Suranys boıynsha bólinetin dofamın

«Meniń qalaýym» neırobıologıasy

Qýattaý júıesi bizdi áreketke qalaı ıtermeleıdi? Mı marapattalý múmkindigin baıqaǵan kezde neıromedıator dofamınin bóledi. Dofamın mıdyń qalǵan bóligine osy marapatqa shoǵyrlanýdy jáne ashkózdikpen ony qalaı bolǵanda da qolǵa túsirýimizdi buıyrady. Dofamınniń ózi baqytqa keneltpeıdi — ol tek qozdyra túsedi. Biz sergektik, shıraqtyq pen qyzyǵýshylyqty sezemiz. Rahattaný múmkindigin sezip, soǵan qol jetkizý úshin aıanbaı ter tógýge daıyn bolamyz.

Sońǵy birneshe jylda neırobıologtar dofamınniń áserine kóptegen ataýlardy berdi, máselen: izdeý, zaýyq, umtylý jáne qalaý. Biraq bir nárse anyq: bul rahat, rahattaný nemese marapat sıaqty jaǵymdy nárseniń ózi emes. Zertteýler egeýquıryqtyń mıyndaǵy búkil dofamındik júıeni joıǵannyń ózinde de janýardyń qant bergenińizde qýanatynyn kórsetedi. Tek ony endi tátti úshin jumys istete almaısyz. Ol qantty jaqsy kóredi, biraq ony almaıynsha qalamaıdy.

2001 jyly stenfordtyq neırobıolog Braıan Knýtson dofamınniń marapatqa ıe bolýǵa emes, sodan aldyn ala dámelenýge (úmittenýge) jaýap beretinin dáleldegen mańyzdy zertteýin jarıalady. Ǵalym bıhevıorıstik psıhologıadaǵy áıgili Ivan Petrovıch Pavlovtyń — ıtterdegi shartty refleksterdiń qalyptasýy jónindegi tájirıbesiniń úlgisin qoldandy. 1927 jyly Pavlov mynany baıqaǵan: ıtter qorektendirýdiń aldynda qońyraý dybysy estilýine úırengengende, sol dybys estilgende tamaq kórinbese de, olardyń silekeıi bóline bastaıdy. Olar qońyraýdyń dybysyn qorektenýdiń belgisine balaýdy úırengen. Knýtson mıdyń da syıdan dámetýdegi ózindik silekeıin bólip shyǵarady dep boljady, sondaı-aq mıdyń syıǵa ıe bolǵanda basqasha jumys isteıtini ásirese mańyzdy.

Knýtson zertteýinde qatysýshylardy tomografqa ornalastyryp, olardyń shartty reaksıasyn jasady: ekranda belgili bir tańba paıda bolǵanda, olar aqshalaı júldeni utyp alady. Ony alý úshin, túımeni basý kerek boldy. Kóp uzamaı, adamdar tańbany kórgende, mılarynda qýattaý júıesi yntalandyrylyp, dofamın bólindi — qatysýshylar bar kúshterimen túımeni basa berdi. Biraq utys kezinde mıdyń bul aımaǵy tynyshtalyp qalatyn. Jeńistiń qýanyshy basqa júıke ortalyqtarynan kóringen. Knýtson dofamınniń baqytqa emes, áreketke jaýap beretinin dáleldedi. Syıdan dámetý jeńisten qur qalmaý úshin kerek boldy. Qýattaý júıesi yntalanǵanda, olar rahatty emes, odan dámetýdi bastan keshirgen.

Ózimizge unaıtyndaı bolyp kóringen nárseniń bári qýattaý júıesin iske qosady. Dámdi taǵam, qaınatylyp jatqan kofeniń ıisi, vıtrınadaǵy 50 paıyzdyq jeńildiktiń belgisi, beıtanys ádemi jannyń jymıýy, bizdi baı qylýǵa ýáde beretin jarnama. Dofamınniń bólinýimen qalaýdyń jańa nysany bizge tirshilik úshin asa qajet sıaqty bolyp kórinedi. Dofamın nazarymyzdy jaýlap alǵanda, mı bizge nysanǵa qol jetkizýdi nemese ózimizge unaǵan nárseni qaıtalaýdy buıyrady. Tabıǵat ash qalmaýymyzdy oılastyrǵan, óıtkeni jıdek terý — mańyzdy sharýa, al adamzat urpaǵy seriktestiń kóńilin aýlaý tym qıyn sharýa bolǵandyqtan ǵana joǵalyp ketýge tıis emes. Dene baqytqa pysqyryp ta qaramaıdy, biraq tiri qalý úshin kúresýimiz úshin, bizdi sodan úmittendiredi. Sondyqtan mı bizdiń ań aýlap, jıdek terip, jumys istep, qudalasýymyz úshin, baqytty bastan keshirýdi emes — ony dámelený sezimin paıdalanady.

Árıne, biz qazir múlde basqa álemde ómir súremiz. Mysaly, maıly nemese tátti taǵamdy kórgende, ıiskegende nemese dámin tatqanda dofamınniń bólinýin alaıyq. Dofamınniń bólinýi bizdiń toıa tamaqtanǵymyz keletinine kepildik beredi. Tamaq az jerde ómir súrip jatsańyz, tamasha ınstınkt. Alaıda bizdiń ortamyzda taǵam qol jetimdi ǵana emes, ol sonymen birge, dofamınniń jaýabyn barynsha arttyratyndaı etip ázirlenedi, sondyqtan árbir osyndaı umtylys — uzaq ómir súrýge emes, semizdikke aparatyn jol.

Nemese sháhýat oıatatyn keıiptiń qýattaý júıemizge áserin oılap kórińiz. Búkil adamzat tarıhynda jalańash adamdar tek shynaıy seriktesteriniń aldynda ǵana tartymdy keıipterge engen. Árıne, genofondta óz DNQ-ńyzdy qaldyrý úshin mundaı jaǵdaıda áreket isteý nıetiniń álsizdigi qısynsyz bolar edi. Biraq birneshe júz myń jyl ótken soń, biz jarnamada jáne oıyn-saýyq ındýstrıasynda qaptap kezdesetin sháhýat oıatatyn keıipter týraly aıtpaǵannyń ózinde, ınternette sháhýat oıatatyn beıne rolıkter kez kelgenge qoljetimdi álemge tap boldyq. Osyndaı sháhýat oıatatyn «múmkindikterdiń» árbiriniń izine túsý arqyly adamdar sondaı saıttarǵa táýeldi bolady jáne átirden bastap dızaınerlik djınsyǵa deıin bárin satý úshin qumarlyq sezimin paıdalanatyn jarnamalyq naýqandardyń qurbanyna aınalady.

Suranys boıynsha bólinetin dofamın

Eger osyndaı jabaıy motıvasıa júıesimen marapatty kúttirmeıtin zamanaýı tehnologıalardy qosatyn bolsaq, onda múlde ajyraǵymyz kelmeıtin yntalandyrýshy qurylǵylarǵa qol jetkizemiz. Jańa habarlamalardy tekserip, avtojaýap berý batyrmasyn basqanda qalaı qýanǵanymyz birazymyzdyń esimizde. Sosyn ǵalamtorǵa qosylǵanda, kompúterdiń: «Sizge hat keldi!» dep qýantýyn kúttik. Endi bizde psıhıatr Robert Hıldiń (aldyńǵy bólimde jazylǵan) óz-ózin yntalandyrý quraldarynyń zamanaýı nusqasy — Facebook, Twitter, elektrondy poshta, mátindik habarlamalar bar.

Bizge bireý hat jazyp, nemese YouTube arnasyndaǵy kelesi beınebaıan bizdi kúldirýi múmkin bolǵandyqtan, biz paraqshany qaıta-qaıta jańartyp, siltemelerdi basyp, qurylǵylarymyzdy teksere beremiz. Tap mıymyzǵa smartfon men noýtbýktardyń symy jalǵanyp jáne olar bizge dofamın razrádtaryn úzdiksiz berip turǵan sekildi. Qıaldy qozdyratyn nárseler, shegetin shópter nemese ıneksıaǵa arnalǵan zattardyń eshbiri de dál joǵary tehnologıalar sıaqty kúshti táýeldilikti týdyra almaıdy. Bul jabdyqtar sanamyzdy jaýlap barady, biz olarǵa jıi júginetin boldyq. Bizdiń ǵalamtordaǵy isteıtin negizgi áreketimiz — syıdan dámettirýdiń keremet metaforasy sıaqty: biz izdeımiz. Taǵy izdeımiz. Sosyn taǵy izdeımiz, tintýirdi túrtip álgi... kelesi razrádtan dámelengen tordaǵy egeýquıryqqa uqsap, bizge aqyr sońynda qanaǵattaný sezimin syılaıtyn qol jetkizbes syıdan úmittene beremiz.

Múmkin, uıaly telefondar, ǵalamtordy sharlaý men áleýmettik jeliler bizdiń qýattaý júıemizdi qasaqana jaýlamaıtyn shyǵar, al kompúterlik jáne vıdeo oıyndaryn jasaýshylar oıynshylardy baǵynyshty qylý úshin muny ádeıi qoldanady. Kelesi deńgeıge ótý nemese uly jeńiske jetý kez kelgen sátte bolýy múmkin — oıyndy sonshama qyzyqty etip turǵan osy nárse. Sondyqtan odan bas kóterý óte qıyn. Zertteýlerdiń birinde vıdeo oıynnan amfetamındi paıdalanýmen sáıkes keletin dofamınniń bólinetini baıqaldy: dofamındik bezgek oıyn táýeldiligine de, esirtki táýeldiligine sep bolady. Upaılardy qashan alyp, kelesi deńgeıge qashan ótetinińizdi aldyn ala bile almaısyz, sondyqtan dofamınergıalyq neırondaryńyz atqylaı beredi, sóıtip, oryndyqqa jabysa túsesiz. Bireý muny keremet qyzyqqa, al bireý — oıynshylardy amoraldy túrde qanaýshylyqqa balaıdy. Qolyna djoıstık ustaǵan árbir adam baılanyp qalmaıdy, biraq soǵan beıimi barlarda kez kelgen esirtkige sıaqty oıynǵa degen táýeldilik te paıda bolýy múmkin. 2005 jyly 28 jastaǵy koreılik boıler jóndeýshi sheber Lı Seng Sep qatarynan 50 saǵat boıy StarCraft oıynyn oınap, júrek-qantamyr jetispeýshiliginen kóz jumdy. Ol uıqy men tamaqtan bas tartqan. Bul jaǵdaı Olds pen Mılnerdiń tetikti talyp túskenshe basqan egeýquıryqtaryn eske salmaýy múmkin emes.

Materıaldy jaqsylap qorytyp alyńyzdar, jalǵasy bar...