InfoHub Logo

Respýblıkanyń egemendigi men ulttyq táýelsizdigi máselesi 1986 jylǵy jeltoqsan aıynda aldyńǵy qatarǵa shyǵyp, búkil álemdi dúr silkindirip dúnıejúzilik saıası júıedegi ózgeristerdiń bastaýy bolǵany tarıhtan málim. Keńes Odaǵynyń ydyraýy men odaqtas respýblıkalardyń qaıta qurylýy nátıjesinde qalyptasqan prezıdenttik ınstıtýt jetekshi saıası júıege aınalyp,jańa memlekettiliktiń irgetasy qalandy. Osylaısha, qoǵamdyq damýdy baǵyttaýǵa qabiletti biryńǵaı memlekettik bılik qalyptasady. «Qazaq KSR Prezıdenti qyzmetin taǵaıyndaý jáne Qazaq KSR Konstıtýsıasyna (Negizgi zańyna) ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańy negizinde Joǵarǵy Keńes sesıasynda HH ǵasyrdyń 80-shi jyldarynan memleketti basqarýǵa qatysyp, birqatar basshylyq qyzmetterdi atqarǵan, 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasynan keıin 1989 jylǵy maýsymda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Birinshi hatshysy laýazymyna, sodan soń 1990 jylǵy 24 sáýirde QKSR tuńǵysh Prezıdenti bolyp saılanǵan, tulǵasy asa tanymal Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa eldi basqarý jaýapkershiligi júkteldi. Bul mindeti jaıly Elbasy: «Bizge tónip turǵan daǵdarystyń bultyn halqymnyń danalyǵyna, eńbekqorlyǵyna arqa súıeı otyryp serpip tastaýǵa meniń bilim-biligim de, kúsh-qaıratym da jetedi. Elimizde júrip jatqan jańǵyrýlardy jalǵastyrýǵa, elimizdi kórkeıýge jáne bizdiń árqaısymyzdy ıgilikke jetkizetin jolǵa memleketimizdi alyp shyǵýǵa meniń tájirıbem de, erik-jigerim de jetedi. Men óz taǵdyrymdy halqymnyń taǵdyrynan bólek qarap kórgen emespin. ...Men osy eldiń jolynda báıgege basymdy tikken adammyn. Ol jolda eshteńeden taıynbaımyn da, eshteńemdi aıanbaımyn da. Qazaqstannyń eldigin, kópultty Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigin nyǵaıtýdan basqa maqsat ta joq mende, arman da joq mende», – dep, óz taǵdyryn eldiń arman-muratymen ajyramas birlikte qarastyratynyn atap kórsete otyryp, tarıhymyzdyń sol kezeńinde atqarylǵan isterge: «Bizdiń aldymyzda táýelsiz, demokratıalyq, naryqty ekonomıkalyq memleket qurýdyń dap-daıyn turǵan tájirıbesi bolǵan joq. Men de memlekettiń qalaı qurylatynyn birden bile qalǵan joqpyn. Biz adamzat tarıhyndaǵy ósý men órkendeýdiń, damý men bolashaqqa umtylýdyń ...qadamyn bastadyq. ...Biz óz memlekettiligimizdiń irgetasyn jańadan bastap qalap, onyń barlyq bolmys-bitimin der kezinde kezeń-kezeńimen qalyptastyra, osy jolda úırene otyryp, tarıhı jetistikterge qol jetkize bildik», – dep baǵa berdi.

Táýelsizdikti ornatý men ornyqtyrý baǵytyndaǵy Qazaqstannyń ishki saıa­satyn­daǵy tarıhı mańyzdy oqıǵalardyń alǵashqylary 1988 jyly Qazaq KSR Kom­partıasynyń Ortalyq komıtetiniń 1920-1950-shi jyldary saıası qýǵyn-súr­gin qurbandary bolǵan belgili qoǵam jáne mádenıet qaıratkerlerin aqtaý tý­ra­ly qaýlysy jáne 1989 jylǵy qyrkúıektiń 22-sinde qabyldanǵan «Til tý­raly» Zańy bolǵanyn atap ótken jón. 1990 jylǵy naýryz aıynda ótkizilgen Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesine depýtattardy jańa demokratıalyq qaǵıdattar negizinde saılaý eldegi demokratıalyq úrdisterdiń bastalýyna jol ashty. Sonymen qatar qazaqstandyq qoǵamda áleýmettik-saıası turaqtylyqty qamtamasyz etip, memlekettik-quqyqtyq ádisterdi qoldaný arqyly básekege qabiletti ortany qalyptastyrý, ol úshin azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryna keń kólemde kepildik berý úshin qajetti jaǵdaı jasaý aldyńǵy orynǵa shyǵady. Qoǵamdyq kelisimge qol jetkizýde memlekettik bılik tarmaqtarynyń birlese otyryp is-qımyl jasaý tetikteri konstıtýsıalyq deńgeıde qalyptasty.

1990 jylǵy 25-qazanda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi «Qazaq KSR-niń mem­lekettik egemendigi týraly Deklarasıany» qabyldaý arqyly búkil álemge Qa­zaq­stannyń egemendigi jarıalandy. Respýblıka Konstıtýsıasynyń ne­gi­zin qalaǵan tuńǵysh zań aktisi bolyp tabylatyn bul Deklarasıada Qazaqstan «halyqaralyq qatynastardyń derbes sýbektisi bolýǵa, syrtqy saıasatty óz múddelerine saı belgileýge, halyqaralyq uıymdardyń qyzmetine qatysýǵa qu­qy­ǵy bar» egemen memleket bolyp tabylatyndyǵy jarıalandy. Sondaı-aq, al­ǵash ret Qazaqstannyń óz ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq áleýetine, ta­bı­ǵı qoryna menshik quqyǵy belgilendi jáne Qazaqstan Deklarasıada bel­gi­lengen zań normalary sheńberinde egemen memleket retinde respýblıka márte­besin iske asyratyn jańa Konstıtýsıa men basqa da zańdyq-quqqyqtyq akti­lerdi ázirleý ókilettigine ıe boldy. Qazirgi kezeńde 25-shi qazan Qazaq­stan Respýblıkasy kúni retinde atalyp ótýde.

Qazaqstan Respýblıkasynyń egemendik alyp, ári qaraı táýelsiz, derbes memleket retinde qalyptasyp-damýy qıyn jaǵdaılarmen ushtasty. Kóptegen aımaqtarda áleýmettik-demografıalyq jáne saıası-ekonomıkalyq turaqsyzdyq beleń aldy. Álemdik keńistikte jahandyq qaýipsizdikti saqtaýda ıadrolyq qarýdy taratpaý máselesi – Qazaqstan Respýblıkasy saıasatynyń asa mańyzdy baǵyty boldy. Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy­nyń ózara halyqaralyq mindettemeleriniń qatarynda ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne oǵan qatań qadaǵalaý ornatý boldy. BUU-nyń 1975 jylǵy 11 jeltoq­sandaǵy № 3472 V qararynda: «Iadrolyq qarýdan azat aımaq dep tanyǵan memleketterdiń kez kelgen toptary ózderiniń egemendigin konvensıa nemese sharttyń kúshine sáıkes erkin júzege asyrý jaǵdaıynda qurǵan kez kelgen aımaq sanalady jáne ıadrolyq qarýdyń múldem bolmaýy týraly mártebe belgilenedi...», – delingen. Soǵan sáıkes, QR Prezı­denti N.Á.Nazarbaevtyń 1991 jylǵy 29-tamyzdaǵy Jarlyǵymen Qazaqstanda­ǵy Semeı ıadrolyq synaq alańy jabyldy. Bul kúni  - adamzattyń ómiri men densaýlyǵyna, qorshaǵan ortaǵa qyryq jyl boıy tónip kelgen qaýipke tosqaýyl qoıylǵan bolatyn. Qazaqstan dúnıe júzinde birinshi bolyp óz erkimen ıadrolyq qarýdan bas tartý arqyly jahandyq qaýip­siz­dik júıesin qalyptastyrýǵa, Jer betindegi beıbitshilik isine teńdesi joq úles qosty. Elbasy elimizdi damytý strategıasynda bul máselege baılanysty: «Qazaqstan... birinshi kezekte ıadrolyq qarýlardy bolashaqta tolyq joıý maqsatymen qysqartýǵa, qoldanýǵa jáne ony jasaýǵa járdemdesetin materıaldar men tehnologıalardy syrtqa shyǵarýǵa jol bermeýge qol jetkize beretin bolady», – dep atap ótti.

N.Á.Nazarbaevtyń 1991 jyly KSRO Joǵarǵy Keńesiniń kezekten tys sesıasynda odaqtas respýblıkalar teń quqyly memleketter retinde dostyq odaǵyn qurýy týraly usynysy iske asyrylyp, Keńes Odaǵy respýblıkalaryn egemendi memleketter odaǵy retinde qaıta qurý reformasy daıyndala bastady. 1991 jylǵy qyrkúıek aıynda Almaty qalasynda ótken Tótenshe sıeze Qazaqstan Komýnıstik partıasy qyzmetiniń toqtatylǵandyǵy jarıalanyp, sol jyly 1 qazanda N.Á.Nazarbaev bastamasymen Almaty qalasynda KSRO quramynda bolǵan 13 respýblıka ókilderiniń kezdesýinde 8 memlekettiń, ıaǵnı Reseı, Ýkraına, Belorýssıa, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan jáne Túrkmenstannyń ókilderi ózara ekonomıkalyq baılanys týraly kelisim-shartqa qol qoıdy.

QR Tuńǵysh Prezıdenti N.Á. Nazarbaev 1991 jylǵy 5-qazanda BUU Bas Assambleıasynyń 47-sessıasynda Azıa keńistiginde Eýropadaǵy Qaýipsizdik jáne Yntymaqtastyq Uıymy (EQYU) úlgisimen Azıadaǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sharalary jónindegi keńes (AÓSSHK) qurýdy usyndy. 1991 jylǵy 8-jeltoqsanda Belorýssıanyń Mınsk qalasynda Reseı, Bela­rýs, Ýkraın prezıdentteri «Táýelsiz Memleketter Dosastyǵyn qurý týraly» Belovejsk kelisimine qol qoıǵannan keıin Orta Azıa jáne Qazaqstan memleket basshylary Ashhabadta 13-jeltoqsandaǵy kezdesýde Belovejsk kelisimin tal­qy­lap, burynǵy biryńǵaı Odaqtyń ornyna teń quqylyq mártebesi bar Táýelsiz Mem­le­ketter Dostastyǵyn qurýǵa daıyn ekenin málimdedi. TMD-na múshe bolǵan memleketter ishki, saıası, áleýmettik, ekono­mıkalyq máselelerin derbes sheshetin áskerı, syrtqy jáne t.b. asa mańyzdy halyqaralyq máselelerdi ortaq negizde birlese otyryp sheshýdi uıǵardy. Búkilhalyqtyq Prezıdent saılaýyn alǵashqy ret 1991 j. 1-jeltoqsanda ótkizý nátıjesinde N.Á. Nazarbaev QKSR Prezıdenti laýazymyna saılanyp, 10-jeltoqsan kúni qyzmetin atqara bastady. Sonymen qatar Qazaq KSR-in Qazaqstan Respýblıkasy dep ataý týraly sheshim qabyldandy, al jeltoqsannyń 16-sy «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq Zańynda Qazaqstannyń táýelsizdigi jarıalandy. Qazirgi kezeńde bul kún Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdik kúni retinde atalyp ótýde. Bul bastama BUU tarapynan qoldaý taýyp, búkildúnıejúzilik aýqymda iske asyryldy. Osy sheshimge sáıkes 1991 jylǵy 16-jeltoqsanda Respýblıka Jo­ǵar­ǵy keńesiniń 7-shi sesıasynda Parlament depýtattarynyń «Qazaqstan Res­pýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zańyn qabyldaýy nátıjesinde Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy ataýy Qazaqstan Respýblıkasy bolyp ózgertildi jáne táýelsiz, demokratıalyq, quqyqtyq memleket dep jarıalandy. 1991 jylǵy 21-jeltoqsanda QR Prezıdenti N.Nazarbaevtyń usynysymen Almaty qalasynda 11 respýblıkanyń basshyla­ry qatysqan kezdesýde  Ázirbaıjan, Armenıa, Belarýs, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Moldova, Reseı, Ýkraına, Ózbekstan, Tájikstan, Túrkmenstan memleketteri teń quqylyq qaǵıdatyna negizdeletin Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurý týraly kelisim hattamasy men «Alma­ty Deklarasıasyn» qabyldady. Atalǵan Deklarasıada jańadan qurylǵan TMD memleketteriniń «arasyndaǵy qarym-qatynastar árbir eldiń memleketti­gin taný jáne qurmetteý, ózin-ózi bıleý quqyǵynyń buljymastyǵy, teń quqy­lyq jáne ishki isterine qol suqpaý ustanymy, kúsh qoldaný men kúshpen qoqan-loqqy jasaýdan, ekonomıkalyq  qysym jasaý ádisterinen bas tartý, daýlardy sheshý, adam quqy men erkindigin, sonyń ishinde az ulttardyń da quqyǵyn qur­met­­teý, halyqaralyq quqyq normalary men talaptaryn adal oryndaý negizinde damıdy», – dep atap kórsetildi.

N.Á.Nazarbaevtyń belsendiligi men iskerligi arqasynda Qazaqstan Respýblıkasy 1992 jylǵy 2-naýryz kúni Birikken Ulttar Uıymynyń tolyq quqyly múshesi atanyp, sol sátten bastap búkil dúnıe júzi Qazaqstannyń egemendigin, táýelsizdigin, derbes memleketteligin tanydy. Elbasy qaıta qurý men jedeldetý kezeńindegi keleńsizdikter saldarynan toqyrap qalǵan ekonomıkany qalpyna keltirip, halyqtyń turmys jaǵdaıyn jaqsartý úshin, memleketimizdiń qazirgi kezeńde dúnıe júzindegi alatyn ornyn bolashaqta da saqtap qalýy úshin saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq reformalardy barynsha tıimdi ári jedel júrgizýge, eldiń damý jolyn durys tańdaýǵa kúsh jumsady. Osy maqsatta batystyq jáne shyǵystyq damyǵan elderdiń basshylarymen, isker-mamandarymen kezdesip, keńesip, ozyq tájirıbelerimen tanysty. Sol kezeńde saıası-ekonomıkalyq salada jekeshelendirý, zeınetaqy reformasy, quldyraǵan óndiristik kásiporyndardy qalpyna keltirý, shet elderden ınvestısıa tartyp, birlesken kásiporyndardy ashý, baǵany yryqtandyrý sıaqty birqatar kúrdeli ekonomıkalyq is-sharalardy oryndaı otyryp, qoǵamdyq ornyqtylyqty qamtamasyz etýge baǵyttalǵan ishki saıasat júrgizildi. Qazirgi kezde Prezıdentimiz tek ulttyq lıder ǵana emes, Ortalyq Azıadaǵy, TMD elderindegi, tipti túrki tildes elderdegi biregeı tulǵa retinde keńinen tanylyp otyrǵanynyń kýásymyz.

Táýelsiz Qazaqstan – memlekettik shekaramen aıqyndalǵan aýmaǵy, derbes Konstıtýsıasy, syrtqy jáne ishki saıasaty, tól ekonomıkasy, óneri, tili, dini, salt-dástúri bar, búkil álemge tanymal táýelsiz memleket.

Elimizdi saıası-ekonomıkalyq turǵyda damytý úshin basqa eldermen yntymaqtastyq qurýdyń mańyzy zor. Qazaqstan kórshiles Reseı, Qytaı, Ortalyq Azıa respýblıkalarymen qatar AQSH, Kanada, Germanıa, Fransıa t.b. memlekettermen ózara baılanystar men seriktestikti nyǵaıtýda.

Búginde Qazaqstan Respýblıkasy saıası-ekonomıkalyq reformalardy júzege asyrý, halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý máseleleri boıynsha erkin damý jolyna qatar túsken TMD memleketteriniń kósh basynda keledi. Qazaqstan –TMD memleketteriniń ishinde jańa ekonomıkalyq júıe qurǵan, zamanaýı qoǵamdyq ınstıtýttardy nyǵaıtyp, demokratıalyq quqyqtyq memleket irgetasyn qalaǵan alǵashqy memleket. Úzdik ekonomıka qalyptastyrý jáne senimdi áleýmettik negiz qalaý nátıjesinde respýblıkada ishki turaqtylyq ornady. Memleketimiz ortalyq-azıalyq óńirde geosaıası turaqtylyqty jáne halyqaralyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý mindetterin atqaratyn halyqaralyq qoǵamdardyń tolyqqandy múshesine aınaldy. Qazaqstan memlekettiligin qalyptastyrýdaǵy naqty qadam – álemdegi naryqtyq ekonomıkasy damyǵan básekege qabiletti 50 eldiń, ozyq otyz memlekettiń qataryna qosylýǵa umtylysynan baıqalady. Qazirgi tańda memleketimiz ishki-syrtqy saıası-ekonomıkalyq turaqtylyǵy nyǵaıyp, halyqaralyq qoǵamdastyqta bedeli artyp, órkenıetti damý jolyna túsip, álemdik sahnada quqyqtary men múddelerin qorǵaı alatyn irgeli elder qataryna qosylyp otyrǵanyn zor maqtanyshpen aıta alamyz.

Djoldybaeva U.M.,

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝdosenti,

tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

Erdes E.S. - Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń 2 kýrs magıstranty

---