InfoHub Logo

Taqyryby: §10. Tamyrdyń túrózgeristeri
Sabaqtyń mindetteri: Bilimdiligi – tamyrdyń túrózgerisi, onyń túrleri jaıly qysqasha maǵlumat berý.
Tárbıeliligi – túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý.
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder, oqýlyqtaǵy sýretter
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
a) ujymdyq áreket,
á) sanıtarlyq - gıgıenalyq erejelerdi saqtaý áreketi,
b) qaýipsizdik tehnıka erejesin saqtaý áreketi,
v) oqýshy nazaryn aýdarý.

İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
1 – úlestirme
1. Durys jaýap tusyna belgi qoı
Ósimdiktiń qorektený erekshelikteri:
İ. Ósimdikke azottyń jetispegenin qalaı bilýge bolady?
A) japyraqtary damymaıdy;
V) túınekteri maıda bolady;
S) jemisteri kópke deıin pispeıdi;
D) japyraqtary bozaryp ketedi;
G) sabaqtary álsiz bolyp jatyp qalady.
İİ. Bólmede ósetin ósimdikterdiń ósý núktesi qýrap qalsa mıneraldy tuzdardyń qaı túrin kóbirek paıdalaný kerek?
A) bordy
V) azotty
S) kalııdi
D) fosfordy
E) kálsıdi
İİİ. Ósimdik tyrbıyp boıy alasa, sabaǵy álsiz bolyp ósse topyraqta qaı element jetispeıdi?
A) azot
V) kalıı
S) fosfor
D) mys
E) kálsı
2. Tizimdegi organıkalyq jáne mıneraldy tyńaıtqyshtardy bólip kestege toltyr.
Organıkalyq tyńaıtqyshtar Mıneraldy tyńaıtqyshtar
1. Azot selıtrasy; 2. Qus sańǵyryǵy; 3. Sýperfosfat; 4. Kúl; 5. Torf; 6. Qı; 7. Súıek uny; 8. Qarashirik; 9. Nıtragın; 10. Kómir.
2 – úlestirme
1. Tómendegi sıpattamalar tyńaıtqyshtardyń qaı túrine tán ekenin tusyna ret sanyn qoıý arqyly anyqta.
İ. Azotty
İİ. Fosforly
İİİ Kalııli
1. Jemisterdiń pisý merzimin qysqartady;
2. Sýyqqa tózimdiligin arttyrady;
3. Sabaq pen japyraǵynyń ósýin kúsheıtedi;
4. Tamyr men túınektiń ósýine áser etedi
2. Durys jaýaptyń tusyna belgi qoıý arqyly suraqtarǵa jaýap ber
İ. Topyraqtan qorektený kezinde qatysatyn ulpalarǵa qaısysy jatady?
1. Ótkizgish; 2. Túzýshi; 3. Jabyn; 4. Negizgi - fotosıntezdeýshi; 5. Tirek; 6. Negizgi - qorektik; 7. Bólip shyǵarýshy.
İİ. Ásirese qysta jáne kóktemde bólme ósimdikteriniń japyraqtarynyń sarǵaıýy qandaı elementtiń jetispeýinen dep oılaısyzdar?
1. fosfordyń; 2. kalııdiń; 3. temirdiń; 4. kálsıdiń; 5. azottyń.

İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Ósimdiktiń barlyq múshelerinde syrtqy orta jaǵdaılarynyń ózgerýine baılanysty túrli aýytqýlar men ózgerister bolady. Tirshiligin saqtap qalý úshin ósimdik músheleri ár túrli jaǵdaıǵa túrin ózgertý arqyly beıimdelýin túrózgeris (metamorfoz) deıdi.

İV. Bekitý.
Tamyrdyń túrózgeristeri
Qysqasha sıpattamasy, atqaratyn qyzmeti.
Jemtamyrlar ár túrli organıkalyq zattar ósimdikterdiń negizgi tamyrlarynyń jasýshalarynda qorǵa jınalady, jýandap túrin ózgertedi. Jemtamyrlar shyryndy, quramynda organıkalyq zattar men vıtamınder bolǵandyqtan, kúndelikti tamaqqa paıdalanady. Eki jyldyq ósimdikter (redıskadan basqasy).
Tireý tamyrlar
Tropıktik ormandarda ósetin aǵashtarda bolatyn qosalqy tamyrlar. Damı kele qosalqy tamyrlar shyǵyp, birtindep uzaryp, topyraqqa (jerge) jetedi. Qosalqy tamyrlardyń sany kóbeıedi, jýandaıdy. Tireý tamyrlar aǵashtyń dińinen alysqa ketedi. Mundaı aǵashtardyń dińi óte jińishke, sulpasy úlken bolady. Úlken sulba men jińishke diń tireý tamyrlarǵa súıenip ósedi.
Emizik tamyrlar
Parazıttik tirshilik etetin ósimdikterdiń tamyrlary. Bular pishini, túsi jaǵynan basqa ósimdikterge múlde uqsamaıdy. Tamyrlary basqa bir ósimdiktiń sabaǵy men tamyryna janasqan kezde ǵana paıda bolady. Emizdik tamyr aldymen sabaq óńinde ósindi túrinde shyǵady. Ol ózine janasqan basqa ósimdiktiń óńine (qabyǵyna) enip, emizik tamyry arqyly daıyn qorektik zattardy sorady
Túınekti tamyrlar
Tamyrdyń barlyǵy jýandap, shyryndy bolady. Eger shashaq tamyr túınek tamyrlarǵa aınalsa, barlyq tamyrlary bileýlenip, jýandap, toptanyp turady. Túınek tamyrlar ósimdik qystap shyǵý úshin jáne jynyssyz kóbeıý úshin kerek.
Aýa tamyrlar Sabaqtan damıdy. Ottegi joq, batpaqta, sazdy jerlerde ósetin ósimdikter ushtary batpaqtan shyǵyp turady, qabyǵy juqa bolady. Aǵash dińine jabysyp ósken súısinniń (orhıdeıa) aýa tamyrlary aǵash qabyǵynan syrǵyp aqqan sý men jańbyr sýyn sińiredi. Japyraqtary bolmaıtyndarynda fotosıntez qyzmetin atqarady.

V. Oqýshylardyń bilimin baǵalaý.
Vİ. Úı tapsyrmasyn berý:
1. §10 oqyp kelý.
2. Jalpy ósimdiktiń vegetatıvti múshesiniń biri – tamyr jaıly ótilgen taqyryptardy qaıtalap kelý, kelesi sabaqta bıologıalyq test jumysy alynady.