InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Tabıǵat lırıkasy (prezentasıasymen)
Sabaqtyń maqsaty
Bilimdilik: Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jáne tabıǵat lırıkasyna degen súıispenshiligi týraly túsindirý. Tabıǵatqa arnalǵan óleńderiniń mazmunyn ıgerý, mánerlep oqý daǵdysyn qalyptastyrý;
Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyqpen jumys jasaýyna yqpal etý, oılaý sheberligin, sóıleý mádenıetin jetildirý arqyly bilim kókjıegine jeteleý;
Tárbıelik: Oqýshylardy ádebıetke degen súıispenshiligin oıata otyryp, týǵan tabıǵatqa qamqorlyq jasaýǵa tárbıeleý;
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq – jaýap, satylaı keshendi taldaý,
toppen jumys
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý
İİ. Úıge tapsyrmasyn tekserý

Abaı óleńderindegi óner - bilim taqyryby
«Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» óleńin jattap kelgenin tekserý

1. Abaıdyń ósken ortasy jaıynda qysqasha túsinik ber.
2. Abaıdyń ǵylymǵa, bilimge baılanysty qandaı óleńderi týyndaǵan?
Tapsyrmalar. Tapsyrmanyń taqyryby: «Kim Abaı atamyzdyń óleńderin kóp oqydy?»
Sharty: Abaı óleńderinen 1 qatar úzindi sóz aıtylady, oqýshy sol úzindini tolyqtyryp, qaı óleńinen ekenin aıtyp, mazmunyna qysqasha túsinik beredi.
1 - tapsyrma. Baptanba, shattanba, maqtanba.
2 - tapsyrma. Ásempaz, ónerpaz
3 - tapsyrma. Eskermedim, teksermedim, kesh sermedim

İİİ. Jańa sabaq

Abaıdyń dúnıejúzilik ozyq poezıadan alǵan bir úlgisi – tabıǵat lırıkasy. Tabıǵat – adam balasynyń ómir súretin ortasy. Ony álem klasık aqyndarynyń bári de jyrlaǵan. Dáýiri men ortasyna, óziniń jeke basynyń kóńil - kúıine baılanysty ár aqyn ózinshe jyrlaǵan. Bireýler taza peızajdyq sýretter jasasa, ekinshi bireýler tabıǵat arqyly qoǵamdyq ómirdi, tartysty, óz kóńil - kúıin sýretteıdi. Abaı da tabıǵatty ózinshe jyrlaǵan. Abaıdyń tórt mezgili jaıly óleńderi aqynnyń álem poezıasyn tereńdep oqyp, úlgi tutqan kezderinde 1886 - 1890 jyldar aralyǵynda jazylǵan.
Abaıdyń bul taqyryptaǵy tuńǵysh óleńi – «Jaz» (1886). Munda jazǵy tabıǵattyń kórkem kórinisi men neshe túrli qyzyqty qubylystar, báısheshegi tolysqan jaılaý men áli qonyp úlgermegen aýyldyń qarbalas tirshiligi sýretteledi.
Jazdygún shilde bolǵanda,
Kókoraı shalǵyn, báısheshek,
Uzaryp, ósip tolǵanda,
Kúrkirep jatqan ózenge
Kóship aýyl qonǵanda.
Óleńde ázildesip, kúlisip úı tigip jatqan qyz - kelinshek, at ústinde mal aralaǵan aýyl ıeleri, sheshesin jaǵalap, qyńqyldaǵan jas balalar.
Al, «Qys» (1888) óleńi – naǵyz klasıkalyq poezıa úlgisinen týǵan óleń. Munda da tabıǵat qozǵalys - árekettegi kúıde alynady. Biraq bul áreket tabıǵattan góri adamnyń – jandy tirshiliktiń áreketine uqsaıdy.

Aq kıimdi, deneli aqsaqaldy
Soqyr, mylqaý, tanymas tiri jandy
Ústi - basy úskirik, aıaz ben qar
Basqan jeri, syqyrlap kelip qaldy

Abaıǵa deıingi ádebıette qysty jandy adam (shal) beınesinde sýretteý ádeti bolmaǵan. Bul – Abaı jańalyǵy. Aqyn ony qazaqtyń beıjaı, enjar jatqan dalasyna qorqynyshty úreı ákelgen qatal beınede alady. «Demalysy – úskirik, aıaz ben qardy kári qudaǵa» teńeıdi. Bul jerde qazaqtyń baıyrǵy uǵymy qoldanylady. Mazasyz, surampaz, eselep alyp, tynym bermeıtin kári qudanyń beınesi arqyly qystyń da qaıtalap soǵyp, kóshpeli eldiń tirshiligin tarylta beretin jaıyn sýretteıdi. Óleńde mal baqqan qazaq dalasynyń qysqy tirshiligi keńinen sýretteledi.
Budan keıingi kúzge arnalǵan eki óleńi – «Kúz», «Qarasha, jeltoqsan men sol bir - eki aı» (1889). Aldyńǵy eki óleńde aqyn nazar aýdarmaǵan kóshpeli eldiń júdeý tirshiligi, taptyq, qoǵamdyq qaıshylyqtar sońǵy óleńderiniń negizgi mazmunyn quraıdy.

Jasyl shóp, báısheshek joq burynǵydaı,
Jastar kúlmes, júgirmes bala shýlaı,
Qaıyrshy shal - kempirdeı túsi ketip,
Japyraǵynan aıyrylǵan aǵash qýraı, - dep
aqyn osyndaı ortadaǵy kedeı úıiniń turmysyn sýrettegen. Kúzgi sýyqtaǵy baı men kedeı úıleriniń tirshiligin bir – birine qarsy qoıady. Úlken adamdar ǵana emes, jas bala, kempir - shalǵa deıin atap, osylardyń ortasyndaǵy kúnkórisi jaıynda ómir shyndyǵyn ashady.

Kedeıdiń ózi júrer maldy baǵyp,
Otyrýǵa otyn joq úzbeı jaǵyp.
Tońǵan ıin jylytyp, tonyn ılep
Shekpen tiger qatyny búrseń qaǵyp

... Qar jaýsa da, tońbaıdy baı balasy,
Úıi jyly, kıiz tutqan aınalasy.
Baı ulyna jalshy uly jalynyshty
Aǵyp júrip oınatar kózdiń jasy, - dep ol eńbekshi eldiń muńyna ortaqtasady.

«Baıda meıir, jalshyda beıil de joq, ańdystyrǵan ekeýin qudaıym - aı»,- dep renjip baıǵa: «jas bala, kempir - shalyn tentiretpeı, bir qys saqta, tas bolma sende», - degen tilek aıtady.
«Jazǵytury»(1890) óleńinde - munda tabıǵat álemine kirgen jańalyqtyń ıesi – «ata - anadaı eljiregen kúnniń kózi» kóbirek aıtylady. Aqyn sezimi qystan qysylyp shyqqan el qýanyshyna ortaqtasady.
Jazǵytury qalmaıdy qystyń syzy
Masatydaı qulpyrar jerdiń júzi
Jan - janýar, adamzat antalasa
Ata – anadaı eljirer kúnniń kózi.
Aqyn qazaq dalasyndaǵy jazǵytury mezgilin sýretteý arqyly el tirshiligindegi ornyn janǵa jaıly, eńbekke qolaıly sıpatyn da atap ótedi.
Mal semirer, aq penen as kóbeıer,
Adamzat kóńili ósip, kóteriler.
Qara tastan basqanyń bári jadyrap
Bir sarańnan basqanyń peıili ener.
Sóıtip, adam men tabıǵattyń birligi taqyrybyn álem poezıasynan ala otyryp, Abaı qazaq ómirimen baılanystyryp, keńinen damytty.
Endi, Abaı atamyzdyń «Qys» óleńiniń bir shýmaǵyna satylaı keshendi taldaý júrgizemiz
1. Óleń qurylysyna satylaı keshendi taldaý júrgizý
_________________ Óleńniń avtory: Abaı Qunanbaev
_________________ Taqyryby: Qys
_________________ Maǵynalyq máni:
- Negizgisi – mezgildi;
- Týyndysy – is – áreketti bildiredi.
__________________ Janr túri: Óleń
__________________ Ádisi: keıipteý ádisimen jazylǵan
Keıipteý – jansyz zatqa, qubylysqa jan bitire sýretteý
__________________ Óleń qurylysyna qaraı: 1 shýmaq
__________________1 shýmaǵy tórt tarmaq
__________________3 býnaq
__________________11 býyn
__________________1 shýmaǵy qara óleń uıqasta jazylǵan.

İÚ. Qorytyndy Sabaqty Saǵynǵalı Seıitovtiń «Kim?» óleńimen aıaqtaımyz.
Júregin shyraq etip jandyrǵan kim?
Jyrymen jan sýsynyn qandyrǵan kim?
Ózine ózi ornatyp eskertkishti
Mura ǵyp keıingige qaldyrǵan kim?

Lermontov, Pýshkındermen tabysqan kim?
Kórikti kóńilde jyr, qolda qalam
Ómirdiń órine órleı basqan qadam
Qazaqtyń óleńiniń uly atasy,
Ol – Abaı, ulty – qazaq, aty - adam

Ú. Baǵalaý
Úİ. Úıge tapsyrma
Tabıǵat lırıkasyna arnalǵan óleńderinen úzindi jattap, óleń qurylysyna taldaý jasaý