InfoHub Logo

Tuqymqýalaýshylyqtyń ekstraıadroly (ekstrahromosomaly) anyqtaǵyshy (determınanty). Uzaq ýaqyt boıy DNQ molekýlasy tek ıadroda ǵana bolady dep túsinip keldi jáne barlyq tuqymqýalaýshylyq qasıeti tek ıadroǵa ǵana tán dep eseptelip keldi. Bertin kele molekýlalyq-genetıkalyq zertteý ádisteriniń damýynyń arqasynda prokarıottarda da, eýkarıottarda da ıadrodan tysqary jatatyn DNQ molekýlasy tabyldy. Bul DNQ molekýlasy ekstraıadroly (ekstrahromosomaly) DNQ molekýlasy dep ataldy.

Prokarıottarda jáne eýkarıottarda ekstraıadroly (ekstrahro mosomaly) DNQ molekýlalary formadaryn keltireıik:

1. Plazmıda DNQ molekýlasy: bakterılarda, tómengi satydaǵy sańyraýqulaqtarda jáne basqa organızmderde.

2. Organella DNQ molekýlasy: mıtohondrıada, hloroplasta, kınetoplasta.

3. Amplıfıkasıalanǵan DNQ genderi: jeke beloktar sıntezin baqylaıtyn gender.

4. Polıdıspersti saqınaly jáne syzyqty DNQ molekýlalary: DNQ tizbeginiń ekstrahromosomdy qaıtalanatyn kóshirmeleri.

Plazmıdalar

Plazmıdalar prokarıot kletkalarynda da, eýkarıot kletkalarynda da bolady. Plazmıdalar barlyq belgili bakterıalardyń, ıaǵnı medısınada, aýyl sharýashylyǵynda jáne óndiriste mańyzy bar barlyq túrlerinde sıpattalǵan.

Bakterıa plazmıdalary — qurylymynda DNQ molekýlasy bar jáne ol — 2250-den 400 000-ǵa deıingi azottyq negizder juptarynan turatyn kletkanyń sıtoplazmasynda bolatyn genetıkalyq qurylym. Olar bir bakterıa kletkasynda hromosomadan bólek birden birneshe ondaǵan kóshirme túrinde kezdesedi. Negizinen úsh bakterıaldy plazmıdany: genetıkalyq faktorlardy tasymaldaýshy, koıntegratıvti jáne konúgatıvsiz plazmıdalar dep bólip qaraıdy.

Genetıkalyq faktorlardy tasymaldaýshy plazmıdalarda replıkasıa jáne tasymaldaýǵa jaýapty gender bolady. Replıkasıa genderi arqasynda plazmıdalar avtonomdy (ekstrahromosomdy) jaǵdaıda kóbeıýge qabiletti, al tasymaldaýǵa jaýapty gender arqasynda bir kletkadan ekinshi kletkaǵa ońaı tasymaldaıdy. Osy tıpke jatatyn bakterıalar genetıkalyq donor qyzmetin atqarady. Olar quramynda plazmıdasy joq kletkalarmen shaǵylysýǵa túse alady.

Koıntegratıvti plazmıdalar qandaı da bolmasyn bakterıaǵa mańyzdy belok sıntezine jaýapty gendermen tirkesken genetıkalyq tasymaldaý qurylymy bolyp sıpattalady. Mysaly, R plazmıdasy bakterıanyń antıbıotıkterge, sýlfanılamıdke jáne basqa da dárilik zattarǵa tózimdiligine jaýapty fermentterdiń sıntezine jaýapty bolady, al Ent plazmıdasy — enterotoksınderdiń sıntezine, Col — kolhısınderdiń, Nlý — gemolızınderdiń sıntezine jaýapty bolady. Sonymen qatar kletkada ártúrli organıkalyq qosylystardy ydyratýǵa da qatysatyn plazmıdalar belgili. Bul plazmıdalar tasymaldaý faktorynyń bolýyna baılanysty konúgatıvti bolyp keledi.

Konúgatıvti emes plazmıdalar — bul bir kletkadan ekinshi kletkaǵa óte almaıtyn plazmıdalar, ıaǵnı olarda tasymaldaý faktory bolmaıdy. Olar da bakterıanyń dárilik zattarǵa tózimdiligine jaýap beredi. Konúgatıvti plazmıdalardyń bir bakterıadan ekinshi bakterıaǵa ótýi kletkadaǵy tasymaldaý faktorynyń bolýyna baılanysty bolady nemese olardyń tasymaldanýyn yntalandyratyn koıntegra-tıvti plazmıdalarmen iske asyrylady. Eýkarıotty organızmder arasynda plazmıdalar tómengi satydaǵy sańyraýqulaqtarda sıpattalǵan. Osyndaı plazmıdalardyń bireýi S. cerevisiae ashytqy sańyraýqulaǵynda bolady jene ondaǵy saqınaly DNQ molekýlasynyń kólemi 6318 jup negizden turady, ıaǵnı onda rekombınasıaǵa jáne replıkasıaǵa jaýapty beloktar jáne gaploıdty genomynda 80 kóshirmege saı keletin qurylym bolady. Neırosporada (Neurospora) gaploıdty genomyna 100 kóshirmeden keletin saqınaly DNQ molekýlasy 4200-5200 jup negizderden turatyn plazmıdalar tabylǵan. Al Aspergilus niger zeń sańyraýqulaǵynda kletkasyna 100 kóshirmeden keletin saqınaly DNQ molekýlasy 13 500 jup azottyq negizderden turatyn plazmıda belgili.

Organella DNQ molekýlasy

Bul klasqa jatatyn DNQ molekýlalary tómengi jáne joǵary satydaǵy eýkarıottarda tabylǵan. Janýarlardyń somatıkalyq kletkalarynan jáne ósimdikterdiń hloroplast kletkalarynan bólingen DNQ molekýlalary kóleminiń kishkentaılyǵymen sıpattalady. Mysaly, ártúrli janýarlardaǵy mıtohondrıalyq DNQ (mtDNQ) molekýlasynyń (genomynyń) kólemi (jalpaq qurttardy, nasekomdardy jáne sútqorektilerdi eseptegende) 15 700 — 20 000, al adamda 16 569 jup azottyq negizderden turady. Qarapaıymdarda, mysaly, trıpanasom jáne paramaseıde, mıtohondrıa genomy 22 000 jáne 40 000 jup negizderge teń. Joǵary satydaǵy ósimdikterdiń hloroplastyq genomy 12 000 — 200 000 jup ńegizderden, al ashytqy sańyraýqulaǵy — 78 000 jup negizderden, jasyl baldyrlarda — 180 000 jup negizderden turady. Kóptegen organızmderde mıtohondrıa jene hloroplastaǵy DNQ molekýlalary hromosomalyq DNQ molekýlasyndaǵy tizbekterge gomologty (uqsas) bolyp keledi.

Adamnyń mıtohondrıalyq genomy nýkLeotıdtik tizbegi anyqtalǵan jene kodtalmaıtyn aımaǵy múlde bolmaıtyn tolyq 13 gennen turady. Bul gender mıtohondrıaǵa ǵana tán rıbosomalyq RNQ molekýlalaryn (12S- jáne 168-rRNQ.) jáne 22 ártúrli tasymaldaýshy RNQ molekýlalaryn, sonymen qatar sıtohrom S oksıdazanyń I, II, III komponentti birlikterin, 6 AÚ Faza birlikterin, V sıtohromyn jáne 9 basqa da beloktardy (olardyń qyzmeti áli kúnge belgisiz) kodtaıdy.

Joǵary satydaǵy ósimdikterdiń hloroplastaryndaǵy genomy 120 gennen turady. Olar 4 rıbosomalyq RNQ molekýlasynan, 30 rıbosomalyq beloktardan, hloroplastyq RNQ-polımeraza fermentinen, fotojúıe quramynda bolatyn I jáne II beloktardan, AÚF-sıntetaza fermenti sýbbirliginen jáne elektrondardy tasymaldaıtyn jeke fermenterden, sondaı-aq rıbýlozobısfosfatkarboksıdaza beloktyq sýbbirliginen jáne kóptegen tRNQ molekýlalarynan turady. Hloroplasty genom bakterıa genomymen qurylymy jáne qyzmeti boıynsha óte uqsas. Adamnyń mıtohondrıaldy genomynda ıntrondar bolmaıdy, al joǵary satydaǵy ósimdikterdiń hloroplastarynda, sańyraýqulaqtardyń mıtohondrıalyq DNQ molekýlasynda ıntrondar tabylǵan. Joǵary satydaǵy ósimdikterdiń hloroplastaryndaǵy genom birneshe mıllıondaǵan jyldar boıy ózgerissiz qaldy dep esepteledi. Mundaı genomnyń ejelden saqtalýy sútqorektilerdiń mıtohondrıaly genomyna (adamdy eseptegende) da tán.

mtDNQ molekýlasynyń urpaqtan urpaqqa berilýi túrli organızmderde ártúrli júredi. Mysaly, ashytqy sańyraýqulaqtarynda ata-anasynan urpaqqa mıtohondrıalyq genom birdeı beriledi. Al D. melanogaster shybyny jáne tyshqandarda mtDNQ molekýlasy tek analyq arqyly beriledi. mtDNQ molekýlasyn úlken januıalarda zertteý arqyly, adamda da mtDNQ molekýlasy analyq jaǵynan tuqym qýalaıtyny, urpaqqa analyq jaǵynan beriletini anyqtaldy. Mysaly, Mytilus týysyna jatatyn teńiz ulýlarynda mtDNQ molekýlasy analyqtan da, atalyqtan da birdeı beriledi jáne urpaqtyń jynysyna tikeleı baılanysty bolady. Analyqta bolatyn mtDNQ molekýlasy anasy arqyly uldaryna jáne qyzdaryna, al atalyq mtDNQ molekýlasy tek uldaryna beriledi. Biraq-ta bul janýarlarda atalyqtaǵy mıtohondrıa qyzdaryna de beriletin jaǵdaılar kezdesedi. Kóptegen joǵary satydaǵy ósimdikterdegi hloroplast genomy analyq arqyly tuqym qýalaıdy. Trıpanasoma kınetoplastyndaǵy DNQ molekýlasy kishi (2500 j.n.) jáne úlken (3700 j.n.) saqınaly molekýladan turady.

Amplıfıkasıalanǵan gender DNQ-sy

Bul DNQ molekýlalary ekstrahromosomaly saqınaly molekýla túrinde kezdesedi. Mysaly, eýkarıot kletkalaryn quramynda dárilik zattary bar qorektik ortada ásirse, onda quramynda genniń kóptegen kóshirmeleri bar rezıstentti kletkalardyń seleksıasy júredi. Kóptegen isik kletkalarynda da ekstrahromosomdy amplıfıkasıalanǵan gender bolady (hromosomdyq gendermen birge).

Polıdıspersti saqınaly jáne syzyqty DNQ molekýlalary

Bul tıpke jatatyn DNQ molekýlalarynyń kólemi birneshe júzden birneshe myń nýkleotıd juptarynan turady jáne kóptegen eýkarıot organızmderdiń sıtozolynda, ıadrosynda jáne mıtohondrıasynda kezdesedi. Bul DNQ molekýlalary organellalar jáne hromosomalar DNQ-symen baılanysty jáne olar transpozısıa prosesine qabiletti bolady.

---