Sútqorektiler klasy
Aqtóbe oblysy Shalqar aýdany
Toǵyz orta mektebiniń bıologıa páni muǵalimi
Ótegenova Sharbaný Muhambetıarqyzy
Bıologıa 7 synyp
Sabaqtyń taqyryby: «Sútqorektiler klasy»
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń taqyryp boıynsha alǵan bilimderin tekserý jáne jetildirý, qosymsha málimetter arqyly oqýshylardyń sútqorektiler týraly bilimderin keńeıtý;
Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin, bıologıa pánine degen qyzyǵýshylyǵyn damytý, sútqorektiler týraly bilimderin keńeıtip,
dúnıetanymyn qalyptastyrý,
Tárbıelilik: Oqýshylardy sútqorektilerdiń tabıǵattaǵy rolin sezinýge, olardy qorǵaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: qorytyndy sabaq
Sabaqtyń túri: Panoramalyq sabaq.
Oqytý formasy: Toptyq, juptyq.
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıdtar, túrli – tústi sýretter, janýarlar kartasy.
Pánaralyq baılanys: geografıa, ekologıa.
Sabaq barysy: İ. Uıymdastyrý bólimi.
1. Oqýshylardyń sabaqqa qatysýy, daıyndyqtary tekseriledi.
2. Synyp oqýshylary úsh topqa bólinedi.
İ top - «Barys» toby
İİ top - «Kamshat» toby
İİİ top - «Qundyz toby»
1. Panoramalyq sabaq
A) saıys sabaq
B) vıdeokanal sabaǵy
V) saıahat sabaq
A) Saıys sabaq
İ.«Kim jyldam?»/ qyzyǵýshylyqty oıatý maqsatynda ár topqa arnaıy suraqtar beriledi/
«Barys» tobyna arnaıy suraqtar
1. Sútqorektiler dep atalý sebebi?
2. Sútqorektilerdi zertteıtin ǵylym
3. Sútqorektilerdiń terisinde bolatyn bezder
4. Qańqasy qandaı bólikterden turady?
5. Tisteri qandaı toptarǵa bólinedi?
6. Tynys alý múshelerin ata
«Kamshat» tobyna arnaıy suraqtar
1. Qan taratý júıesinde qustar men sútqorektilerdiń qolqa tamyrynda qandaı
aıyrmashylyq bolady?
2. Sútqorektiler mıynyń ereksheligi
3. Sezim múshelerindegi erekshelikter
4. Sútqorektiler uryǵynyń damý ereksheligi
5. Uryq joldasy degenimiz ne?
6. Sútqorektilerdiń ekologıalyq toptary
«Qundyz tobyna» arnaıy suraq.
1. Ushatyn sútqorektilerdiń erekshe belgileri
2. İlki ańdarǵa qandaı janýarlar jatady, atalý sebebi?
3. Qaltaly sútqorektilerdiń erekshe belgileri
4. Sútqorektiler men jorǵalaýshylardyń qurylysyndaǵy uqsastyq neni kórsetedi?
5. Sútqorektilerdi qorǵaý sharalary
İİ. Lezdik suraqtar «Eń, eń, eń....»
«Barys» tobyna arnaıy suraqtar
1. Eń bıik sútqorekti /kerik /
2. Eń júrdek sútqorekti /qabylan /
3. Muhıttaǵy eń alyp sútqorekti /kók kıt /
4. Qurlyqtaǵy eń úlken janýar /pil/
5. Eń iri tuıaqty sútqorekti /begemot /
«Kamshat» tobyna arnaıy suraqtar
1. Qurlyqtaǵy eń aqyldy sútqorekti /adam tárizdi maımyldar /
2. Eń aqyldy teńiz janýary /delfın /
3. Eń terisi qalyń janýar /morj/
4. Eń alyp qolqanatty sútqorekti /ushqysh túlki/
5. Eń alyp jyrtqysh /aq aıý /
«Qundyz tobyna» arnaıy suraq.
1. Eń alyp mysyq tuqymdas /amýrlyq tıgr /
2. Eń alyp orman tuıaqtysy /buǵy /
3. Eń sırek kezdesetin túlen /rossa túleni /
4. Eń shólge tózimdi janýar /túıe /
5. Eń daýsy ashshy ań / baqyraýyq maımyl/
İİİ. « Jumbaq sýret» / berilgen sandy tańdaý arqyly kórsetiletin janýarlarǵa tolyq
sıpattama berý /
1. Koala bar ǵumyryn aǵashtyń basynda ótkizedi. Koala sózi « sý ishpeımin» degen maǵyna beredi. Ol evkalıpttiń japyraqtary men óskinin jeıdi, sýdy japyraqtardyń sóli almastyrady. Dene turqy 60 - 85 sm shamasynda bolatyn koalalar Avstralıanyń ylǵalda ormandarynda mekendeıdi.
2. Qurlyqtaǵy úlken janýar – pil, onyń bıiktigi shoqtyǵymen eseptegende 4 metr, salmaǵy 7 tonnaǵa jetedi. Bir pil kúnige 200 kg shóp, buta sıaqty ósimdikter jeıdi. Bir kúnde pil 200 lıtr sý ishedi. Pilder 60 jyldaı ómir súredi, olar óte shydamdy.
3. Kengýrý - qaltaly sútqorektilerge jatady. Olardyń basym kópshiligi Avstralıada, Ońtústik Amerıkada taralǵan. Urpaǵyn analyqtary qursaǵyndaǵy qaltasyna salyp, onyń ishki jaǵyndaǵy sút bezderinen bólinetin sútimen asyraıdy. Dene turqy 5 metr, salmaǵy 80 kg - ǵa deıin jetedi. Ol sekirgende 10 - 12 metrge deıin sekiredi, al saǵatyna 50 km jyldamdyqpen júgiredi.
B) Vıdeokanal sabaǵy
Sabaq barysynda 4 - 5 oqýshy bıolog – ǵalymdardyń rolin atqarady. Basqalary jazbasha suraq ázirleıdi, bıolog – ǵalymdar sol suraqtardyń ishinen eń qyzyqtylaryna jaýa daıyndaıdy.
Bir - eki oqýshy arnaıy bir vıdeokanaldyń tilshileri bolyp taǵaıyndalady.
Muǵalim júrgizýshi bolady.
1. Termınder aýksıony
2.«Sútqorektiler rekordy» reportajy
3. Bıolog - ǵalymdarmen tikeleı júzdesý
4. Qyzyqty derekter
1. Termınder aýksıony Sútqorektilerdiń sýretteri beriledi, onyń astyńǵy jaǵyna termın sózder jazylady.
Tapsyrma: Tańdaǵan sýretke tolyq sıpattama bere otyryp, termın sózdiń maǵynasyn anyqtaý.: mammologıa, uryq joldas, qaltaly sútqorekti, kóket, ilkiańdar.
Tilshiler ázirlegen sútqorektiler týraly reportaj
2. «Sútqorektiler rekordy» reportajy
1. Janýarlar áleminiń tirshilik uzaqtyǵy
Sútqorekti janýarlardyń ishinde eń uzaq ómir súretini úndi pili bolsa kerek. Ol 70 - 80 jyl, zýbr - 50 jyl, buǵy - 25 jyl, jolbarys – 50 jyl, aıý - 30 - 50 jyl, qasqyr - 15 jyl, túlki
10 - 12 jyl, borsyq - 16 jyl, shımpanze - 35 jyl, jylqy - 50 - 64 jyl, ıt - 18 - 34 jyl, mysyq - 20 - 37 jyl, túıe 34 jyl ómir súretin kórinedi.
2. Eń iri sútqorektiler.
Jer betinde erteden tirshilik etetin balaenoptera muscules kók kıt – eń iri sútqorekti bolyp tabylady. Ol tipti eń iri dınozavrdan da úlken. Analyq kıttiń uzyndyǵy 33, 58 m nemese 110 fýtqa sáıkes,. Eń aýyr áıgili kıtterdiń salmaǵy 190 tonnaǵa deıin jetkenin qazba qaldyqtary dáleldegen, bul derek 30 pil nemese 150 buqanyń salmaǵyna saı keledi.
Qurlyqtaǵy eń iri sútqorekti – ol afrıkalyq pildiń atalyǵy, bıiktigi 3, 96 m, 12 tonnany quraıdy.
3. Sútqorektilerdiń júırigi.
Bul gepard jyldamdyǵyn saǵatyna 96 km, tipti keıde 105 - 115 km - ge deıin jetkize alady.
Ashyq dalaly jerde ómir súretin janýarlar shapshań qozǵalady. Qoıan saǵatyna 40 - 50 km, bóken - 70 - 80 km, jıraf - 45 - 50 km, arystan - 75 - 80 km, zebr - 60 - 65 km, jabaıy esek - 50 - 55 km jyldamdyqpen júgire alady eken.
4. Sútqorektilerdiń dene temperatýrasy.
Jylyqandy janýarlardyń dene temperatýrasynyń qalypty kórsetkishine keler bolsaq,
jylqy - 37 - 38, iri qara - 38 - 39, qoı, eshki - 38 - 40, ıt - 37 - 39, mysyq 38 - 39, soltústik buǵysy - 37, 5 - 35, 6, qundyz 39 - 40 gradýs bolady eken.
5. Sútqorektilerdiń basy men mıynyń salmaǵy.
Begemottyń basynyń salmaǵy 900 kg bolǵanmen, mıynyń salmaǵymen maqtana almaıdy.
Pildiń mıynyń salmaǵy - 5 kg, adamdiki - 1400 g, jylqynyki - 500 g, syrdiki 350 g,
shoshqanyki - 150 gr.
Júrgizýshi: - Qyzyqty áńgimelerińizge kóp rahmet! endi bizdiń bıolog – ǵalymdarymyz sizderdiń suraqtaryńyzǵa jaýap beredi.
1. Ormanshy qundyzdardyń tirshiligine baqylaý júrgize otyryp, olardyń kúdikti dybys shyǵysymen jaǵalaýdy tastaı sala, sýǵa súńgip ketetinin ańǵardy. Ol óziniń jalpaq, jalańash quıryǵymen sýdy qatty sholpyldatyp ta úlgiredi. Qundyzdardyń minez - qulqyndaǵy erekshelikti qalaı túsindirýge bolady?
Jaýaby: bul áreketterimen qundyz basqalaryn qaýip - qaterden saqtandyrady.
2. Jarqanattar – negizinen tún jándikteri. Qarańǵyda ushqanda jáne qorek ustaǵanda qoldanylatyn sezim múshelerin atańdar.
Jaýaby: Jarqanattar qarańǵyda eholokasıany qoldanyp, dybys músheleriniń kómegimen baǵdarlaıdy. Olar jıiligi joǵary dybys jiberedi de, zatqa tıip keri qaıtqan dybysty músheleri arqyly ustaıdy.
3. Ystyq kúnderi ıtter nege tilin salaqtatyp júredi?
Jaýaby: Itte ter bezderi óte az, sondyqtan denesin salqyndatý úshin ystyq kúnderi ıt tilin salaqtatyp júredi.
4. Ekologtar qyzyqty faktini anyqtady: adamdar sý qoımalaryndaǵy kamshattardy aýlap azaıta bastasa, ondaǵy balyqtar kóbeıe túsedi, sońynan qaıta azaıyp ketedi. Eger sol ózenderde kamshattar balalaǵan bolsa, onda balyqtar taǵy da kóbeıedi. Osynyń sebebi nede?
Jaýaby: Kamshattar popýlásıadaǵy aýrý jándikterdi qorek ete otyryp, indettiń taralýyn saqtaıdy, ári ondaǵy balyqtardyń tyǵyzdyǵyn retteýshi qyzmetin atqarady.
Júrgizýshi:- Bıolog - ǵalymdarymyzǵa kóp rahmet. Olardyń jaýaptary óte qyzyqty jáne jan -
jaqty boldy. Kez kelgen vıdeokanal suraqtar men tapsyrmalarsyz bolmaıdy. Sondyqtan
kezekti «Eskertkish ornatylǵan sútqorektiler» aıdaryna beremiz.
3. Eskertkish ornatylǵan sútqorektiler:
Búkil álemde janýarlarǵa qoıylǵan eskertkishter kóp. Solardyń keıbireýlerine toqtalaıyq.
1. Shveısarıada ıtke eskertkish qoıylǵan, bul senberler 186 adamdy úıindiler arasynan alyp shyqqan.
2. Kıtterge arnalǵan jalǵyz ǵana eskertkish Aláskada bar. Kıtter Aláskanyń ejelgi turǵyndary – eskımostardyń áli kúnge deıingi asyraýshysy.
3. Sankt-Peterbýrgte Eksperımentaldyq medısına ınstıtýtynyń aldynda adam týraly ǵylymnyń damýyna úles qosqan Pavlovtyń ıtine eskertkish tur. Ol 1935 jyly Pavlovtyń usynysy boıynsha turǵyzylǵan.
4. Anglıa men Germanıada «Eń sońǵy óltirilgen qasqyrǵa» eskertkish ornatqan.
5. Chelábınsk qalasynyń eltańbasy men sımvoly tórt qap teńdelgen túıe. Túıe bul jerden
«Uly jibek joly» ótkendigin beıneleıdi.
V) Saıahat sabaq:«Qazaqstan qoryqtaryna saıahat»
Tabıǵatty qorǵaý - bul tabıǵı jer jáne sý resýrstaryn utymdy paıdalanyp, saqtaýdy jáne udaıy ósirýdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan memlekettik, qoǵamdyq, ákimshilik - sharýashylyq, ekonomıkalyq zańdy sharalar júıesi.
1. Aqsý - Jabaǵyly Batys Táńirtaýdyń soltústik aýdandarynyń tabıǵı keshenderin qorǵaý úshin 1926 jyly qurylǵan. Qoryqta maral, elik, arqar, sibirlik taýteke, aqtyrnaq aıý, ilbis, dońyz, jaıra, ómir súredi.
2. Almaty qoryǵy İle Alataýynyń tabıǵı keshenin qorǵaý úshin 1931 jyly quryldy. Qoryqta maral, ilbis, arqar, sibirlik taýteke, aqtyrnaq aıý, ómir súredi.
3. Barsakelmeks qoryǵy – shól keshenin qorǵaý jáne soǵan tán janýarlardyń sanyn qalpyna keltirý maqsatynda 1939 jyly qurylǵan. Qoryqta qulan, bóken, qaraquıryq ómir súredi.
4. Naýryzym qoryǵy – dala floralary men faýnalaryn qorǵaý úshin 1934 jyly quryldy.. Bul qoryqtyń basty belgisi - taý eligi.
5. Qorǵaljyn qoryǵy – Qorǵaljyn kólderiniń tabıǵı keshenin qorǵaý úshin 1968 jyly quryldy.
Bul qoryqta sútqorektilerdiń 37 túri bar, Sýyr tyshqan, jabaıy shoshqany ataýǵa bolady.
6. Marqakól - bul Marqakól kólimen qosa Ońtústik Altaıdyń tabıǵı keshenin qorǵaý úshin 1976 jyly quryldy. Munda sútqorektilerdiń 40 túri ómir súredi. Olardyń ishinde qońyr aıý, bulǵyn, maral ómir súredi.
7. Ústirt - Ústir qoryǵy Mańǵystaý oblysynda 1984 jyly qurylǵan. Bul qoryqtaǵy janýarlardyń kóbisi joıylyp ketken. Sileýsin, kıik, dala ıti, túlki, uzyn tikendi kirpi. Arheologıalyq zattar bul qoryqtyń basty baılyǵy.
8. Batys - Altaı - taý landshavtysy, sútqorektilerdiń 50 túri mekendeıdi. Qoryqta tıin, tyshqan, maral kezdesedi.
9. Alakól qoryǵy 1998 jyly Almatyda qurylǵan. Jaǵalaýda shoshqa, elik, túlki, qasqyr jáne t. b kezdesedi.
Qorytyndy. Mine, oqýshylar búgin sizder sútqorektiler jaıynda alǵan bilimderińdi ortaǵa sala otyryp, taqyrypty qanshalyqty meńgergendikterińdi kórsettińder. Qyzyqty áńgimeler aıtyp, qyzyqty maǵlumattarmen tanystyńyzdar. Sonymen qatar sútqorekti janýarlardyń erekshe mańyzdy túrlerin kórsettińizder. Endi, sizderdiń maqsattarńyz, sútqorektilerdi qorǵaý, olarǵa qamqorlyq kórsetý.
Toǵyz orta mektebiniń bıologıa páni muǵalimi
Ótegenova Sharbaný Muhambetıarqyzy
Bıologıa 7 synyp
Sabaqtyń taqyryby: «Sútqorektiler klasy»
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń taqyryp boıynsha alǵan bilimderin tekserý jáne jetildirý, qosymsha málimetter arqyly oqýshylardyń sútqorektiler týraly bilimderin keńeıtý;
Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin, bıologıa pánine degen qyzyǵýshylyǵyn damytý, sútqorektiler týraly bilimderin keńeıtip,
dúnıetanymyn qalyptastyrý,
Tárbıelilik: Oqýshylardy sútqorektilerdiń tabıǵattaǵy rolin sezinýge, olardy qorǵaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: qorytyndy sabaq
Sabaqtyń túri: Panoramalyq sabaq.
Oqytý formasy: Toptyq, juptyq.
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıdtar, túrli – tústi sýretter, janýarlar kartasy.
Pánaralyq baılanys: geografıa, ekologıa.
Sabaq barysy: İ. Uıymdastyrý bólimi.
1. Oqýshylardyń sabaqqa qatysýy, daıyndyqtary tekseriledi.
2. Synyp oqýshylary úsh topqa bólinedi.
İ top - «Barys» toby
İİ top - «Kamshat» toby
İİİ top - «Qundyz toby»
1. Panoramalyq sabaq
A) saıys sabaq
B) vıdeokanal sabaǵy
V) saıahat sabaq
A) Saıys sabaq
İ.«Kim jyldam?»/ qyzyǵýshylyqty oıatý maqsatynda ár topqa arnaıy suraqtar beriledi/
«Barys» tobyna arnaıy suraqtar
1. Sútqorektiler dep atalý sebebi?
2. Sútqorektilerdi zertteıtin ǵylym
3. Sútqorektilerdiń terisinde bolatyn bezder
4. Qańqasy qandaı bólikterden turady?
5. Tisteri qandaı toptarǵa bólinedi?
6. Tynys alý múshelerin ata
«Kamshat» tobyna arnaıy suraqtar
1. Qan taratý júıesinde qustar men sútqorektilerdiń qolqa tamyrynda qandaı
aıyrmashylyq bolady?
2. Sútqorektiler mıynyń ereksheligi
3. Sezim múshelerindegi erekshelikter
4. Sútqorektiler uryǵynyń damý ereksheligi
5. Uryq joldasy degenimiz ne?
6. Sútqorektilerdiń ekologıalyq toptary
«Qundyz tobyna» arnaıy suraq.
1. Ushatyn sútqorektilerdiń erekshe belgileri
2. İlki ańdarǵa qandaı janýarlar jatady, atalý sebebi?
3. Qaltaly sútqorektilerdiń erekshe belgileri
4. Sútqorektiler men jorǵalaýshylardyń qurylysyndaǵy uqsastyq neni kórsetedi?
5. Sútqorektilerdi qorǵaý sharalary
İİ. Lezdik suraqtar «Eń, eń, eń....»
«Barys» tobyna arnaıy suraqtar
1. Eń bıik sútqorekti /kerik /
2. Eń júrdek sútqorekti /qabylan /
3. Muhıttaǵy eń alyp sútqorekti /kók kıt /
4. Qurlyqtaǵy eń úlken janýar /pil/
5. Eń iri tuıaqty sútqorekti /begemot /
«Kamshat» tobyna arnaıy suraqtar
1. Qurlyqtaǵy eń aqyldy sútqorekti /adam tárizdi maımyldar /
2. Eń aqyldy teńiz janýary /delfın /
3. Eń terisi qalyń janýar /morj/
4. Eń alyp qolqanatty sútqorekti /ushqysh túlki/
5. Eń alyp jyrtqysh /aq aıý /
«Qundyz tobyna» arnaıy suraq.
1. Eń alyp mysyq tuqymdas /amýrlyq tıgr /
2. Eń alyp orman tuıaqtysy /buǵy /
3. Eń sırek kezdesetin túlen /rossa túleni /
4. Eń shólge tózimdi janýar /túıe /
5. Eń daýsy ashshy ań / baqyraýyq maımyl/
İİİ. « Jumbaq sýret» / berilgen sandy tańdaý arqyly kórsetiletin janýarlarǵa tolyq
sıpattama berý /
1. Koala bar ǵumyryn aǵashtyń basynda ótkizedi. Koala sózi « sý ishpeımin» degen maǵyna beredi. Ol evkalıpttiń japyraqtary men óskinin jeıdi, sýdy japyraqtardyń sóli almastyrady. Dene turqy 60 - 85 sm shamasynda bolatyn koalalar Avstralıanyń ylǵalda ormandarynda mekendeıdi.
2. Qurlyqtaǵy úlken janýar – pil, onyń bıiktigi shoqtyǵymen eseptegende 4 metr, salmaǵy 7 tonnaǵa jetedi. Bir pil kúnige 200 kg shóp, buta sıaqty ósimdikter jeıdi. Bir kúnde pil 200 lıtr sý ishedi. Pilder 60 jyldaı ómir súredi, olar óte shydamdy.
3. Kengýrý - qaltaly sútqorektilerge jatady. Olardyń basym kópshiligi Avstralıada, Ońtústik Amerıkada taralǵan. Urpaǵyn analyqtary qursaǵyndaǵy qaltasyna salyp, onyń ishki jaǵyndaǵy sút bezderinen bólinetin sútimen asyraıdy. Dene turqy 5 metr, salmaǵy 80 kg - ǵa deıin jetedi. Ol sekirgende 10 - 12 metrge deıin sekiredi, al saǵatyna 50 km jyldamdyqpen júgiredi.
B) Vıdeokanal sabaǵy
Sabaq barysynda 4 - 5 oqýshy bıolog – ǵalymdardyń rolin atqarady. Basqalary jazbasha suraq ázirleıdi, bıolog – ǵalymdar sol suraqtardyń ishinen eń qyzyqtylaryna jaýa daıyndaıdy.
Bir - eki oqýshy arnaıy bir vıdeokanaldyń tilshileri bolyp taǵaıyndalady.
Muǵalim júrgizýshi bolady.
1. Termınder aýksıony
2.«Sútqorektiler rekordy» reportajy
3. Bıolog - ǵalymdarmen tikeleı júzdesý
4. Qyzyqty derekter
1. Termınder aýksıony Sútqorektilerdiń sýretteri beriledi, onyń astyńǵy jaǵyna termın sózder jazylady.
Tapsyrma: Tańdaǵan sýretke tolyq sıpattama bere otyryp, termın sózdiń maǵynasyn anyqtaý.: mammologıa, uryq joldas, qaltaly sútqorekti, kóket, ilkiańdar.
Tilshiler ázirlegen sútqorektiler týraly reportaj
2. «Sútqorektiler rekordy» reportajy
1. Janýarlar áleminiń tirshilik uzaqtyǵy
Sútqorekti janýarlardyń ishinde eń uzaq ómir súretini úndi pili bolsa kerek. Ol 70 - 80 jyl, zýbr - 50 jyl, buǵy - 25 jyl, jolbarys – 50 jyl, aıý - 30 - 50 jyl, qasqyr - 15 jyl, túlki
10 - 12 jyl, borsyq - 16 jyl, shımpanze - 35 jyl, jylqy - 50 - 64 jyl, ıt - 18 - 34 jyl, mysyq - 20 - 37 jyl, túıe 34 jyl ómir súretin kórinedi.
2. Eń iri sútqorektiler.
Jer betinde erteden tirshilik etetin balaenoptera muscules kók kıt – eń iri sútqorekti bolyp tabylady. Ol tipti eń iri dınozavrdan da úlken. Analyq kıttiń uzyndyǵy 33, 58 m nemese 110 fýtqa sáıkes,. Eń aýyr áıgili kıtterdiń salmaǵy 190 tonnaǵa deıin jetkenin qazba qaldyqtary dáleldegen, bul derek 30 pil nemese 150 buqanyń salmaǵyna saı keledi.
Qurlyqtaǵy eń iri sútqorekti – ol afrıkalyq pildiń atalyǵy, bıiktigi 3, 96 m, 12 tonnany quraıdy.
3. Sútqorektilerdiń júırigi.
Bul gepard jyldamdyǵyn saǵatyna 96 km, tipti keıde 105 - 115 km - ge deıin jetkize alady.
Ashyq dalaly jerde ómir súretin janýarlar shapshań qozǵalady. Qoıan saǵatyna 40 - 50 km, bóken - 70 - 80 km, jıraf - 45 - 50 km, arystan - 75 - 80 km, zebr - 60 - 65 km, jabaıy esek - 50 - 55 km jyldamdyqpen júgire alady eken.
4. Sútqorektilerdiń dene temperatýrasy.
Jylyqandy janýarlardyń dene temperatýrasynyń qalypty kórsetkishine keler bolsaq,
jylqy - 37 - 38, iri qara - 38 - 39, qoı, eshki - 38 - 40, ıt - 37 - 39, mysyq 38 - 39, soltústik buǵysy - 37, 5 - 35, 6, qundyz 39 - 40 gradýs bolady eken.
5. Sútqorektilerdiń basy men mıynyń salmaǵy.
Begemottyń basynyń salmaǵy 900 kg bolǵanmen, mıynyń salmaǵymen maqtana almaıdy.
Pildiń mıynyń salmaǵy - 5 kg, adamdiki - 1400 g, jylqynyki - 500 g, syrdiki 350 g,
shoshqanyki - 150 gr.
Júrgizýshi: - Qyzyqty áńgimelerińizge kóp rahmet! endi bizdiń bıolog – ǵalymdarymyz sizderdiń suraqtaryńyzǵa jaýap beredi.
1. Ormanshy qundyzdardyń tirshiligine baqylaý júrgize otyryp, olardyń kúdikti dybys shyǵysymen jaǵalaýdy tastaı sala, sýǵa súńgip ketetinin ańǵardy. Ol óziniń jalpaq, jalańash quıryǵymen sýdy qatty sholpyldatyp ta úlgiredi. Qundyzdardyń minez - qulqyndaǵy erekshelikti qalaı túsindirýge bolady?
Jaýaby: bul áreketterimen qundyz basqalaryn qaýip - qaterden saqtandyrady.
2. Jarqanattar – negizinen tún jándikteri. Qarańǵyda ushqanda jáne qorek ustaǵanda qoldanylatyn sezim múshelerin atańdar.
Jaýaby: Jarqanattar qarańǵyda eholokasıany qoldanyp, dybys músheleriniń kómegimen baǵdarlaıdy. Olar jıiligi joǵary dybys jiberedi de, zatqa tıip keri qaıtqan dybysty músheleri arqyly ustaıdy.
3. Ystyq kúnderi ıtter nege tilin salaqtatyp júredi?
Jaýaby: Itte ter bezderi óte az, sondyqtan denesin salqyndatý úshin ystyq kúnderi ıt tilin salaqtatyp júredi.
4. Ekologtar qyzyqty faktini anyqtady: adamdar sý qoımalaryndaǵy kamshattardy aýlap azaıta bastasa, ondaǵy balyqtar kóbeıe túsedi, sońynan qaıta azaıyp ketedi. Eger sol ózenderde kamshattar balalaǵan bolsa, onda balyqtar taǵy da kóbeıedi. Osynyń sebebi nede?
Jaýaby: Kamshattar popýlásıadaǵy aýrý jándikterdi qorek ete otyryp, indettiń taralýyn saqtaıdy, ári ondaǵy balyqtardyń tyǵyzdyǵyn retteýshi qyzmetin atqarady.
Júrgizýshi:- Bıolog - ǵalymdarymyzǵa kóp rahmet. Olardyń jaýaptary óte qyzyqty jáne jan -
jaqty boldy. Kez kelgen vıdeokanal suraqtar men tapsyrmalarsyz bolmaıdy. Sondyqtan
kezekti «Eskertkish ornatylǵan sútqorektiler» aıdaryna beremiz.
3. Eskertkish ornatylǵan sútqorektiler:
Búkil álemde janýarlarǵa qoıylǵan eskertkishter kóp. Solardyń keıbireýlerine toqtalaıyq.
1. Shveısarıada ıtke eskertkish qoıylǵan, bul senberler 186 adamdy úıindiler arasynan alyp shyqqan.
2. Kıtterge arnalǵan jalǵyz ǵana eskertkish Aláskada bar. Kıtter Aláskanyń ejelgi turǵyndary – eskımostardyń áli kúnge deıingi asyraýshysy.
3. Sankt-Peterbýrgte Eksperımentaldyq medısına ınstıtýtynyń aldynda adam týraly ǵylymnyń damýyna úles qosqan Pavlovtyń ıtine eskertkish tur. Ol 1935 jyly Pavlovtyń usynysy boıynsha turǵyzylǵan.
4. Anglıa men Germanıada «Eń sońǵy óltirilgen qasqyrǵa» eskertkish ornatqan.
5. Chelábınsk qalasynyń eltańbasy men sımvoly tórt qap teńdelgen túıe. Túıe bul jerden
«Uly jibek joly» ótkendigin beıneleıdi.
V) Saıahat sabaq:«Qazaqstan qoryqtaryna saıahat»
Tabıǵatty qorǵaý - bul tabıǵı jer jáne sý resýrstaryn utymdy paıdalanyp, saqtaýdy jáne udaıy ósirýdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan memlekettik, qoǵamdyq, ákimshilik - sharýashylyq, ekonomıkalyq zańdy sharalar júıesi.
1. Aqsý - Jabaǵyly Batys Táńirtaýdyń soltústik aýdandarynyń tabıǵı keshenderin qorǵaý úshin 1926 jyly qurylǵan. Qoryqta maral, elik, arqar, sibirlik taýteke, aqtyrnaq aıý, ilbis, dońyz, jaıra, ómir súredi.
2. Almaty qoryǵy İle Alataýynyń tabıǵı keshenin qorǵaý úshin 1931 jyly quryldy. Qoryqta maral, ilbis, arqar, sibirlik taýteke, aqtyrnaq aıý, ómir súredi.
3. Barsakelmeks qoryǵy – shól keshenin qorǵaý jáne soǵan tán janýarlardyń sanyn qalpyna keltirý maqsatynda 1939 jyly qurylǵan. Qoryqta qulan, bóken, qaraquıryq ómir súredi.
4. Naýryzym qoryǵy – dala floralary men faýnalaryn qorǵaý úshin 1934 jyly quryldy.. Bul qoryqtyń basty belgisi - taý eligi.
5. Qorǵaljyn qoryǵy – Qorǵaljyn kólderiniń tabıǵı keshenin qorǵaý úshin 1968 jyly quryldy.
Bul qoryqta sútqorektilerdiń 37 túri bar, Sýyr tyshqan, jabaıy shoshqany ataýǵa bolady.
6. Marqakól - bul Marqakól kólimen qosa Ońtústik Altaıdyń tabıǵı keshenin qorǵaý úshin 1976 jyly quryldy. Munda sútqorektilerdiń 40 túri ómir súredi. Olardyń ishinde qońyr aıý, bulǵyn, maral ómir súredi.
7. Ústirt - Ústir qoryǵy Mańǵystaý oblysynda 1984 jyly qurylǵan. Bul qoryqtaǵy janýarlardyń kóbisi joıylyp ketken. Sileýsin, kıik, dala ıti, túlki, uzyn tikendi kirpi. Arheologıalyq zattar bul qoryqtyń basty baılyǵy.
8. Batys - Altaı - taý landshavtysy, sútqorektilerdiń 50 túri mekendeıdi. Qoryqta tıin, tyshqan, maral kezdesedi.
9. Alakól qoryǵy 1998 jyly Almatyda qurylǵan. Jaǵalaýda shoshqa, elik, túlki, qasqyr jáne t. b kezdesedi.
Qorytyndy. Mine, oqýshylar búgin sizder sútqorektiler jaıynda alǵan bilimderińdi ortaǵa sala otyryp, taqyrypty qanshalyqty meńgergendikterińdi kórsettińder. Qyzyqty áńgimeler aıtyp, qyzyqty maǵlumattarmen tanystyńyzdar. Sonymen qatar sútqorekti janýarlardyń erekshe mańyzdy túrlerin kórsettińizder. Endi, sizderdiń maqsattarńyz, sútqorektilerdi qorǵaý, olarǵa qamqorlyq kórsetý.
You Might Also Like
-
Toǵyz orta mektebiniń bıologıa páni muǵalimi
