InfoHub Logo

Joba avtory: SHQO, Semeı qalasy, «№27 JOBBM» KMM
4 «V» synyp oqýshysy Ergalıeva Arýjan Kýatovna

Jetekshisi: «№27 JOBBM» KMM bastaýysh synyp muǵalimi
Ahmetkalıeva Bakytgýl Nıhymetollaqyzy

ANOTASIA
Bul jumysta jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyr tuqymy týraly maǵlumattar jınaqtaldy. Dúkende satylatyn súttiń qunary men quramy sa - lystyryldy. Jyldyń ár mezgilderinde jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyrlardyń jegen azyǵyna baılanysty alynatyn súttiń maılylyǵy ózgeretini anyqtaldy. Súttiń jáne sút ónimderinen jasalatyn taǵamdardyń jasalý joldary qarastyryldy. Sút pen sútten jasalǵan taǵamdardyń adam aǵzasyna tıgizer áseri jaıly maǵlumattar qarastyryldy

Pikir
SHQO, Semeı qalasynyń №27jalpy orta bilim beretin mektebiniń 4 «V» synyp oqýshysy Ergalıeva Arýjannyń «Sút taǵamdary jáne onyń densaýlyqqa paıdasy» atty zertteý jumysyn júrgizdi. Bul jumysynda sıyr malynyń tuqymy, onan alynǵan ónimderdiń alýan túrliligi men qunaryna, adam aǵzasyna tıgizetin áserine toqtaldy. Sút ónimderiniń sıyrdyń jyl mezgilderine baılanysty jegen azyǵynyń qunaryna baılanysty ózgeretinin salystyryp dáleldedi. Sút ónimderiniń otbasyna qarjy jaǵynan paıdasy bar ekenin eseptedi. Sondyqtan bul jumys mańyzdy jáne aktýaldy dep esepteımin.

Pikirdi jazǵan jetekshisi bastaýysh synyp muǵalimi Ahmetkalıeva B. N.

Mazmuny
Kirispe
1. Negizgi bólim
1. 1. Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyr tuqymyn ajyrata bilý;
1. 2. Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyrdy baǵyp – qaǵýdyń ereksheligi.
1. 3. Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyr sútiniń jyl mezgilderine baılanysty mólsheri.
1. 4. Súttiń qunary men quramy
2. Sút taǵamdary jáne olardyń jasalý joldary.
2. 1. Ýyz
2. 2. İrimshik
2. 3. Súzbe
2. 4. İrkit
2. 5Qaımaq
2. 6. Maı.
2. 7. Qurt
2. 8 Syr.
2. 9. Sary sý
2. 10. Aıran
3. Aqtyń (súttiń) adam aǵzasyna tıgizer paıdasy
4. Qorytyndy.
5. Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

KİRİSPE
Qazaq halqy úshin tórt túlik asa mańyzdy bolǵan. Aman - saýlyqty suraǵanda mal - jan amandyǵyn da únemi suraıdy. Degenmen «Maldy baqsań sıyr baq, sút ketpeıdi sharadan» degendeı sıyr malynyń halqymyz úshin alatyn orny erekshe. Onyń eti, terisi men súti, tipti súıegi men múıizine deıin paıdalanylady.
Halqymyzda sút aqtyqty, tazalyqty bildiredi. Sondyqtan da «Sútten aq, sýdan taza» deıdi. Súttiń qundylyǵyn, qadir - qasıetin ata - babamyz burynnan bilgen. «Aqty baspa, obal bolady» dep qadirlegen. Tipti, úıge kirgen jylannyń basyna sút quıyp shyǵarǵan. Kúni búginge deıin sútti azyq retinde paıdalanamyz jáne sút qosylǵan taǵamdardyń ártúrin jasaýdy jyldan - jylǵa jetildirýdemiz.
Osy taqyrypta izdený barysynda sıyr sútiniń quramyn jáne odan jasa - latyn qunarly taǵamdardyń kóp túrliligin bildim. Sondaı - aq ol taǵamdardyń adam densaýlyǵyna tıgizetin paıdasyn zerttep qarastyrý arqyly jumysymnyń mańyzdylyǵyn ashtym.
Zertteý jumysynyń maqsaty men mindeti:
Súttiń quramy, sútten jasalatyn taǵamdardyń qunarlylyǵyn zerttep qarastyrý.
- Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyr tuqymyn ajyrata bilý;
- Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyrdy baǵyp qaǵýdyń ereksheligin baqylaý;
- Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyr sútiniń jyl mezgilderine baılanysty mólsherin (túsimin) anyqtaý;
- Sút taǵamdarynyń jasalý joldaryn úırený;
- Súttiń qunary men quramyn anyqtaý;
- Aqtyń (súttiń) adam aǵzasyna tıgizetin paıdasyn qarastyrý.
1. 1. Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyr tuqymy

Qazaq halqy sıyrdyń atasy, piri – Zeńgi baba dep biledi. Sıyr dybystaǵanda móńireıdi. Ony tabynymen jaıady. Áýkim - áýkim dep shaqyryp, shúý - shúý nemese ók dep qaıyryp aıdaıdy. Jem - shóp jep bolǵan soń kúıis qaıyrady, ıaǵnı kúıseıdi. Sıyr jasyna qaraı buzaý, baspaq, tana, taıynsha, qashar, qunajyn, dónejin, sı - yr, ógiz, buqa dep atalady. Analyǵyn sıyr deıdi. Sıyr qashar jasynan bastap buzaýlaıdy. Sıyr maly tólin 9 aı kóteredi.. Sıyrda 4 emshek bolady. Saýǵanda oń jaǵynan otyryp saýady. Al sút saýatyn apparatpen saýsa eki jaǵynan da saýylady. Saýylatyn sıyrdy ekige bóledi: buzaýyn emizip, ıdirip saýatyn sıyr – saýyn sıyr, al buzaýsyz saýylatyn sıyr saýly sıyr dep atalady. [1]Olar kóbinese ózderi shyqqan jerdiń atymen atalady. Olar kez kelgen tabıǵı jaǵdaılarǵa beıim bolady. Árbir tuqymnyń ózindik artyqshylyǵy men kemshiligi bolady. Sútti kóp beretin tuqym bolsa onyń maılylyǵy az bolady, endi bireýleriniń súti az, biraq maılylyǵy kóp bolady. [2]
Saýyn sıyrlar 12, 13 jyl boıy saýylady. Bir táýlikte 20 lıtrden artyq sút beretin sıyrlar bar. Al Iaroslav tuqymy táýligine 80 lıtrden artyq sút beredi. Sıyr kóktemgi jáne jaz aılarynda, jańadan týǵan kezde sútti kóp berse, kúzge qaraı sýala bastaıdy. Sıyrlar negizinen 20 jyl keıbireýi 35 jyl ómir súredi.[3 ]
Bizdiń jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyrlardyń tuqymy ártúrli. Sıyrdyń tuqymy ártúrli bolǵandyqtan ekeýiniń erekshelikteri bar. Eger salystyryp qarasaq nátıjesin 1 - kesteden kóremiz.

Qorytyndy: Jergilikti jerdiń tuqymy kishileý bolady eken.

1. 2. Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyrdy baǵyp – qaǵýdyń ereksheligi.
Biz jeke otbasylyq sharýashylyqta sıyrdy jylyna 2 ret qanyn aldyryp brýsýllez aýrýyna teksertip jáne ártúrli aýrýlarǵa qarsy ýkol ekkizemiz. Qotyrǵa qarsy ýkol salamyz.
Sıyrlardy jazda jan - jaǵy ashyq qorada baılaımyz. Eger jabyq qorada jatsa sıyrdyń kúıisi ketedi. Qotyrǵa shaldyǵady. Olar jaıylǵanda tabynmen birge óriste jaıylady. Keshke úıge kelgende sarysý ishkizemiz. Kúzde kún sýyta bastaǵanda jyly qoraǵa baılaımyz. Sıyrdyń astyn kúnine 2 ret tazalaımyz. Olardy sýaramyz. Táýligine úsh ret shóp berip, bir ret jem beremiz.
1. 3. Jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyr sútiniń jyl mezgilderine baılanysty mólsheri.
Sıyr maly jylyna bir ret buzaýlaıdy. Keıde buzaýlamaı qalýy da múmkin. Ondaı kezde sıyrdy qysyr qaldy dep aıtady. Bıyl bizdiń jeke otbasylyq sharýashylyqtaǵy sıyrlarymyz buzaýlady. Olar saýly sıyr. Týǵan kezde jáne jaz aılarynda olardyń súti mol bolady. Al kún sýyta bastaǵanda (kúz aılarynda) sútterin azaıtyp boılaryna jınaı bastaıdy. «Sıyrdyń súti tilinde» degendeı sol ýaqytta jem - shópti mol berse sıyrdyń súti birden qosylady.
Qorytyndy: Jyl mezgiline baılanysty sıyr sútiniń mólsheri /táýligine eseptegende/ ózgerip otyrady. jaz mezgilinde shóp mol bolǵandyqtan súttiń mólsheri de artatynyn baıqadym.
1. 4. Súttiń qunary men quramy
Sút – tabıǵattyń bergen erekshe syıy. Sút - sútqorekti janýardyń sút bezderinen bólinetin sekresıalyq suıyq. Ol asa baǵaly taǵamdyq ónim bolyp tabylady. Sútti jańa týǵan jas sábıden jasy jetken qart adamdarǵa deıin ishedi. Súttiń ózi jáne odan óndiretin ónimder óte sińimdi jáne adam aǵzasy úshin óte paıdaly taǵam.