InfoHub Logo

(Bir aktili tragedıa)

Qatysýshylar:
Ertegishi
Sumyraı han
Raıhan
Balaly ana
Jendetter

İ KÓRİNİS

Jurt aldyna moınynda asynǵan dorbasy bar ertegishi shyǵady. Ol sybyzǵymen muńly kúı oınap, bir kezde dorbasynan han beınesindegi qýyrshaqty sýyryp alady da, ertegisin bastap ketedi:

Ertegishi:
Ertede bir han bopty,
Júrgen jeri laq bopty.
Sumyraı eken esimi,
Aıtqan sózi zań bopty.
«Jaqsy zattar elde joq
Tursa eken tek mende bop», –
Dep oılapty Sumyraı,
Dúnıege pende bop.

Kimniń jaqsy aty, kimniń asyl zaty bolsa, tartyp alyp, qazynasyna sala beripti, sala beripti. Sonda da kózi toıyp, kóńili tolmapty. Bir kúni han aýyl syrtyna shyǵyp, bylaı tolǵapty:

Sumyraı han:
Eldiń jıhaz buıymyn,
Ne bir asyl kıimin
Qaldyrmastan esh emge,
Tartyp aldym desem de,
Taýsylmaıdy nelikten?
Bul ǵajapty kórip pe eń?
Nebir júırik tulpar da,
Nebir ushqyr suńqar da,
Nebir qyran qyraǵy
Elden taǵy shyǵady.
Bolsam daǵy alyp han,
Kedeı ekem áli de.
Tabylady halyqtan
Mende bardyń bári de.
Qarǵys atqyr Qudaıym,
Qandaı amal qylaıyn?
Túk kelmese qolymnan,
Óz shashymdy julaıyn

(Han jata qap jer tepkilep, óz shashyn jula bastaıdy. Basyn jarǵa urady, aqyry jatyp qalady. Bir kezde ornynan qaıtadan atyp turady)

Taptym, taptym amalyn,
Qalaısha tek qalamyn?
Ózender men bulaqtar,
Jasyl jelek quraqtar,
Teńiziń men kólshigiń –
Bári meniń menshigim.
Olaı bolsa, halyqqa
Sý tatqyzbaı qoıaıyn.
Kim sý alsa aryqtan,
Basyn kesip, joıaıyn...

İİ KÓRİNİS

Dekorasıada sýsyraǵan dala, qolynda balasy bar ana, ólimsiregen japyraqtar, zarly áýen, kóńilsiz kórinister.

Ertegishi:
Halyq degen bosyp ketti,
Sý taba almaı josyp ketti.
Qulazyǵan qý daladan
Ań men qus ta kóship ketti.
Tartylǵan kól jaǵasynda,
Taryqqan el arasynda
Sulýlyǵy aı men kúndeı,
Adamgershiligi barshaǵa birdeı,
On burym órgen shashy bar,
Ári ójet, ári sheshen
Raıhan degen qyz bar eken.
Halyqtyń kórip kóz jasyn,
Qaterge tigip ez basyn,
Sumyraı hanǵa barmaq bolady.

(Ertegishi dorbasynan qyz beınesindegi qýyrshaqty sýyryp alady).

Raıhan:
Sumyraı hanǵa baraıyn,
Bar ónerdi salaıyn.
On saýsaqty oınatyp,
Til semserin boılatyp,
Aılamenen shalaıyn.
Seskenbesten,
Ólimniń
Betine tik qaraıyn.
Qurbany bop elimniń,
Qajetine jaraıyn.

(Qyz hanǵa bet alady. Quıqyljyǵan áýen oınalyp jatady. Aldynan hannyń ózi shyǵady. Qyz hanǵa qamqa ton jabady).

Sumyraı han:
Shyn yrzamyn, sheberim,
Qatty unap tur áneriń.
Munyń úshin ne tilek
Tileseń de beremin.
Eń áýeli ózińe
Úsh suraq bar qoıatyn.
Jaýap qaıtar tezinen
Meniń kóńilim toıatyn.

Birinshi suraq: Ákem aıtýshy edi: «Aldyńnan qara mysyq ótse, jaman yrym», – dep. Keshe jardan qaıtyp kele jatqanymda, bir mysyq jolymdy kesip ótti. Bul qandaı yrym bolady?

Raıhan: Taqsyr, mysyqtyń ne aldyńnan, ne artyńnan ótkeni yrym emes. Biraq, tyshqan úshin qorqynyshty-aq!

Sumyraı han: Ekinshi suraq: óziń tiginshi ekensiń. Meniń semiz ekenimdi kórip te otyrsyń. Maǵan qandaı tústi kıim jarasar edi dep bilesiń?

Raıhan: Mysaly, qoıanǵa aq, qasqyrǵa sur, túlkige qyzyl, qundyzǵa kúreń tús jarasady. Al, semizde shoshqa semiz. Onyń alasy da, qarasy da bola beredi. «Baıǵa taı minse de jarasa beredi» degendeı, hanǵa qara kıse de qonymdy bolar. Sondyqtan, qalaǵanyńyzdy kıe berińiz.

Sumyraı han: Sońǵy suraq: «Er adamnyń aldynan bos shelek kótergen áıel kezdesse, jaman yrym» deýshi edi ákem. Birazdan beri qaıda barsam da, aldymnan bos shelek ustaǵan áıelder kezdesetin boldy. Ol qandaı yrym?

Raıhan: «Jaman adam yrymshyl, jaman jylqy arynshyl bolady» deýshi edi halyq. Halyq aıtsa qalyp aıtpaıdy, anyq aıtady, ákeńiz bul jerde taýyp aıtqan eken. Elge sý bermeı, shelekterdi qańyratqan, qalyń jurtty ańyratqan myna ózińiz. Meniń sizden bar tilegim – elge sý berińiz!

Sumyraı han:
Halyq meıli qatalasyn,
Sý degendi atamasyn.
Qyrylsa da el, meıli,
Bir tamshy da bermeımin!

Raıhan:
Sumyraı kelse, sý qurıdy,
Kókoraı shalǵyn ný qurıdy».
Sen naǵyz sumyraı ekensiń,
Bul peıilińmen qaı maqsatqa jetersiń?

(Osy arada han jyndanyp kete jazdap, qatty ashýlanady.)

Sumyraı han: Ne dep tursyń, ońbaǵan?! Jap aýzyńdy!

(Jendetterin shaqyrady) Qaıdasyńdar, jendetter?

Myna ońbaǵandy jartasqa aparyp tańyp tastańdar!

(Jendetter Raıhandy jartasqa tańyp tastaıdy. Qyz eki kózinen jas parlap aǵyp, jylaı bastaıdy)

Raıhan:
Tilekti ber, Qudaıym,
Aǵyl-tegil jylaıyn
Parlap aqqan kóz jasym
Kólge aınalsyn laıym!

(Shynynda da Raıhannyń kóz jasy betin jýyp, sarqyrama ózenge aınalyp ketedi. Sol ózenniń jaǵasyna el kelip, sýǵa qaryq bolyp qalady. Taldaraqtar qaıta kóktep, qustar saıraı bastaıdy)

Ertegishi:
Erte, erte zamanda
Sondaı bir jan ótipti.
Sumyraı han tabanda
Ǵaıyp bolyp ketipti.
Sýǵa qanyp quzdaǵy,
Muratyna el jetipti.
Raıhandaı qyzdaryn
Shyn maqtanysh etipti.

(Shymyldyq)

---