Táýelsizdik shejiresi
Taqyryby: «Táýelsizdik shejiresi»
Maqsaty:
1. Oqýshylardyń boıynda Qazaqstannyń ótkeni men búgingi ómirin salystyra otyryp, óz elimizdiń damý tarıhy týraly tanymdaryn qalyptastyrý. Ulttyq sana sezimin, saıası saýattylyǵyn oıatý.
2. Qazaqstannyń bolashaq damýyna ózindik úles qosatyn
jeke tulǵa ekenderin uǵyndyrý.
Oqýshy boıynda sanaly tártip, sapaly bilim alýǵa durys kózqaras qalyptastyrý. Qoǵamnyń bir múshesi retinde adam ómiri men jaqsy turmystyq qundylyqtaryn uǵyndyrý, jaýapkershilik sezimderin oıatý.
3. Oqýshylardyń izdenimpazdyq qasıetterin qalyptastyrý, ótken tarıhqa degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý.
Túri: tanymdyq tárbıe saǵaty
Ádisi: ınteraktıvti ádis
Kórnekilikter: ınteraktıvti taqta, slaıd, gazet - jýrnaldar, t. b.
Mazmuny men ótý barysy:
Jospar:
İ. Uıymdastyrý. Kirispe sóz.
İİ. Qazaqstan qandaı memleket? (toptastyrý)
İİİ. “Oı dodasy” (pikirlerin aıtý)
Qazaqstan keshe, búgin, erteń …
Keshe (ótken tarıhqa sholý)
Búgin
1. Biz kimbiz? (tańbalaý)
2. “Eldiń jastarǵa jasaýy”
Erteń
Bolashaq bizdiń kózimizben
Oqýshylar shyǵarmashylyǵy (oı tolǵaý, sýret, óleń, shyǵarma t. b.)
İÚ. Danalar degen eken… Táýelsiz el týraly aforızmder, danalyq sózder, maqal - mátelder
İV. Túıin.
Ánuran
İ. Kirispe sóz
Muǵalim sózi:
Qurmetti ata – analar men ustazdar. Búgingi «Táýelsizdik shejiresi» taqyrybyndaǵy tárbıe saǵatymyzǵa qosh keldińizder!
Táýelsizdik bizge ońaı jolmen kelmedi. San ǵasyrlar boıy ata – babamyzdyń ańsaǵan armany el Táýelsizdigi ata – babalarymyzdyń eren eńbekteri, kúsh jigerleri, batyrlarymyzdyń bilegimen, keshegi jeltoqsanda qyrshynynan qıylǵan qazaq qyzdary men uldarynyń qanymen kelgendigin biz búgingi «Táýelsizdik shejiresi» taqyrybynda ótkeli otyrǵan tárbıe saǵatymyzda aıtyp talqylaǵaly otyrmyz. Árbir qazaq balasy týǵan eliniń, Táýelsizdiginiń shejiresin, tarıhyn bilýge tıis. Birde qaıǵyly, sherli, birde azat, aıbyndy, rýhty tarıhymyzdaǵy árbir oqıǵa, árbir qandy shaıqas ejelden azattyqty ańsap, azattyqqa jasaǵan qadamymyz boldy. Osyndaı kishkene adymdarmen, biraq oń jolmen, azattyq jolymen qazaq eli armandaǵan maqsatyna kele jatty. Jeltoqsan oqıǵasy osy bir «soqtyqpaly» soqpaqtaǵy eń iri adym boldy. «Myń ólip, myń tirilgen» táýelsiz qazaq eli óziniń alǵashqy demin jeltoqsan yzǵyryǵymen aldy.
Osy jeltoqsanda qurban bolǵan jastarymyzdy 1 mınýt únsizdikpen esimizge alaıyq!
1 - júrgizýshi (Nazym): Armysyzdar qurmetti ata – analar men ustazdar!
2 - júrgizýshi(Nursultan): Assalaýmaǵaleıkým qurmetti qaýym!
El Táýelsizdigimizdiń mereıli merekesi qutty bolsyn!
1 - júrgizýshi (Nazym): Osydan 21 jyl buryn, ıaǵnı 1991 jyly 16 jeltoqsanda Qazaqstan óziniń ǵasyrlar boıy armandaǵan memlekettik táýelsizdigin jarıalady. Bul qazaq ultynyń tarıhy úshin úlken oryn alatyn mereke.
Balalar Qazaqstan qandaı memleket?
İİ. Toptastyrý (ınteraktıvti taqtada oryndaý)
Gaýhartas: Qazaqstan qandaı memleket?
demokratıaly
zaıyrly
quqyqty
kópultty
áleýmetti
birtutas
1 - júrgizýshi (Nazym): Ia, balalar «Oı dodasy» aıdary boıynsha senderdiń pikirlerińdi tyńdaıyq. Biz búgin Qazaqstannyń keshegi kúnine, ıaǵnı tarıhqa sholý jasaımyz.
Qazaqstan keshe, búgin, erteń …
İİİ. Oı dodasy (oı pikirlerin tyńdaý)
2 - júrgizýshi(Nursultan):
Qazaqstan - keshe…
Táýelsizdik bizge ońaı kelmedi,
Jurtym meniń ne qıyndyq kórmedi!?
Jylap turyp Analarym bul jolda,
San perzentin qara jerge jerledi.
Keshe (ótken tarıhqa sholý)
Sholpan: Qus uıasyz bolmaıdy adam Otansyz bolmaıdy. Al meniń Otanym - sonaý Kaspııden Altaıǵa deıin sozylyp jatqan qasıetti ólke – Qazaqstan. Qazaqstan – táýelsiz, azat el. Sol táýelsizdik jolynda qazaq babam ne kórmedi deseńizshi?! Elimizdiń basynan azap ta, ashtyq ta, sum soǵys ta ótti. Ásirese HH ǵasyr qazaq halqy úshin aýyr, qaıǵyǵa toly kezeńderimen este qalady. 1916 jylǵy kóterilis 1928 - 1932 jyldardaǵy ashtyq, Uly Otan soǵysy, 1986 jylǵy jerdi dúrsilkendirgen jeltoqsan oqıǵasy. Bunyń barlyǵy da qazaq jerine aýyr jara saldy. Qansha qıynshylyq kelse de biz ony eshqashan umytpaımyz, aıtpaımyz. Sebebi bul – tarıh.
1. Jońǵar shapqynshylyǵy (Aqbaıan)
XVII ǵasyrdyń aıaǵy men XVIII ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵy ishki - syrtqy asa aýyr jaǵdaıǵa dýshar boldy. Altaıdan Atyraýǵa deıingi baıtaq dalany alyp jatqan qazaq halqy jeriniń jaǵrafıalyq ereksheligine qaraı úsh júzge bólinip ómir súrdi. Qazaq handyǵynda ústemdik etken áskerı - fedaldyq shonjarlar arasynda ishki tartys kúsheıe tústi. Sonymen qatar bul mezgilde qazaq - jońǵar qatynasy meılinshe shıelenisip, qazaq handyǵyna úzdiksiz shabýyl jasady. Jońǵarlardyń Qazaqstan jerine enýi sonaý XV ǵ. bastalǵan bolatyn.
1718 jyly Táýke han qaıtys bolǵannan keıin (Haqnazar, Táýkeniń) bir ortalyqqa baǵyndyrǵysy kelgen maqsattary júzege aspaı qaldy. Qazaq handyǵy aýyr daǵdarysqa ushyrady, eldiń birligi buzyldy, bytyrańqylyq etek alyp ózara qyrqys shegine jetti. Táýkeniń ornyna otyrǵan balasy Bolat hannyń tek ataǵy ǵana boldy.
Júzderdi bılegen kishi handar óz aldyna derbestenip, qazaq handyǵy saıası jaqtan bólshektendi. Orta júzdi Sámeke han, Uly júzdi Jolbarys han, Kishi júzdi Ábilhaıyr han bıledi.
Bularǵa qarasty ulystardy bılegen sultandar derbestikke qol jetkize bastady. Osyny paıdalanǵan jaý jan - jaqtan shabýyl jasady.
Sh. Ýalıhanov sol kezdegi jaǵdaı týraly: “XVIII ǵasyrdyń alǵashqy on jyldyǵy qazaq halqynyń ómirinde qasiretti kezeń boldy. Jońǵarlar, Edil qalmaqtary, Jaıyq kazaktary men bashqurttar jan - jaqtan qazaq ulystaryn oırandady» - deıdi.
2. Asharshylyq(Aıaý)
1723 jyl tarıhta este qalarlyq jut jyly boldy. Osy jyldyń kóktemgi tól alý kezeńi men jazǵy kósh - qoný jumystarymen aınalysyp jatqan qazaq eline jońǵarlar tosynnan, kútpegen jerden shabýyl jasady. Osy joly shapqynshy jońǵarlardyń sany 70 myńnan asyp túsip, jeti baǵytpen qazaq eline kirdi.
Saqtalǵan málimetterge qaraǵanda, Uly júz ben Orta júz Samarqand pen Buqaraǵa, Kishi júzdiń halqy Hıýaǵa qaraı bosqan eken. Bosqyndardyń birazy Alakól mańyna baryp panalaǵan kórinedi. Bul kezeń (1723 - 1727 jyldar) qazaq tarıhynda «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen atpen atalady. Onyń qazaq halqyna tıgizgen zardaby — qaıǵy - qasireti, ashtyǵy men qaıyrshylyq halge dýshar etýi óte - móte aýyr boldy. Myń - myndaǵan adam qyryldy nemese tutqyn retinde aıdalyp ketti. Júzdegen, myndaǵan aýyl qatty kúızeliske ushyrady, mal - múlik talan - tarajǵa tústi, bir kezde gúldenip turǵan qalalar jaý qolynda qalyp, aıaýsyz qıratyldy. Qazaqtar qyrǵynnan aman qalý úshin eldiń batys aımaqtaryna qaraı jyljyp, Jaıyq boıyna deıin jetti. Osy aýyr jyldarda shyqqan qazaqtyń qaraly da qaıǵyly, án urany «Elim - aı», sol kezdegi aýyr kúnderdiń óshpes eskertkishi bolyp tabylady. Qazaqtar basynan keshirgen sol bir orasan aýyr qaıǵy - qasirettiń sımvoly «Elim - aı» atty zarly jyr mátini men áýenin aqyn, ári jaýynger Qojabergen jyraý shyǵarǵan dep te aıtylady.
Qarataýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi,
El - jurtynan aırylǵan jaman eken,
Eki kózden móltildep jas keledi.
Myna zaman qaı zaman, baǵy zaman,
Baıaǵydaı bolar ma taǵy zaman!
Qaryndas pen kara orman qalǵannan soń,
Kózdiń jasyn kól qylyp aǵyzamyn.
«Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamanyń» qazaq qoǵamyna tıgizgen zardaby orasan zor boldy. Shákárim Qudaıberdiulynyń keltirgen derekteri boıynsha, qazaqtardyń úshten eki bóligi qyrǵynǵa úshyraǵan. Endi bir bóligi quldyqqa satylyp ketken. Halyq asharshylyqqa dýshar boldy. Ólmeı aman qalý úshin qaıyńnyń sólin ishken. «Qaıyń saýǵan» degen sóz sodan qalǵan. Tiri qalǵandar basqynshylarǵa shekten tys aýyr alym - salyq tólep turǵan. Qazaq handyǵynyń halqy eldiń ár túrli alys aımaqtaryna, tipti shekaralas jatqan shet memleketterge de tarap, bosyp ketti. Qazaqtardyń batysqa qaraı jappaı aǵylýy qaraqalpaqtarmen, túrikmendermen, ózbektermen, bashqurttarmen jáne qalmaqtarmen jerge talasqan daý - damaılarǵa alyp bardy. Qazaqtardyń Oral Qazaqtarymen de, Batys Sibirden orystarmen de ózara qarym - qatynastaryn shıelenistirip jiberdi. Mine, munyń bári ábden álsirep, qojyraǵan Qazaq handyǵyn Reseı ımperıasynyń ońaı olja retinde otarlap alýymen aıaqtaldy.
Tolyq nusqasyn júkteý
Maqsaty:
1. Oqýshylardyń boıynda Qazaqstannyń ótkeni men búgingi ómirin salystyra otyryp, óz elimizdiń damý tarıhy týraly tanymdaryn qalyptastyrý. Ulttyq sana sezimin, saıası saýattylyǵyn oıatý.
2. Qazaqstannyń bolashaq damýyna ózindik úles qosatyn
jeke tulǵa ekenderin uǵyndyrý.
Oqýshy boıynda sanaly tártip, sapaly bilim alýǵa durys kózqaras qalyptastyrý. Qoǵamnyń bir múshesi retinde adam ómiri men jaqsy turmystyq qundylyqtaryn uǵyndyrý, jaýapkershilik sezimderin oıatý.
3. Oqýshylardyń izdenimpazdyq qasıetterin qalyptastyrý, ótken tarıhqa degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý.
Túri: tanymdyq tárbıe saǵaty
Ádisi: ınteraktıvti ádis
Kórnekilikter: ınteraktıvti taqta, slaıd, gazet - jýrnaldar, t. b.
Mazmuny men ótý barysy:
Jospar:
İ. Uıymdastyrý. Kirispe sóz.
İİ. Qazaqstan qandaı memleket? (toptastyrý)
İİİ. “Oı dodasy” (pikirlerin aıtý)
Qazaqstan keshe, búgin, erteń …
Keshe (ótken tarıhqa sholý)
Búgin
1. Biz kimbiz? (tańbalaý)
2. “Eldiń jastarǵa jasaýy”
Erteń
Bolashaq bizdiń kózimizben
Oqýshylar shyǵarmashylyǵy (oı tolǵaý, sýret, óleń, shyǵarma t. b.)
İÚ. Danalar degen eken… Táýelsiz el týraly aforızmder, danalyq sózder, maqal - mátelder
İV. Túıin.
Ánuran
İ. Kirispe sóz
Muǵalim sózi:
Qurmetti ata – analar men ustazdar. Búgingi «Táýelsizdik shejiresi» taqyrybyndaǵy tárbıe saǵatymyzǵa qosh keldińizder!
Táýelsizdik bizge ońaı jolmen kelmedi. San ǵasyrlar boıy ata – babamyzdyń ańsaǵan armany el Táýelsizdigi ata – babalarymyzdyń eren eńbekteri, kúsh jigerleri, batyrlarymyzdyń bilegimen, keshegi jeltoqsanda qyrshynynan qıylǵan qazaq qyzdary men uldarynyń qanymen kelgendigin biz búgingi «Táýelsizdik shejiresi» taqyrybynda ótkeli otyrǵan tárbıe saǵatymyzda aıtyp talqylaǵaly otyrmyz. Árbir qazaq balasy týǵan eliniń, Táýelsizdiginiń shejiresin, tarıhyn bilýge tıis. Birde qaıǵyly, sherli, birde azat, aıbyndy, rýhty tarıhymyzdaǵy árbir oqıǵa, árbir qandy shaıqas ejelden azattyqty ańsap, azattyqqa jasaǵan qadamymyz boldy. Osyndaı kishkene adymdarmen, biraq oń jolmen, azattyq jolymen qazaq eli armandaǵan maqsatyna kele jatty. Jeltoqsan oqıǵasy osy bir «soqtyqpaly» soqpaqtaǵy eń iri adym boldy. «Myń ólip, myń tirilgen» táýelsiz qazaq eli óziniń alǵashqy demin jeltoqsan yzǵyryǵymen aldy.
Osy jeltoqsanda qurban bolǵan jastarymyzdy 1 mınýt únsizdikpen esimizge alaıyq!
1 - júrgizýshi (Nazym): Armysyzdar qurmetti ata – analar men ustazdar!
2 - júrgizýshi(Nursultan): Assalaýmaǵaleıkým qurmetti qaýym!
El Táýelsizdigimizdiń mereıli merekesi qutty bolsyn!
1 - júrgizýshi (Nazym): Osydan 21 jyl buryn, ıaǵnı 1991 jyly 16 jeltoqsanda Qazaqstan óziniń ǵasyrlar boıy armandaǵan memlekettik táýelsizdigin jarıalady. Bul qazaq ultynyń tarıhy úshin úlken oryn alatyn mereke.
Balalar Qazaqstan qandaı memleket?
İİ. Toptastyrý (ınteraktıvti taqtada oryndaý)
Gaýhartas: Qazaqstan qandaı memleket?
demokratıaly
zaıyrly
quqyqty
kópultty
áleýmetti
birtutas
1 - júrgizýshi (Nazym): Ia, balalar «Oı dodasy» aıdary boıynsha senderdiń pikirlerińdi tyńdaıyq. Biz búgin Qazaqstannyń keshegi kúnine, ıaǵnı tarıhqa sholý jasaımyz.
Qazaqstan keshe, búgin, erteń …
İİİ. Oı dodasy (oı pikirlerin tyńdaý)
2 - júrgizýshi(Nursultan):
Qazaqstan - keshe…
Táýelsizdik bizge ońaı kelmedi,
Jurtym meniń ne qıyndyq kórmedi!?
Jylap turyp Analarym bul jolda,
San perzentin qara jerge jerledi.
Keshe (ótken tarıhqa sholý)
Sholpan: Qus uıasyz bolmaıdy adam Otansyz bolmaıdy. Al meniń Otanym - sonaý Kaspııden Altaıǵa deıin sozylyp jatqan qasıetti ólke – Qazaqstan. Qazaqstan – táýelsiz, azat el. Sol táýelsizdik jolynda qazaq babam ne kórmedi deseńizshi?! Elimizdiń basynan azap ta, ashtyq ta, sum soǵys ta ótti. Ásirese HH ǵasyr qazaq halqy úshin aýyr, qaıǵyǵa toly kezeńderimen este qalady. 1916 jylǵy kóterilis 1928 - 1932 jyldardaǵy ashtyq, Uly Otan soǵysy, 1986 jylǵy jerdi dúrsilkendirgen jeltoqsan oqıǵasy. Bunyń barlyǵy da qazaq jerine aýyr jara saldy. Qansha qıynshylyq kelse de biz ony eshqashan umytpaımyz, aıtpaımyz. Sebebi bul – tarıh.
1. Jońǵar shapqynshylyǵy (Aqbaıan)
XVII ǵasyrdyń aıaǵy men XVIII ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵy ishki - syrtqy asa aýyr jaǵdaıǵa dýshar boldy. Altaıdan Atyraýǵa deıingi baıtaq dalany alyp jatqan qazaq halqy jeriniń jaǵrafıalyq ereksheligine qaraı úsh júzge bólinip ómir súrdi. Qazaq handyǵynda ústemdik etken áskerı - fedaldyq shonjarlar arasynda ishki tartys kúsheıe tústi. Sonymen qatar bul mezgilde qazaq - jońǵar qatynasy meılinshe shıelenisip, qazaq handyǵyna úzdiksiz shabýyl jasady. Jońǵarlardyń Qazaqstan jerine enýi sonaý XV ǵ. bastalǵan bolatyn.
1718 jyly Táýke han qaıtys bolǵannan keıin (Haqnazar, Táýkeniń) bir ortalyqqa baǵyndyrǵysy kelgen maqsattary júzege aspaı qaldy. Qazaq handyǵy aýyr daǵdarysqa ushyrady, eldiń birligi buzyldy, bytyrańqylyq etek alyp ózara qyrqys shegine jetti. Táýkeniń ornyna otyrǵan balasy Bolat hannyń tek ataǵy ǵana boldy.
Júzderdi bılegen kishi handar óz aldyna derbestenip, qazaq handyǵy saıası jaqtan bólshektendi. Orta júzdi Sámeke han, Uly júzdi Jolbarys han, Kishi júzdi Ábilhaıyr han bıledi.
Bularǵa qarasty ulystardy bılegen sultandar derbestikke qol jetkize bastady. Osyny paıdalanǵan jaý jan - jaqtan shabýyl jasady.
Sh. Ýalıhanov sol kezdegi jaǵdaı týraly: “XVIII ǵasyrdyń alǵashqy on jyldyǵy qazaq halqynyń ómirinde qasiretti kezeń boldy. Jońǵarlar, Edil qalmaqtary, Jaıyq kazaktary men bashqurttar jan - jaqtan qazaq ulystaryn oırandady» - deıdi.
2. Asharshylyq(Aıaý)
1723 jyl tarıhta este qalarlyq jut jyly boldy. Osy jyldyń kóktemgi tól alý kezeńi men jazǵy kósh - qoný jumystarymen aınalysyp jatqan qazaq eline jońǵarlar tosynnan, kútpegen jerden shabýyl jasady. Osy joly shapqynshy jońǵarlardyń sany 70 myńnan asyp túsip, jeti baǵytpen qazaq eline kirdi.
Saqtalǵan málimetterge qaraǵanda, Uly júz ben Orta júz Samarqand pen Buqaraǵa, Kishi júzdiń halqy Hıýaǵa qaraı bosqan eken. Bosqyndardyń birazy Alakól mańyna baryp panalaǵan kórinedi. Bul kezeń (1723 - 1727 jyldar) qazaq tarıhynda «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen atpen atalady. Onyń qazaq halqyna tıgizgen zardaby — qaıǵy - qasireti, ashtyǵy men qaıyrshylyq halge dýshar etýi óte - móte aýyr boldy. Myń - myndaǵan adam qyryldy nemese tutqyn retinde aıdalyp ketti. Júzdegen, myndaǵan aýyl qatty kúızeliske ushyrady, mal - múlik talan - tarajǵa tústi, bir kezde gúldenip turǵan qalalar jaý qolynda qalyp, aıaýsyz qıratyldy. Qazaqtar qyrǵynnan aman qalý úshin eldiń batys aımaqtaryna qaraı jyljyp, Jaıyq boıyna deıin jetti. Osy aýyr jyldarda shyqqan qazaqtyń qaraly da qaıǵyly, án urany «Elim - aı», sol kezdegi aýyr kúnderdiń óshpes eskertkishi bolyp tabylady. Qazaqtar basynan keshirgen sol bir orasan aýyr qaıǵy - qasirettiń sımvoly «Elim - aı» atty zarly jyr mátini men áýenin aqyn, ári jaýynger Qojabergen jyraý shyǵarǵan dep te aıtylady.
Qarataýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi,
El - jurtynan aırylǵan jaman eken,
Eki kózden móltildep jas keledi.
Myna zaman qaı zaman, baǵy zaman,
Baıaǵydaı bolar ma taǵy zaman!
Qaryndas pen kara orman qalǵannan soń,
Kózdiń jasyn kól qylyp aǵyzamyn.
«Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamanyń» qazaq qoǵamyna tıgizgen zardaby orasan zor boldy. Shákárim Qudaıberdiulynyń keltirgen derekteri boıynsha, qazaqtardyń úshten eki bóligi qyrǵynǵa úshyraǵan. Endi bir bóligi quldyqqa satylyp ketken. Halyq asharshylyqqa dýshar boldy. Ólmeı aman qalý úshin qaıyńnyń sólin ishken. «Qaıyń saýǵan» degen sóz sodan qalǵan. Tiri qalǵandar basqynshylarǵa shekten tys aýyr alym - salyq tólep turǵan. Qazaq handyǵynyń halqy eldiń ár túrli alys aımaqtaryna, tipti shekaralas jatqan shet memleketterge de tarap, bosyp ketti. Qazaqtardyń batysqa qaraı jappaı aǵylýy qaraqalpaqtarmen, túrikmendermen, ózbektermen, bashqurttarmen jáne qalmaqtarmen jerge talasqan daý - damaılarǵa alyp bardy. Qazaqtardyń Oral Qazaqtarymen de, Batys Sibirden orystarmen de ózara qarym - qatynastaryn shıelenistirip jiberdi. Mine, munyń bári ábden álsirep, qojyraǵan Qazaq handyǵyn Reseı ımperıasynyń ońaı olja retinde otarlap alýymen aıaqtaldy.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
