InfoHub Logo

Elý jasta «elim bar» dep aıta almaı,

Ketpes esten kúıingeniń muńly Abaı.

Qasym Amanjolov

Qazirgi qoǵamda, ásirese jastar arasynda elimizdiń táýelsizdigine salǵyrt, nemquraıly qaraý etek alyp bara jatqanyn joqqa shyǵara almaımyz. Bul qubylystyń negizgi sebepteriniń eń bastysy – «Qazaqstanǵa táýelsizdik HH ǵasyrdyń aıaǵyna taman KSRO-nyń ydyraýy barysynda onyń quramyndaǵy respýblıkalar egemendigin alyp jatqan tusta, 1991 jyldyń jeltoqsan aıynyń on altynshy juldyzynda eshqandaı qantógissiz, ózinen-ózi kele qaldy, bul – qazaqqa  Qudaıdyń bergen syıy boldy» degen solaqaı túsiniktiń qalyptasýy. Osynyń nátıjesinde jastar el táýelsizdigine «máńgilik syıdaı», esh alańsyz qaraıtyn sıaqty. Bul essede táýelsizdiktiń eshqandaı ońaılyqpen kelmegenin, ony arman etken babalarymyz ben analarymyz, aǵalarymyz ben apalarymyz ǵasyrlar boıy kúresip ótkenin, sondyqtan búgingi biz ómir súrip otyrǵan táýelsiz, beıbit eldiń irgesi atajurtty aman saqtap qalý úshin tógilgen esepsiz qan men kóz jasyna sýarylǵanyn eshqashan umytpaı, el táýelsizdigin saqtaýǵa árqaısysymyz zor jaýapkershilikpen qarap, bul baqytty kelesi urpaqqa tabystaý – bizdiń parymyz, uly mindetimiz ekenin taratyp aıtamyn.

Ózine deıingi túrli tarıhı oqıǵalardyń nátıjesinde toz-toz bolyp ártúrli elderdiń quramynda qalǵan qazaq rýlary bir el, bir memleket bolýdy kózdep, bas biriktirip, Kereı men Jánibektiń sońyna erip, Qazaq handyǵyn qurǵany – on besinshi ǵasyrdyń orta tusy. Demek, onyń arǵy jaǵyndaǵy qansha zamandy aıtpaǵannyń ózinde, babalarymyz HV ǵasyrdan beri táýelsiz el bolýdy armandap keledi. Oǵan bir sát qol jetkizgendeı bolǵanymen, ol kezeńdegi qazaq dál búgingideı beıbit, mamyrajaı ómir súrmegeni tarıhtan belgili. Jańa qurylǵan jas memlekettiń jeri men baılyǵyna kóz alartpaǵan kórshilerimiz kemde-kem. Ásirese jutyp jiberýge daıyn turǵan arystan men aıdahardaı eki alpaýyt eldiń arasynda zamanǵa saı qarý-jaraqsyz, halyq sany óte az, basqa da jaqtarynan álsiz memlekettiń táýelsizdiginen aıyrylmaı, 300 jylǵa jýyq ómir súrýi elim dep týǵan qanshama bozdaqtarymyzdyń jankeshtiliginiń arqasynda bolatyn.  Aqtaban shubyryndy oqıǵasynan keıingi qalǵan halyqty aman saqtap qalý máselesi Táýke, Abylaı, Ábilqaıyr, sol sıaqty basqa da han-sultandarymyzdyń, batyrlarymyzdyń, aqyn-jyraý, bı-sheshenderimizdiń qabyrǵasyn qaıystyrdy, uıqysyn qashyryp, tósekten bezindirdi. Aqyry, sharasyzdyqtan, basqa jol tappaǵandyqtan, senimi men úmiti az bolsa da, soǵan táýekel etip, urpaǵyn múldem quryp ketýden saqtaý úshin, arystannyń aýzyna óz erikterimen aparyp salyp berýden basqa amal tappady. Qanshama kúshpen kelgen táýelsiz memlekettiń týyn jyǵyp, eldiginen aıyrylýy qandaı ókinishti. Sol zamandy elestetseń, júregiń qan jylaıdy.

Keıingi úsh júz jyldaı ýaqyt ishinde ne kórmedik?! Sharýashylyǵymyzǵa jaıly qanshama shuraıly jerlerimizden aıyrylǵysy kelmeı, babasynyń súıegi jatqan atamekendi ońaılyqpen bere salýǵa namysy jibermeı, urys bastap, qarýly dushpanynyń qolynan at jalyn qushqan erlerimizdiń sanynda esep bar ma?!  Kóktemgi jaýqazyndaı qaýlap ósip kele jatqan qanshama arýlarymyzdyń ary taptalyp, perishtedeı pák ǵumyrlarynyń kúl-talqany shyqqany keýdesinde jany bar tiri azamattarymyz túgili, kórde jatqan arýaqtarymyzdyń saı-súıegin syrqyratpady dep eshkim aıta almas. Reseıge bodan bolǵan úsh ǵasyr ishinde bıleýshi eldiń ezgisine qarsy elimizdiń ár túkpirinde tolassyz kóterilister júrip jatty. Solardyń ishinde tarıhymyzdan eleýli oryn alǵan eń irileri –Syrym Datuly bastaǵan kishi júz qazaqtarynyń on tórt jylǵa sozylǵan sharýalar kóterilisi, 1836 – 1838 jyldardaǵy Isataı Taımanuly men Mahambet Ótemisuly bastaǵan Bókeı ordasyndaǵy kóterilis,  Úsh júzdiń aýmaǵynda patsha ókimetiniń otarlaýshylyq saıasatyna oısyrata soqqy bergen, on jyldy qamtyǵan Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq kóterilisi, Janqoja Nurmuhameduly, Eset Kótibaruly bastaǵan Syr boıy men Aral óńirindegi qazaqtardyń azattyq kúresi jáne Isa Tilenbaıuly men Dosan Tájiuly bastaǵan Mańǵystaý qazaqtarynyń ult-azattyq qozǵalysy. Sondaı-aq soǵystyń aldyńǵy shebinde júretin qara jumysyna qazaq jastaryn alý týraly 1916 jylǵy patsha jarlyǵyna qarsy shyqqan Jetisýdaǵy, Torǵaı óńirindegi, Syr boıyndaǵy iri ult-azattyq kóterilisterin uıymdastyryp, bas kótergen babalarymyz qanshama?! Bul batyrlarymyz el táýelsizdigine aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen jetemiz dep atqa qonsa, Abaı, Ybyraı, Shoqan sıaqty oıshyldarymyz endigi kúshti bilim men birligimizdi nyǵaıtýǵa salmaıynsha, táýelsizdiktiń aýyly alysta ekenin tereń uǵynyp, aǵartýshylyqqa den qoıdy, eldi óner-bilim úırenýge shaqyrdy. Olardyń izin basqan Mirjaqyp Dýlatov alty alashqa «Oıan, qazaq!» dep uran tastasa, Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mustafa Shoqaı sekildi birtýar azamattarymyz birinshi dúnıejúzilik soǵys tusynda álsiregen Reseı ımperıasynan qazaqtardyń táýelsizdigin alyp shyǵýy úshin bar bilimin salyp kúresip baqty. Ókinishke oraı, Alash zıalylaryna da táýelsizdik qoljetpes arman bolyp qala berdi.

Barlyq oqyǵan, bilimdi, elge kósemdik jasar tekti urpaǵymyzdy qyryp salyp, qazaq degen ultty múldem joıyp jiberýdi maqsat tutqan Keńes ókimeti tusyndaǵy el bıligine narazylyqtar da asyl azamattarymyzdyń oqqa ushýymen aıaqtalyp otyrǵanyna tarıh kýá. Aqmola oblysynda nemis avtonomıasyn qurýǵa jol bermeý úshin 1979 jyly alańǵa shyǵyp, alǵash ret óz talaptaryn júzege asyrǵan qazaq jastary boılaryna kúsh-qýat, jiger alyp, 1986 jyly jeltoqsanda «Qazaqstandy qazaq basqarsyn!» degen uranmen taǵy da alańǵa shyǵyp, el táýelsizdigin, qazaq tiliniń memlekettik mártebege ıe bolýyn surap, joǵary bıliktiń saıasatyna narazylyǵyn bildirgisi kelgen únine ókimet qulaq aspaq túgili, adam tózgisiz ozbyrlyqpen aıaýsyz jazalap, muz jastandyrǵany ár qazaqtyń júregin aıazdaı qaryp ótip, sanasyn dúr silkindirdi dep oılaımyn. Keńes ókimetiniń bul aıýandyq áreketi qazaq jastaryn yqtyryp emes, kerisinshe  boılarynda yza men kegin oıatyp,  keıingi 1990-1991 jyldardaǵy Almatydaǵy, Jańaózendegi, Qaraǵandydaǵy, Temirtaýdaǵy, Atyraýdaǵy sekildi ártúrli saıası ereýilderge batyl shyǵýyna sebep boldy. Odaqtas respýblıkalardyń árqaısysyndaǵy osyndaı bas kóterýlerdiń nátıjesinde KSRO-nyń irgesi sógilip, egemendigimizdi alýǵa múmkindik týdy.

Qoryta aıtqanda, biz san urpaqqa arman bolǵan táýelsizdikke eshqandaı da beıbit jolmen emes, kerisinshe ǵasyrlar boıǵy babalarymyzdyń qanymen, analarymyzdyń kóz jasymen, «myń ólip, myń tirilip» júrip qol jetkizdik. Sondyqtan quny qanmen, kóz jasymen, namyspen, armen ólshenetin táýelsizdigimizdiń baǵasyn bilip, qadir tutyp, ony qyraǵylyqpen, úlken jaýapkershilikpen qorǵap, máńgilik elge aınaldyrý – bizdiń paryzymyz.

Nóken Rahıma (FMB NZM Almaty oqýshysy)

---