tańdaǵan mamandyǵyna degen motıvasıasy men olardyń óz-óziniń psıhologıalyq qasıetterin baǵalaý barysynda qundylyqtyq baǵdaryn damytar bolsaq, onda stýdentterdiń tańdaǵan mamandyǵynyń áleýmettik talaptarǵa sáıkestigimen qanaǵattanýy sheshimin tabar edi.

Bizdiń zertteýlerimizdiń negizgi baǵyty stýdentterdiń tańdaǵan mamandyǵynyń áleýmettik talaptarǵa sáıkestigimen qanaǵattanýyn anyqtaý boldy. Búgingi tańdaǵy óskeleń urpaqtyń mamandyq tańdaýyn anyqtaýshy birneshe faktorlardy atap ótýge bolady. Olar: áleýmettik faktor, psıhologıalyq faktor. Áleýmettik faktor mamandyqqa degen qoǵamnyń suranysynan týyndaıtyn jaǵdaı. Munda tulǵa jumyssyz qalýdan qashqaqtaý negizinde tańdaý alǵa shyǵady. Sebebi, qoǵam suranysy tulǵanyń kásibı habardarlyǵyna yqpal etedi. Al, psıhologıalyq faktor tulǵa kózqarastarynyń, qyzyǵýshylyqtarynyń negizinde mamandyq tańdaý. Bul jaǵdaıda tulǵa óz qabiletin uǵynýy ómirlik mándi kásibı qundylyqtar qalyptasýdyń basty sharttarynyń biri bolyp tabylady.

Tulǵanyń kásibı qundylyqtary jalpy damý satylarynyń negizgi aspektilerin quraıdy. Sondaı-aq, tulǵa bolyp qalyptasýda kásibı qundylyqtar mamandyq týraly jaǵymdy qatynastardyń týyndaýynyń qaınar kózi bolyp tabylady. Qundylyq baǵdarlar jan-jaqty, úılesimdi tulǵa retinde damýyna úlken yqpal etedi. Sondyqtan, ártúrli damý satysynda tulǵanyń kásibı qundylyqtarynyń damýyn zertteý bolashaq mamandardyń belgili salada óziniń áleýetin júzege asyrý úshin mańyzdy máselelerdiń biri bolyp tabylady.

Stýdentterdiń kásibı qundylyqtary bolashaq mamandardyń  úılesimdi tulǵalyq damýyn anyqtaýǵa múmkindik beredi. Zertteý nysanynda biz Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń «Pedagogıka jáne psıhologıa» mamandyǵynyń stýdentterin tańdadyq. Sebebi, qazirgi tańdaǵy pedagog-psıholog mamandyǵyna degen suranys artyp otyr. Tulǵanyń ishki álemin, olardyń psıhologıalyq erekshelikterin, ómirlik baǵyttarynyń anyqtalýyna kómek kórsetetin mamandardyń óziniń mamandyǵyna degen qatynasyn bilý mańyzdy jaǵdaılardyń biri bolyp tabylatyny anyq.

Tulǵanyń damýyndaǵy bolatyn ózgeristerdiń psıhologıalyq mehanızmderin tabýǵa kásibı qundylyqtardy ártúrli is-árekette zertteý oń yqpalyn tıgizedi. Kóptegen zertteýlerde kásibı qundylyqtardyń erekshelikteri tek is-áreketpen baılanysty qarastyrylǵan. Bul zertteýler kórsetkendeı kásibı qundylyqtar tulǵany sheberlikti meńgerýge ıtermeleıdi, sonymen qatar, ony retteýdiń basty sharty bolyp tabylady jáne tulǵanyń tolyqqandy damýyna negiz bolady.

Tulǵanyń kásibı qundylyqtarynyń damýyndaǵy daralyq ereshelik máselesiniń psıhologıa ǵylymy úshin mańyzy zor. Shetel jáne keńes psıhologıasyndaǵy zertteýler bul máseleni ártúrli turǵyda túsindiredi.

Eksperımenttiń negizgi baǵyty stýdentterdiń tańdaǵan mamandyǵynyń áleýmettik talaptarǵa sáıkestigimen qanaǵattanýyn negizdeý bolyp tabylady.

Zertteýde biz joǵaryda atap ótken mamandyqtyń birinshi jáne tórtinshi kýrs stýdentteriniń mamandyq tańdaý motıvine, kásibı qundylyqtarynyń damýyna, óz-óziniń psıhologıalyq qasıetterin baǵalaýyna basa nazar aýdardyq. Sebebi, birinshi kýrsta stýdentter negizgi bazalyq pánderdi meńgerip, kásibı kózqarastar, pikirler týyndaı bastaǵan kezeń bolsa, tórtinshi kýrsta turaqty kásibı qabiletteri men áleýmettik qoǵam talabyna saı damýy kórinis bere bastaıdy.

Ǵylymı zertteý ádisteri – bul ǵylymı teorıalar men praktıkalyq nusqaýlar qurý úshin paıdalanylatyn senimdi málimetter alýǵa múmkindik beretin tásilder men amaldar bolyp tabylady.

Kez-kelgen ǵylymı boljam ǵylymı zertteý ádisteri arqyly dáleldenedi. Qandaı ǵylymda bolmasyn, ǵylymı boljam zertteý ádisteri arqyly naqtylanbasa, onda zertteý shyndyqqa janaspaıdy. Psıhologıalyq zertteýler prınsıpi faktilik materıaldardy jınaqtaý úshin paıdalanylatyn ádister arqyly júzege asyrylady. Sondyqtan da, qandaı da bir ádisterdi tańdaý árdaıym naqty zertteýdiń pánimen jáne mindetterimen aıqyndalady.

Zertteý problemasyn anyqtaýda stýdentterdiń tańdaǵan mamandyǵynyń áleýmettik talaptarǵa sáıkestigimen qanaǵattanýynyń damýyn zertteý úshin jeke boljamdar, mindetter, ádistemeler belgilendi. Stýdentterdiń tańdaǵan mamandyǵynyń áleýmettik talaptarǵa sáıkestigimen qanaǵattanýynyń damýyn ólsheıtin jaramdy ádistemeler daıyndaldy. Ádistemeler stýdentterdiń psıhologıalyq erekshelikterin eskere otyryp, adaptasıalandy.

Bizdiń zertteýlerimizdegi eksperımentte qoldanylatyn ádisterdi tańdaý eń aldymen stýdentterdi, olardyń daralyq psıhologıalyq erekshelikterin zertteýden bastaý aldy. Zertteý jumysynda tańdap alynǵan ádistemelerdiń ereksheligi, olardyń tulǵanyń sıpattamalaryn jan-jaqty ashýǵa múmkindigi bar ekendiginde bolyp tabylady. Zertteý jumysynda basshylyqqa alynǵan ádistemelerge sıpattama beremiz.

Tańdalǵan zertteý ádistemeleri tómendegideı:

1. «Mamandyqqa qatynas» saýalnamasy;
2. «Mamandyq tańdaý motıvi» ádisi;
3. M. Rokıchtiń «Qundylyq baǵdarlar» ádistemesi;
4. L.D.Stolárenkonyń «Óziniń psıhologıalyq qasıetterin baǵalaý» ádistemesi;

Ádisteme: «Mamandyqqa qatynas» saýalnamasy mamandyqqa degen jaǵymdy emosıalyq qatynastaryn baıqaýǵa arnalǵan.

Mamandaný- maman qalyptasý kezeńiniń tutastaı úzdiksiz prosesi bolyp tabylady. Bul mamandyq tańdaý sátinen bastalyp, adamzattyń barlyq ómir aǵymynda júzege asady jáne is-áreket toqtaýymen aıaqtalady. Bul proses tulǵanyń óz qyzyǵýshylyqtaryn, múmkindikterin jáne qabiletterin eskere otyryp, mamandyq tańdaýyn; mamandyq erejeleri men normalaryn ıgerý; maman retinde ózin seziný jáne qalyptasýyn; tájirıbe jınaqtaý jáne mamandyq amaldary arqyly tulǵasyn damytýyn engizedi.

Tutastaı alǵanda mamandaný - bul álemýettený prosesiniń bir jaǵy bolyp tabylady. Maman retinde qalyptasý tulǵa damýynyń aspektileriniń biri. Tulǵanyń mamandaný jaǵdaıyna baılanysty syrtqy áserler men tulǵanyń qyzyǵýshylyǵynda tulǵa belsendiligi jatyr.

«M.Rokıch boıynsha qundylyq baǵdarlardy zertteý» ádistemesiniń sıpattamasy.

Qundylyq baǵdarlar júıesi jeke tulǵanyń mazmundy jaǵyn anyqtaıdy jáne onyń qorshaǵan álemmen, basqa adamdarmen, ózimen qatynasynyń negizin quraıdy, dúnıetanymynyń negizderin jáne jeke tulǵanyń ómirlik belsendiliginiń negizin quraıdy. Qazirgi kezde qundylyqtar tizimin tikeleı ranjırleýge negizdelgen jáne keń taraǵan M.Rokıchtiń qundylyq baǵdarlardyń ózgerýi ádistemesi bolyp sanalady. M.Rokıch qundylyqtardyń eki klasyn bólip kórsetedi:

- termınaldy, dara ómir súrýdiń sońǵy maqsaty umtylýǵa turady degen senim;

- ınstrýmentaldy, belgili bir árekettiń beınesi nemese jeke tulǵanyń qasıeti kez kelgen sıtýasıada qoldaýǵa ıe bolady. Bulaı bólý qundylyqtar-maqsattar jáne qundylyqtar-quraldar dep dástúrli bólýge sáıkes keledi.

Respondentke qaǵaz betinde alfavıttik tártipte jazylǵan qundylyqtar tiziminiń ekeýi beriledi (árqaısysynda 18). Tizimderde synalýshy árbir qundylyqqa rangilik nómir beredi, al kartochkalardy máni boıynsha ornalastyrady.

Materıaldy berýdiń sońǵy formasy eń senimdi nátıjeler beredi. Aldymen termınaldy, sodan keıin ınstrýmentaldy qundylyqtar jıyntyǵy usynylady. 18 qundylyq-maqsattar tizimin oqyp bolǵannan soń, oqýshylarǵa aldymen olardyń ómirindegi eń basty bolyp sanalatyn úsh qundylyqty tańdaý usynylady, olarǵa 1,2,3-oryndar berý kerek, sodan keıin qalǵan qundylyq-maqsattar tiziminen umtylýǵa turmaıtyn eki qundylyqty tańdaý usynylady, olarǵa eń sońǵy eki oryndy – 17,18-oryndy belgileý kerek. Sodan keıin qalǵan qundylyqtardyń ornyn belgileý qajet. Zertteý blankilerdi qoldaný arqyly jáne anonımdi túrde júrgizildi.

Sonymen qatar psıhodıagnostıkalyq jumys jasalynady, olarmen ózindik psıhologıalyq qasıetterin baǵalaý deńgeıin arttyryp, tulǵanyń qarym-qatynastaǵy potensıalyn arttyrýǵa baǵyttalǵan trenıńter júrgizildi. Trenıńtiń birneshe mindetteri bolady, olar: eń birinshi jáne eń mańyzdysy – qarym-qatynastaǵy seriktestiń jan dúnıesine ene alý, ekinshiden – tulǵanyń ózindik baǵalaýyn arttyrý, adamnyń kommýnıkatıvti daǵdylaryn damytý jáne qalyptastyrý, úshinshi mindeti – aǵartýshylyq mindet bolyp sanalady.

1-jattyǵý. Topta jumys isteýdiń negizgi prınsıpterin talqylaý.

Maqsaty: Topta jumys isteýdiń erejeleri men ádisteri  jaıly pikir qalyptastyrý.

Trenıńke qatysýshylar sheńber boıymen ornalasady. Keńistikte sheńber boıyna ornasqan qatysýshylardyń barlyǵyna bir-birin jaqsy estip, kórýine jáne verbaldy emes kórinisterdiń keń spektrin qabyldaýǵa múmkindik beredi. Trenıńti júrgizýshi topta qarym-qatynas jasaýdyń negizgi prınsıp-erejelerimen tanystyrady. Budan keıin top jumys isteý erejelerin talqylaıdy.

1. Ózara árekettestikti dıalogızasıalaý prınsıpi.

Toptyq jattyǵýlarda teń quqyly, tolyqqandy qarym-qatynastyń oryn alýyn qamtamasyz etedi, qatysýshylardyń ózara qurmeti men bir-birine degen tolyq senimine negizdeledi. Qatysýshylardyń bireýi nemese birnesheýibasymdylyq kórsetken jaǵdaıda, qarym-qatynas tolyǵymen dıalog sıpatynan aıyrylyp, monolog túrine aýysady, al bul trenıńtiń tabıǵatyna qarama-qaıshy keledi. Senimdi qarym-qatynas ahýaly ózara árekettestiktiń nátıjeli bolýyn qamtamasyz etedi. Senim ahýalyn qurýdyń eń qarapaıym jáne alǵashqy qadamy retinde trenıńti júrgizýshi bir-birine «sen» dep qarym-qatynas jasaýdy usynady, bul óz kezeginde psıhologıalyq tepe-teńdik ornatady.

2. Konfıdensıaldylyq prınsıpi.

Trenıńke qatysýshylarǵa onyń barysynda damıtyn qarym-qatynas mazmunyn top sheńberinen shyǵarmaý usynylady. Konfıdensıaldylyq prınsıpi ózara senimdi árekettestiktiń ornaýyna kómektesedi: qatysýshylar senimdi, ashyq, shynaıy baılanysqa ońaı túsedi jáne toptyq pikirtalas potensıalyn saqtaıdy.

3. «Qazir jáne osynda» prınsıpi.

Berilgen prınsıp toptaǵy árbir qatysýshyǵa onyń aınalasynda oryn alǵan naqty psıhologıalyq shyndyqtyń jaıyn, onyń jan-jaqty jáne tereń zerttelýine múmkindik beretin kólemdi aınaǵan aınaldyrýǵa múmkindik beredi.

4. Belsendilik prınsıpi.

Ózine, seriktesine, topqa belsendi ený maqsatynda toptyń árbir múshesiniń toptyq ózara árekettestikke jedel qatysýyn qamtamasyz etý turǵysynan qarastyrylady.

5. Sezim tiline aksent jasaý prınsıpi.

Emosıonaldy kúıler men kórinisterge erekshe zeıin bólip, olardy tildi qoldaný arqyly bekitýdi qamtamasyz etedi. Sezim tiliniń janamalanǵan túrin trenıńte verbaldy jáne verbaldy emes deńgeılerde keń qoldanylatyn metafora, asosıasıa men beıneler tili quraıdy. Keri baılanys – trenıńtiń basty elementi bolyp sanalady.

6. Intellektýaldy jáne emosıonaldy aýqymnyń úılesimdiligi prınsıpi.

Trenıńtiń joǵary emosıonaldy turǵysynda qyzý kezinde, ıntellektýaldy jáne taldaý úderisteriniń jandanýy top músheleriniń bir-birine ashyq qatynasyna, senimdilik pen adamgershilikke tárbıeleıdi. Trenıg jaǵdaıynda qoldanylatyn ıntellektýaldy áreketti basty formasy – toptyq pikirtalas bolyp sanalady.

7. Top quramynyń ózgermeý prınsıpi.

Turaqty quramy bar trenıńtik top qatysýshylardyń ózderiniń ashylýyna kómek beretin erekshe prosester týyndap, ntáıjeli jumys isteıdi. Pikirtalas kezinde trenıńti júrgizýshi árbir qatysýshyǵa óz pikirin aıtýǵa múmkindik beredi.

2-jattyǵý. «Men kimmin?»

Maqsaty: topqa qatysýshylardyń bir-birimen tanysýy, olardyń bir-birinen uıalmaı, qysylmaýyn qamtamasyz etý.

Prosedýrasy: toptyń árbir múshesine qaǵazǵa 1-den 10-ǵa deıin sandardy jazyp, 10 ret «Men kimmin?» degen suraqqa jaýap berý usynylady. Jaýap berý kezinde minez-qulyq belgileri, qyzyǵýshylyqtar, sezimder t.b. qoldanylady, eń bastysy, sóılemder «Men» sózinen bastalýy kerek. Tizim qurylǵan soń, qatysýshylar jazǵan jazýlaryn kórinip turǵan jerge qystyryp, bólmede beıtarap  túrde júre bastaıdy, basqa qatysýshylardyń jazǵan tizimderimen tanysady. Enjar tanysýdan keıin, olar kezekpen óz tizimderin oqyp, týyndaǵan suraqtarǵa jaýap beredi.

3-jattyǵý. «Baqylaýshy».

Maqsaty: kommýnıkatıvtik ózara árekettestiktiń tabıǵı jaǵdaıyndaǵy áleýmettik senzıtıvtilik daǵdylaryn qalyptastyrý.

Prosedýrasy: qatysýshylar 8-10 mınýt boıynsha bólme ishinde júrip, erkin taqyrypta áńgime quraıdy. Árbir qatysýshy bir adamdy tańdap baqylaıdy, ishteý onyń qaıǵyrǵandaǵy, renjigendegi, oılanǵandaǵy kelbetin, kúlkisin, tań qalǵanyn elestetýge tyrysady. Ege de qatysýshylardyń bireýi joǵaryda aıtylǵandardy elestete almasa, ol adam «betten» oqı almaıdy, áńgimelesýshilerdiń sezimderi men nıetteriniń aýysýyn qıyndyqpen túsinedi. Predıkatıvti empatıanyń bolmaýy, onyń kommýnıkatıvti jáne áleýmettik-perseptıvti múmkindikterin shekteıdi. Qatysýshylardyń baqylaýyn qyzyǵýshylyq týdyrǵan obekt sezbeý kerek. Eger qatysýshy ózinen bireý kózin almaı qarap turǵanyn sezse, jáne sol mezette kózine qarap úlgerse, baqylaýshy oıynnan jeńilýshi retinde shyǵarylady. Al kózqarasty baıqap qoıǵan qatysýshy, joǵary áleýmettik senzıtıvtilikke ıe bolady. Jeńilýshi úshin oıynnan shyǵarylý faktisi kúndelikti ózin basqalarǵa  kedergi jasamaı, baqylaýdy úırenýge túrtki bolýy tıis.

4-jatyǵý. «Aına».

Maqsaty: shyǵarmashalyq qozǵalysty damytý, psıhologıalyq baılanys pen tulǵaaralyq empatıany damytý, basqa adamdy basqarý tájirıbesin meńgerý.

Prosedýrasy: Barlyq top músheleri juptarǵa bólinedi. Ár juptyń bireýi – bastaýshy, ekinshisi -  qostaýshy bolady. Qatysýshylar bir-birine qarap turady. Jup bastaýshysy qandaı da bir baıaý qozǵalystar jasaı bastaıdy. Qozǵalys kezinde qatysýshylar denesi men sezimderin sanalýǵa umtylýy tıis. Jattyǵý barysynda qatysýshylar bir-biriniń kózderine qarap turady. Qostaýshy óz seriktesiniń qozǵalystaryn aınadaǵy beınesi sıaqty qaıtalaıdy 5 mınýttan soń, seriktester oryndaryn aýystyrady. Tapsyrma aıaqtalǵannan keıin, qatysýshylar óz sezimderimen bólisedi. Oıyn barysynda qatysýshylar seriktestin denesin sezinýdi tez úırenip, qozǵalys logıkasyn túsine bastaıdy. Ýaqyt ótken saıyn, qozǵalysty aldyn ala bilip alýdy meńgeredi.

5-jattyǵý. «Seziný».

Maqsaty: tulǵaaralyq empatıany damytý.

Prosedýrasy: qatysýshylar bir-birine jaqyn sheńber quryp turady. Kózderin jumady. Árqaısysy oń qolymen kórshisiniń qolyn ustaıdy. Kózderin jumyp turyp, oń jaǵyndaǵy qatysýshynyń alaqanyna zeıinin shoǵyrlandyrady, óziniń sýbektıvti túısinýerin baǵalaıdy. Qatysýshylar kózderin ashyp, ózderiniń áserlerin aıtady. Qalǵan qatysýshylar ózderiniń seriktesteriniń jumysyn 5-balldyq júıe boıynsha baǵalaıdy. Eń dál degen jaýaptar anyqtalady.

6-jattyǵý. «Tyńdaý».

Maqsaty: empatıalyq tyńdaý biligin meńgerý, qatysýshylar arasyndaǵy berik qatynasty damytý.

Prosedýrasy: qatysýshylar jarty sheńber boıyna ornalasady. Bireý birinshi bolyp, sheńber ortasyna shyǵyp, 10 mınýt boıyna ózin tolǵandyratyn taqyrypta sóıleýge múmkindik alady. Top músheleri tolyq zeıinmen ony tyńdap, pikir talastyrmaı, sóıleýshini bólmeı otyrýy tıis. Qatysýshy 10 mınýtqa sózderin jetkize almasa, qalǵan ýaqytty jaı ótkizedi. Ýaqyt óte kele, qatysýshylar ózderiniń jasyryn sezimderin ashyp, basqalarmen bólise bastaıdy.

7-jattyǵý. «Kıkiljiń».

Maqsaty: jattyǵý «qarama-qaıshylyqtar» túsinigne kirispe bolyp sanalady, tulǵanyń kıkiljińdi jaqtaryn sanalap, basqa adamdarmen belsendi kúresý tájirıbesin meńgerýge kómek beredi.

Prosedýrasy: qatysýshylar juptarǵa bólinedi. Seriktester bir-birine qarama-qarsy otyryp, ózderiniń rólderin anyqtaıdy: «qorǵanýshy» jáne «shabýylshy». Bir mınýt shamasynda «shabýylshynyń» qarsylyqtary oılastyrylady. Munan keıin dıalog júrgiziledi. «Shabýylshy» óziniń pozısıasynad berik turýy tıis. «Shabýylshy» óziniń seriktesine ózin qalaı ustaýy kerek jáne ne isteýi  kerektigi týraly aıtady. Aıqyn basymdylyq pen ózine degen senimdilik pozısıalarynan ony synaıdy. «Qorǵanýshy» úzdiksiz keshirim suraýmen bolady. Seriktesine qatty tyrysyp júrgenin, biraq bir sebepter oǵan onyń talaptaryn oryndaýǵa kedergi bolǵanyn aıtady. Pozısıalar aýysady: qatysýshylarǵa «shabýylshynyń» bıligi men mártebesin nemese «qorǵanýshynyń» manıpýlásıalanǵan enjarlyǵyn tolyq sezinýi qajet. Sodan keıin qatysýshylar óz áserleri men bastan keshirýlerin bólisedi. Rólderdiń ómirde qanshalyqty kómek beretindigin salystyrady. Alynǵan áserlerdi taldaý tulǵanyń jeke jaqtary týraly aqparat beredi

---