InfoHub Logo

Tasymaldanatyn (jyljymaly, mıgrasıalanatyn) genetıkalyq elementter — bul bir genom boıynda nemese bir genomnan ekinshi genomqa ótý qabiletine ıe DNQ molekýlasynyń bólikteri. Prokarıottarda tasymaldanatyn genetıkalyq elementter DNQ molekýlasynyń bólikteriniń eki tıpimen sıpattalady — ınsersıondy tizbekter (IS) jáne transpozondar (Tp).

DNQ ınsersıalyq tizbegi 768-5000 azottyq jup negizderden turady. Mundaı tizbekter plazmıdterde, fagtarda, bakterıalyq hromosomalarda jıi kezdesetindikten, olardy kóptegen zertteýshiler bakterıalardyń qurylymdyq bólshekteri dep sanaıdy. Insersıalyq tizbekterdiń kóptegen túrleri bar (IS1, IS2, IS4, IS5, IS 102 t.b.) Olar joǵary jıilikpen oryn aýystyryp otyrady jáne olardyń kóship qonýy genetıkalyq rekombınasıa negizinde júredi.

Transpozondardyń qurylysy ınsersıalyq tizbekterge qaraǵanda áldeqaıda kúrdeli. Qarapaıym túrde aıtsaq, DNQ qandaı da bir bóliginiń ortasyn quraıtyn turaqtylyq geni nemese genderi transpozon dep atalady, al eki sheti sol genniń qozǵalýyn qamtamasyz etetin ınsersıalyq tizbekter bolyp habylady. Transpozondardyń kólemi — 2000-20500 azottyq negiz juptarynan turady. Transpozondarǵa qaıtalanyp keletin ınvertti tizbekter tán bolady.

Prokarıot kletkalaryndaǵy transpozondalǵan bólikter myna baǵytta jyljıdy: hromosoma - plazmıd - basqa plazmıd - hromosoma. Transpozondardyń jyljýyn arnaıy replıkasıalyq proses qamtamasyz etedi. Atalǵan proses ekstrahromosomalyq qurylymdardyń generasıasymen baılanysty emes. Tejirıbelik jaǵdaıda kez kelgen transpozondy kez kelgen plazmıdke engizýge bolady.

Transpozondalatyn elementterge uqsas genetıkalyq bólikter eýkarıottarda da kezdesedi, olar DNQ qaıtalanyp keletin tizbekteri ertúrli túrinde bolady. Sondaı bólikterdiń keıbiri genomǵa reversıvti transkrıpsıanyń ónimin (RNK kóshirmelerin) qaıta engizý (reınsersıalaý) nátıjesinde transpozondalady. Ondaı bólshekter retroelementter dep atalady. Basqa bólikter kerisinshe, DNQ kóshirmeleri arqyly tikeleı transpozondalady.

Retroelementterdiń erteden belgilisi — qysqa termınaldy sońdary bar retrotranspozondar bolyp tabylady. Mundaı retro-transpozondarǵa drozofıla shybynynda I retrotranspozon nemese R2, sútqorektilerde Line, al trıpanasomalarda ingi retrotranspozondary jatady. Bul retrotranspozondardyń kóshirmeleri keri transkrıpsıaǵa kerekti beloktardy kodtaıdy, ıaǵnı olardyń transpozısıasy RNQ molekýlalarynyń qatysynda júredi. Bul retroelementter kategorıasyna sonymen qatar uzyn termınaldy qaıtalanýlary bar tizbekter de, sonyń ishinde drozofılada soria jáne gypsi, ashytqy sańyraýqulaqtarynda 7Ú-faktory jáne sútqorektilerde ZJ-elementi tizbekteri jatady. Bul tizbekterdiń qaıtalanýlary 500 júp negizderge deıin jetedi. Sondaı-aq ınsersıondyq qabiletinen basqa juqtyrý (ınfısırleýshi) qasıetine de ıe retrotranspozondar belgili, mysaly, keıbir retrovırýstar (qustardyń leıkozy, sútqorektilerde leıkemıa, sútqorektilerde ımýndyq jetispeýshilik).

Transpozısıa transpozonmen uqsas elementteri tikeleı DNQ molekýlasynyń kóshirmesinen túziledi jene olarda ınvertırlengen termınaldy qaıtalanýlar men transpozon fermentterin kodtaıtyn ashyq oqylý ramkalary bolady. Mundaı elementterge drozofılada R jáne hobo, júgeri ósimdiginde Ac, DZ jáne Mm, nematoda qurtynda Ts/1, teńiz kirpisinde TU transpozondary jatady.

Adam genomynda Alu tizbegi tabylǵan, onyń uzyndyǵy shamamen, 300 jup negizderden jáne gaploıdty hromosomasyna shaqqanda 100 000-300 000 kóshirmelerden turady. Bul jalpy genomnyń shamamen 5%-yn quraıdy. Alu-tizbekter mRNQ molekýlasynda DNQ kóshirmelerimen uqsas bolady. Sondaı-aq Alu-tizbekterdiń transpozondarmen uqsastyǵy olardyń sońdarynda 7-20 jup negizderden turatyn týra qaıtalanýlardyń bolýymen túsindiriledi.

Adam genomynda tandemdi qaıtalanatyn uzyndyǵy 172 jáne 147 birlikten turatyn Hinf tizbegi jáne qaıtalanatyn negizderi bar Mariner transpozony tabyldy. Mariner transpozony drozofıla genomynda da, keıbir býynaıaqtylarda da, nematodalarda jáne planarııde de tabyldy. Transpozondardyń mýtagendik qasıeti olardyń bıologıalyq mańyzymen sıpattalady.

---