Tabıǵat álemine qamqorlyq jasaý jáne kútip baptaýdaǵy balanyń is - áreketi
Tabıǵat álemine qamqorlyq jasaý jáne kútip baptaýdaǵy balanyń is - áreketi
Bizde tanym bilim berý salasynyń bazalyq mazmunynda úsh jastaǵy bala eresekterge elikteı otyryp oıyn obrazdaryn jasaı kele, belsendi túrde qımyldap, qorshaǵan álemimen tanysady. Aınalysynda bolyp jatqan barlyq oqıǵalarǵa nazar aýdaryp, mán berip, eresektiń sońynan sóılemder men sózder qaıtalap otyrady. Mysaly: zattardyń qasıetterine, tabıǵatqa, jan – janýarlar álemine degen qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyrý. Mazmuny: zattardyń temperatýrasyn sezine bilýge: qar sýyq, salqyn, shaı ystyq. Syrtqy belgilerine qaraı jyl mezgilderin ajyrata bilýge jáne ataýǵa úıretý. Zattarmen is - áreketterdi oryndaý: qýyrshaqty kıindirý, oıynshyqtardy jınastyrý, kıimin tazalaý, qorshaǵan ortadaǵy tártipsizdikti baqylaý. Kıimderdiń ataýyn ataı bilýin jetildirý. Zattardyń ne úshin, nege arnalǵandyqtaryn túsiný. Bizdiń búgingi tárbıelep otyrǵan búldirshinderimiz - Otanymyzdyń bolashaq azamattary. Sondyqtan olardy óz týǵan jerin súıýge, týǵan el tabıǵatyn kútip, onyń baılyqtaryn saqtaýǵa qorǵaýǵa jáne baptaýǵa tárbıeleý mindetimiz.
Bizdiń topta 20 bala tárbıelenýde. Bul toptaǵy balalar eki jaspen úsh jas aralyǵynda. Byltyrǵy bóbekter tobynan kele jatqan balalar. Balabaqshada balalardy qorshaǵan ortamen jan – jaqty tereń tanystyryp otyrý tek ekologıa oqý is – áreketinde ǵana emes, til damytý oqý is – áreketinde de óz jalǵasyn tabýy qajet. Ol úshin balalardyń jasyna, tárbıelenetin tobyna baılanysty. Sabaqtyń taqyryptary belgili bir júıe boıynsha toptastyramyz.
Qorshaǵan ortamen tanystyrý sabaǵyn balalardyń bir - birine degen ystyq lebizderin, oılaryn, alaqandarynyń jylýyn, jyly tilekterin bir – birine berý, aıtýdan bastaýǵa bolady. Máselen:
Sálemetsiz be balaqaılar!
Qaıyrly tań, balalar!
Búgin kún qandaı tamasha!
degen jyly sózder bala júregine áser etip kóńil - kúıin bir sergitip tastaıdy. Bizdiń topta qorshaǵan orta oqý is – áreketi eki aptada bir ótedi. Tabıǵatty kútip baptaý erteńgilik qabyldaýdan bastalady. Erteńgilik balalarmen toptaǵy ósimdikterdi kútip baptaý týraly jumys júrgizemiz. Balalarǵa gúlderdiń shańyn súrtip, sý quıyp tursa onyń ádemi bolyp ósetinin, al kútip baptamasa onyń solyp, ólip qalatynyn áńgimeleımiz. Keıbir balalarǵa mysaly: Ázim, Álim, Saıa, Meıramgúlder qoldaryna leıka berip gúlderge sý quıa bilýdi tapsyramyz. Balalar aýlada qustardyń tirshiligin, jazdy kúnderi jerdegi qurt - qumyrsqalardy da baqylap olarǵa tıispeýdi únemi aıtyp otyramyz. Mysaly: aǵashtardaǵy qurt – qumyrsqany qustardyń jeıtinin, sóıtip aǵashtardyń ádemi bolyp ósýine jaǵdaı jasaıtyndyǵy týraly túsinik beriledi. Topta keıbir balalar sýdy aǵyzyp oınaǵandy unatady. Kózdi ala bere olar sýdy aǵyzyp, qol - bastaryn jýyp, bir – birine shashyp turǵany. Óz betinshe jýyna bilgen jaqsy árıne. Biraq balalarǵa sýdyń da shekteýli ekendigi, ol bitip qalsa, sýsyz qandaı jaǵdaı bolatyndyǵyn aıtyp túsindiremiz jáne úıde de, topta da sýdy lastamaý, taza sýdy paıdalaný qajettiligin aıtyp otyramyz.
Aýa týraly balalarǵa túsinik bere otyryp, onyń kózge kórinbeıtini, biraq onymen bizdiń, basqa da tirshilik ıeleriniń dem alatyndyǵyn aıtamyz. Aýa taza bolmasa bizdiń aýyratynymyzdy aıtyp, ony taza ustaý úshin toptyń, úıdiń taza bolýy, topta oıynshyqtaryn oınap bolǵasyn jınaý kerektigi, kez – kelgen nárseni jerge tastap úıdi shashpaý, kez - kelgen nárseni jerden almaý kerektigi týraly aıtyp eskerip otyramyz. Aýamen dem alatynymyzdy, qandaı dene múshelerimizben dem ala - alatynymyzdy, mysaly: aýyzdy bassa murynmen, muryndy bassa aýyzben dem alatynymyzdy tájirıbe jasaý arqyly kórsetemiz. Mundaı jattyǵýdy balalar óte qyzyǵa oryndaıdy.
Tabıǵat álemine qamqorlyq jasaý maqsatynda tanym bilim salasy, qorshaǵan orta boıynsha:
1.«Sýdyń mańyzy»2. «Qustar tirshiligi». 3. « Aǵashtar nege ashýlandy». 4. «Úı janýarlary». 5.«Jyl mezgilderi». Taqyryptary da uıymdasqan oıyn is – áreketteri ótedi.
Biz únemi ata – analarmen qarym - qatynasta bolyp turamyz. Úıde bos ýaqytynda balaǵa kóńil bólý kerek ekenin eskertip otyramyz. Ár sala boıynsha kúndelikti bos ýaqytynda jattaǵan taqpaqtaryn mysaly: «Kúshigim», «Mysyǵym», «Uzyn murtty qumyrsqa» t. s. s taqpaqtardy úıde qaıtalatyp, esterine salyp otyrýlaryn eskerttik. Topqa ár - túrli kitapshalardy kómek retinde alyp berýlerin ótindik. Buǵan ata - analar kelisim berdi.
Zattardy qoldaný daǵdylaryn damytý. Zattardyń taǵaıyndalýyn túsinýge qalyptastyrý. Zattardyń qurylysymen ózderine tán belgileri arqyly bilý jáne este saqtaýǵa úıretý: kıim, oıynshyqtar, ydystar, janýarlar, qustar. Qorshaǵan ortadaǵy qubylystar, zattar men nysandardy zertteýde, oıynshyqtardy jýý, jáne jınaýmen aınalysqandy balanyń ózindik tilegin qoldaý qajet.
Bizde tanym bilim berý salasynyń bazalyq mazmunynda úsh jastaǵy bala eresekterge elikteı otyryp oıyn obrazdaryn jasaı kele, belsendi túrde qımyldap, qorshaǵan álemimen tanysady. Aınalysynda bolyp jatqan barlyq oqıǵalarǵa nazar aýdaryp, mán berip, eresektiń sońynan sóılemder men sózder qaıtalap otyrady. Mysaly: zattardyń qasıetterine, tabıǵatqa, jan – janýarlar álemine degen qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyrý. Mazmuny: zattardyń temperatýrasyn sezine bilýge: qar sýyq, salqyn, shaı ystyq. Syrtqy belgilerine qaraı jyl mezgilderin ajyrata bilýge jáne ataýǵa úıretý. Zattarmen is - áreketterdi oryndaý: qýyrshaqty kıindirý, oıynshyqtardy jınastyrý, kıimin tazalaý, qorshaǵan ortadaǵy tártipsizdikti baqylaý. Kıimderdiń ataýyn ataı bilýin jetildirý. Zattardyń ne úshin, nege arnalǵandyqtaryn túsiný. Bizdiń búgingi tárbıelep otyrǵan búldirshinderimiz - Otanymyzdyń bolashaq azamattary. Sondyqtan olardy óz týǵan jerin súıýge, týǵan el tabıǵatyn kútip, onyń baılyqtaryn saqtaýǵa qorǵaýǵa jáne baptaýǵa tárbıeleý mindetimiz.
Bizdiń topta 20 bala tárbıelenýde. Bul toptaǵy balalar eki jaspen úsh jas aralyǵynda. Byltyrǵy bóbekter tobynan kele jatqan balalar. Balabaqshada balalardy qorshaǵan ortamen jan – jaqty tereń tanystyryp otyrý tek ekologıa oqý is – áreketinde ǵana emes, til damytý oqý is – áreketinde de óz jalǵasyn tabýy qajet. Ol úshin balalardyń jasyna, tárbıelenetin tobyna baılanysty. Sabaqtyń taqyryptary belgili bir júıe boıynsha toptastyramyz.
Qorshaǵan ortamen tanystyrý sabaǵyn balalardyń bir - birine degen ystyq lebizderin, oılaryn, alaqandarynyń jylýyn, jyly tilekterin bir – birine berý, aıtýdan bastaýǵa bolady. Máselen:
Sálemetsiz be balaqaılar!
Qaıyrly tań, balalar!
Búgin kún qandaı tamasha!
degen jyly sózder bala júregine áser etip kóńil - kúıin bir sergitip tastaıdy. Bizdiń topta qorshaǵan orta oqý is – áreketi eki aptada bir ótedi. Tabıǵatty kútip baptaý erteńgilik qabyldaýdan bastalady. Erteńgilik balalarmen toptaǵy ósimdikterdi kútip baptaý týraly jumys júrgizemiz. Balalarǵa gúlderdiń shańyn súrtip, sý quıyp tursa onyń ádemi bolyp ósetinin, al kútip baptamasa onyń solyp, ólip qalatynyn áńgimeleımiz. Keıbir balalarǵa mysaly: Ázim, Álim, Saıa, Meıramgúlder qoldaryna leıka berip gúlderge sý quıa bilýdi tapsyramyz. Balalar aýlada qustardyń tirshiligin, jazdy kúnderi jerdegi qurt - qumyrsqalardy da baqylap olarǵa tıispeýdi únemi aıtyp otyramyz. Mysaly: aǵashtardaǵy qurt – qumyrsqany qustardyń jeıtinin, sóıtip aǵashtardyń ádemi bolyp ósýine jaǵdaı jasaıtyndyǵy týraly túsinik beriledi. Topta keıbir balalar sýdy aǵyzyp oınaǵandy unatady. Kózdi ala bere olar sýdy aǵyzyp, qol - bastaryn jýyp, bir – birine shashyp turǵany. Óz betinshe jýyna bilgen jaqsy árıne. Biraq balalarǵa sýdyń da shekteýli ekendigi, ol bitip qalsa, sýsyz qandaı jaǵdaı bolatyndyǵyn aıtyp túsindiremiz jáne úıde de, topta da sýdy lastamaý, taza sýdy paıdalaný qajettiligin aıtyp otyramyz.
Aýa týraly balalarǵa túsinik bere otyryp, onyń kózge kórinbeıtini, biraq onymen bizdiń, basqa da tirshilik ıeleriniń dem alatyndyǵyn aıtamyz. Aýa taza bolmasa bizdiń aýyratynymyzdy aıtyp, ony taza ustaý úshin toptyń, úıdiń taza bolýy, topta oıynshyqtaryn oınap bolǵasyn jınaý kerektigi, kez – kelgen nárseni jerge tastap úıdi shashpaý, kez - kelgen nárseni jerden almaý kerektigi týraly aıtyp eskerip otyramyz. Aýamen dem alatynymyzdy, qandaı dene múshelerimizben dem ala - alatynymyzdy, mysaly: aýyzdy bassa murynmen, muryndy bassa aýyzben dem alatynymyzdy tájirıbe jasaý arqyly kórsetemiz. Mundaı jattyǵýdy balalar óte qyzyǵa oryndaıdy.
Tabıǵat álemine qamqorlyq jasaý maqsatynda tanym bilim salasy, qorshaǵan orta boıynsha:
1.«Sýdyń mańyzy»2. «Qustar tirshiligi». 3. « Aǵashtar nege ashýlandy». 4. «Úı janýarlary». 5.«Jyl mezgilderi». Taqyryptary da uıymdasqan oıyn is – áreketteri ótedi.
Biz únemi ata – analarmen qarym - qatynasta bolyp turamyz. Úıde bos ýaqytynda balaǵa kóńil bólý kerek ekenin eskertip otyramyz. Ár sala boıynsha kúndelikti bos ýaqytynda jattaǵan taqpaqtaryn mysaly: «Kúshigim», «Mysyǵym», «Uzyn murtty qumyrsqa» t. s. s taqpaqtardy úıde qaıtalatyp, esterine salyp otyrýlaryn eskerttik. Topqa ár - túrli kitapshalardy kómek retinde alyp berýlerin ótindik. Buǵan ata - analar kelisim berdi.
Zattardy qoldaný daǵdylaryn damytý. Zattardyń taǵaıyndalýyn túsinýge qalyptastyrý. Zattardyń qurylysymen ózderine tán belgileri arqyly bilý jáne este saqtaýǵa úıretý: kıim, oıynshyqtar, ydystar, janýarlar, qustar. Qorshaǵan ortadaǵy qubylystar, zattar men nysandardy zertteýde, oıynshyqtardy jýý, jáne jınaýmen aınalysqandy balanyń ózindik tilegin qoldaý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Tuqym qýalaýdyń hromosomalyq teorıasy.
