Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵy
7 - synyp
Sabaqtyń taqyryby: Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵy (prezentasıasymen)
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdiligi: Táýke hannyń, handyq qurǵan kezindegi eldiń ishki - syrtqy jaǵdaıy, Táýkeniń
el úshin jasaǵan eńbegin, qazaqtyń quqyqtyq júıesin qalyptastyrýǵa qosqan úlesin áńgimeleý. Táýke hannyń “Jeti jarǵy” zańdary men qazaqtyń uly bılerdiń ómiri men qyzmeti danalyqtary týraly málimettermen tanysý.
á) tárbıeligi: Óz eliniń tarıhyn bilýge, Qazaq tarıhynda Táýke handaı qudiretti saıasatker jáne kóregen memleket qaıratkeriniń halqyna sińirgen tarıhı eńbegin baǵalaı bilýge, qurmetteýge, ultjandylyqqa, adamgershilikke tárbıeleý.
b) damytýshylyq: Oqýshylardyń tarıhı oqıǵalar jóninde óz kózqarasyn qalyptastyryp, oı qorytýǵa daǵdylandyrý. Túrli tirek - syzbalar, túrli tanymdyq tapsyrmalar arqyly oqýshylardyń tarıhı tanymyn keńeıtý, ótken jáne qazirgi oqıǵalarmen salystyra bilýge úıretý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Slaıdtar, sýretter, karta, tirek - syzbalar, t. b.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý.
Sabaq ádisi: Túsindirý, tirek - syzbamen jumys, suraq – jaýap, toptastyrý, sáıkestendirý testi, áńgimeleý,
Pánaralyq baılanys: Qazaq ádebıeti, quqyqtaný, geografıa.
Sabaq kezeńderi:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Jańa sabaq.
Jańa sabaqtyń jospary:
1. Táýke han bolý qarsańyndaǵy qazaq handyǵynyń saıası jaǵdaıy.
2. Táýkeniń han taǵyna otyrýy.
3. Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵynyń ishki jáne syrtqy jaǵdaıy.
4. «Jeti jarǵy»
5. Uly bıler.
Jańa sabaqty baıandaý:
İ. Oqyp pikir taldaý strategıasy (Sabaqty túsindire otyryp, jeteleý suraqtary arqyly oqýshyny qatystyrý)
1. Táýke han bolý qarsańyndaǵy Qazaq handyǵynyń saıası jaǵdaıy.
XVI ǵasyrdyń ortasynda Batyr qontaıshynyń bılikke kelýine baılanysty Jońǵar memleketiniń kúsh - qýaty artty. Batyr qontaıshy tusynda qazaqtar men jońǵarlar arasynda 1635, 1643, 1652 jyldary úsh ret qarýly shaıqastar boldy. Osy kezde qazaqtardyń han taǵyna 1628 - 1652 jyldary Esimniń balasy Jáńgir otyrdy.
Onyń ǵumyry jońǵarlarǵa qarsy kúrespen ótti. Qazaq halqy onyń jońǵarlarǵa qarsy kúrestegi ǵajaıyp erlikteri úshin Salqam Jáńgir atady.
2. Táýkeniń han taǵyna otyrýy.
Tyń ózgerister engizdi
«Handyq keńestiń» jáne «bılik keńestiń» rólin arttyrdy
Han men bıler ǵana sottyq mansapty atqarýǵa tıis boldy
Bıler jergilikti atqarýshy ókimetke aınaldy
Feodaldyq talas - tartys pen bytyrańqylyqty joıyp, bir ortalyqqa baǵynǵan qýatty Qazaq handyǵyn qurýǵa kúsh saldy
3. Táýke han tusyndaǵy Qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıy.
Eldiń ishki jaǵdaıy óte shıelenisip turdy
Ústem tap ókilderi arasynda ishki, talas - tartys pen alaýyzdyq órshi tústi
Qazaq júzderi birtutas qazaq handyǵyn moıyndaǵanmen, is júzinde olar Uly hanǵa baǵynbaý
úrdisin ustandy
Sultandardyń ózderi kishi handarǵa baǵynǵysy kelmeı, óz aldaryna jeke - dara bılik júrgizýdi kózdedi
Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıy
Orys memleketimen ekonomıkalyq jáne saıası - dıplomatıalyq baılanys ornatýǵa tyrysty
1573 jyly S. Malsev pen T. Chebýkov bastaǵan orys elshiligi keldi
1694 jyly Táýke han İ Petrmen elshi Atalyqov arqyly saýda baılanysyn kúsheıtý týraly kelisim jasady.
Reseı bolsa qazaq handyǵyn Sibir hany Kóshimge qarsy odaqtas etkisi keldi. 1598 jyly Kóshim birjolata jeńiliske ushyrady
Táýke han jońǵarlarǵa qarsy kúreske kórshiles jatqan qyrǵyzdar men qaraqalpaqtardy da tartty.
4. «Jeti jarǵy»
Táýke han handyqtyń ishki jaǵdaıyna erekshe nazar aýdaryp, memlekettiń kúsh - qýatyn arttyrýdy maqsat etti. Sol maqsattyń túp qazyǵy «Jeti jarǵy» edi. El aýzynda saqtalǵan «Kúltóbeniń basynda kúnde jıyn» degen sóz osydan qalsa kerek. «Jeti jarǵy» qazaqtardyń burynnan kele jatqan ádettegi quqyq normalary. Jarǵynyń negizi «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly sıaqty» baıyrǵy qazaq handarynyń memleketti basqarý men halyqty bıleýdegi qalyptasqan úlgi, jobalarynyń alyndy. Zertteýlerge qaraǵanda «Jeti jarǵyny» jasaýǵa Táýke hannyń usynysymen qazaq eliniń tańdaýly jeti bıi qatysqan. Solardyń qatarynda óz zamanynyń úsh danasy, úsh kemeńger dep tanylǵan qazaq halqynyń úsh kósemine aınalǵan Tóle bı, Qazybek jáne Áıtekeler zań jobalaryn saharanyń sol zamandaǵy turmys – tirshiligine sáıkestendire jańartyp qaıta jasaǵan. Qazaqsha «jarǵy» degen sóz ádildik degen uǵymdy bildiredi.
Qasym hannyń qasqa joly.
1. Múlik zańy ( jer daýy, mal - múlik daýy);
2. Qylmys zańy ( kisi óltirý, talaý, shapqynshylyq jasaý, urlyq isteý);
3. Áskerı zań ( qosyn jasaqtaý, qara qazan, erdiń quny, tulpar at, qara qazan máseleleri);
4. Elshilik joralary ( maıtalman sheshendik, halyqaralyq qatynastaǵy sypaıylyq, ádeptilik, ıbalylyq);
5. Jurtshylyq zańy ( as, toı, mereke, dýman ústindegi erejeler, at jarys, báıge erejeleri jasaýyl jáne t. b.)
Táýke hannyń «Jeti jarǵysy»
1. Jer daýy. 2. Úı ishi men bala tárbıeleý. 3. Urlyq – qarlyq, barymta.
4. Bir halyq pen basqa rý arasyndaǵy daý. 5. Ultyn jaýdan qorǵaý. 6. Qun daýy. 7. Jesir daýy.
Sergitý kezeńi: Qazaqta « jeti» sanyn kıeli dep sanaǵan. Jeti sanyna baılanysty maqal - mátelder aıtý.
5. Uly bıler
XVII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda álsiregen Qazaq handyǵyn nyǵaıtyp, syrtqy jaýǵa qarsy kúres júrgizýde Uly bılerdiń qosqan úlesteri zor boldy
Tóle bı
- 1663 - 1756 j. j ómir súrgen. Uly Júzdiń tóbe bıi. Jambyl oblysy, Shý ózeni Jaısań jaılaýynda dúnıege kelgen. Dýlat taıpasynyń Janys rýynan. Qazaq memleketi tarıhyndaǵy ataqty saıası qaıratker. Táýke han tusynda uıymdasqan Bıler keńesiniń múshesi
- Jeti Jarǵy Zańyn jasaýshylardyń kórnekti ókil
-«Qarlyǵash áýlıe», «Qarlyǵash bı» atanǵan.
Qazybek bı
- 1667 - 1764 j. j. ómir súrdi. Syr boıynda dúnıege kelgen. Orta Júzdiń bıi. Arǵyn taıpasynyń Qarakesek rýynan. Qazaq handarynyń aqylshysy, elshi - mámleger, dıplomat.
- Jońǵar handyǵyna elshilik, mámlegerlik jolmen úsh ret barǵan Asqan sheshen, el basqarǵan, daý - janjaldy sheshken.
Áıteke bı (Aıtyq)
- 1682 - 1766 j. j. ómir súrgen. Kishi Júzdiń bıi. Álim taıpasynyń Tórtqara rýynan shyqqan.
- Aty ańyzǵa aınalǵan aqyl - oı alyptarynyń biri, 12 jasyna deıin ákesi Aqshahannyń tárbıesinde bolyp, el basqarý men áskerı ónerdi meńgergen.
- Buhar men Samarqan medreselerinde arab - parsy tilderin úırengen.
1 - tapsyrma «Mıǵa shabýyl» ádisi
1. «Bı» degen uǵymdy qalaı túsinesińder?
2. Bı bolyp saılaný úshin saılanatyn adamnyń dáýleti, baılyǵy eskeriletin be edi? Qalaı oılaısyńdar?
Bı ------→ Elshi, mámileger, saıasatker, qoǵam qaıratkeri, oıshyl, zańger, aqyn, sheshen
3. «Jeti jarǵyda» qarastyrylǵan máseleler?
4. «Qun» degen ne?
5. Quryltaı degendi qalaı túsinesiń? Qandaı máseleler qaraldy?
Halqymyzdyń tarıhynda bul ataqty úsh bıdiń alatyn orny erekshe. Uly bıler óz zamanynda elin, jerin jaýdan qorǵap, halyqtyń birligin, yntymaǵyn, salt - dástúrin saqtap qalýda zor eńbegin sińirdi. Olardyń esimderi tarıhymyzda máńgi saqtalady. Uly bılerdiń qara qyldy qaq jarǵan bılik kesimderi búgingi tańdaǵy el basqaryp júrgen ákimderimizge úlgi - ónege bolýǵa tıisti. bılik basyndaǵy azamattarymyz dál osy Uly bılerimizdeı bolsa, halqymyzda qandaı ónegeli el bolar edi.
Sabaqty qorytyndylaý kezeńi. “Kim jyldam?”
Oqýshylardy baǵalaý.
Úıge tapsyrma. Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵy.
Sabaqtyń taqyryby: Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵy (prezentasıasymen)
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdiligi: Táýke hannyń, handyq qurǵan kezindegi eldiń ishki - syrtqy jaǵdaıy, Táýkeniń
el úshin jasaǵan eńbegin, qazaqtyń quqyqtyq júıesin qalyptastyrýǵa qosqan úlesin áńgimeleý. Táýke hannyń “Jeti jarǵy” zańdary men qazaqtyń uly bılerdiń ómiri men qyzmeti danalyqtary týraly málimettermen tanysý.
á) tárbıeligi: Óz eliniń tarıhyn bilýge, Qazaq tarıhynda Táýke handaı qudiretti saıasatker jáne kóregen memleket qaıratkeriniń halqyna sińirgen tarıhı eńbegin baǵalaı bilýge, qurmetteýge, ultjandylyqqa, adamgershilikke tárbıeleý.
b) damytýshylyq: Oqýshylardyń tarıhı oqıǵalar jóninde óz kózqarasyn qalyptastyryp, oı qorytýǵa daǵdylandyrý. Túrli tirek - syzbalar, túrli tanymdyq tapsyrmalar arqyly oqýshylardyń tarıhı tanymyn keńeıtý, ótken jáne qazirgi oqıǵalarmen salystyra bilýge úıretý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Slaıdtar, sýretter, karta, tirek - syzbalar, t. b.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý.
Sabaq ádisi: Túsindirý, tirek - syzbamen jumys, suraq – jaýap, toptastyrý, sáıkestendirý testi, áńgimeleý,
Pánaralyq baılanys: Qazaq ádebıeti, quqyqtaný, geografıa.
Sabaq kezeńderi:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Jańa sabaq.
Jańa sabaqtyń jospary:
1. Táýke han bolý qarsańyndaǵy qazaq handyǵynyń saıası jaǵdaıy.
2. Táýkeniń han taǵyna otyrýy.
3. Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵynyń ishki jáne syrtqy jaǵdaıy.
4. «Jeti jarǵy»
5. Uly bıler.
Jańa sabaqty baıandaý:
İ. Oqyp pikir taldaý strategıasy (Sabaqty túsindire otyryp, jeteleý suraqtary arqyly oqýshyny qatystyrý)
1. Táýke han bolý qarsańyndaǵy Qazaq handyǵynyń saıası jaǵdaıy.
XVI ǵasyrdyń ortasynda Batyr qontaıshynyń bılikke kelýine baılanysty Jońǵar memleketiniń kúsh - qýaty artty. Batyr qontaıshy tusynda qazaqtar men jońǵarlar arasynda 1635, 1643, 1652 jyldary úsh ret qarýly shaıqastar boldy. Osy kezde qazaqtardyń han taǵyna 1628 - 1652 jyldary Esimniń balasy Jáńgir otyrdy.
Onyń ǵumyry jońǵarlarǵa qarsy kúrespen ótti. Qazaq halqy onyń jońǵarlarǵa qarsy kúrestegi ǵajaıyp erlikteri úshin Salqam Jáńgir atady.
2. Táýkeniń han taǵyna otyrýy.
Tyń ózgerister engizdi
«Handyq keńestiń» jáne «bılik keńestiń» rólin arttyrdy
Han men bıler ǵana sottyq mansapty atqarýǵa tıis boldy
Bıler jergilikti atqarýshy ókimetke aınaldy
Feodaldyq talas - tartys pen bytyrańqylyqty joıyp, bir ortalyqqa baǵynǵan qýatty Qazaq handyǵyn qurýǵa kúsh saldy
3. Táýke han tusyndaǵy Qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıy.
Eldiń ishki jaǵdaıy óte shıelenisip turdy
Ústem tap ókilderi arasynda ishki, talas - tartys pen alaýyzdyq órshi tústi
Qazaq júzderi birtutas qazaq handyǵyn moıyndaǵanmen, is júzinde olar Uly hanǵa baǵynbaý
úrdisin ustandy
Sultandardyń ózderi kishi handarǵa baǵynǵysy kelmeı, óz aldaryna jeke - dara bılik júrgizýdi kózdedi
Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıy
Orys memleketimen ekonomıkalyq jáne saıası - dıplomatıalyq baılanys ornatýǵa tyrysty
1573 jyly S. Malsev pen T. Chebýkov bastaǵan orys elshiligi keldi
1694 jyly Táýke han İ Petrmen elshi Atalyqov arqyly saýda baılanysyn kúsheıtý týraly kelisim jasady.
Reseı bolsa qazaq handyǵyn Sibir hany Kóshimge qarsy odaqtas etkisi keldi. 1598 jyly Kóshim birjolata jeńiliske ushyrady
Táýke han jońǵarlarǵa qarsy kúreske kórshiles jatqan qyrǵyzdar men qaraqalpaqtardy da tartty.
4. «Jeti jarǵy»
Táýke han handyqtyń ishki jaǵdaıyna erekshe nazar aýdaryp, memlekettiń kúsh - qýatyn arttyrýdy maqsat etti. Sol maqsattyń túp qazyǵy «Jeti jarǵy» edi. El aýzynda saqtalǵan «Kúltóbeniń basynda kúnde jıyn» degen sóz osydan qalsa kerek. «Jeti jarǵy» qazaqtardyń burynnan kele jatqan ádettegi quqyq normalary. Jarǵynyń negizi «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly sıaqty» baıyrǵy qazaq handarynyń memleketti basqarý men halyqty bıleýdegi qalyptasqan úlgi, jobalarynyń alyndy. Zertteýlerge qaraǵanda «Jeti jarǵyny» jasaýǵa Táýke hannyń usynysymen qazaq eliniń tańdaýly jeti bıi qatysqan. Solardyń qatarynda óz zamanynyń úsh danasy, úsh kemeńger dep tanylǵan qazaq halqynyń úsh kósemine aınalǵan Tóle bı, Qazybek jáne Áıtekeler zań jobalaryn saharanyń sol zamandaǵy turmys – tirshiligine sáıkestendire jańartyp qaıta jasaǵan. Qazaqsha «jarǵy» degen sóz ádildik degen uǵymdy bildiredi.
Qasym hannyń qasqa joly.
1. Múlik zańy ( jer daýy, mal - múlik daýy);
2. Qylmys zańy ( kisi óltirý, talaý, shapqynshylyq jasaý, urlyq isteý);
3. Áskerı zań ( qosyn jasaqtaý, qara qazan, erdiń quny, tulpar at, qara qazan máseleleri);
4. Elshilik joralary ( maıtalman sheshendik, halyqaralyq qatynastaǵy sypaıylyq, ádeptilik, ıbalylyq);
5. Jurtshylyq zańy ( as, toı, mereke, dýman ústindegi erejeler, at jarys, báıge erejeleri jasaýyl jáne t. b.)
Táýke hannyń «Jeti jarǵysy»
1. Jer daýy. 2. Úı ishi men bala tárbıeleý. 3. Urlyq – qarlyq, barymta.
4. Bir halyq pen basqa rý arasyndaǵy daý. 5. Ultyn jaýdan qorǵaý. 6. Qun daýy. 7. Jesir daýy.
Sergitý kezeńi: Qazaqta « jeti» sanyn kıeli dep sanaǵan. Jeti sanyna baılanysty maqal - mátelder aıtý.
5. Uly bıler
XVII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda álsiregen Qazaq handyǵyn nyǵaıtyp, syrtqy jaýǵa qarsy kúres júrgizýde Uly bılerdiń qosqan úlesteri zor boldy
Tóle bı
- 1663 - 1756 j. j ómir súrgen. Uly Júzdiń tóbe bıi. Jambyl oblysy, Shý ózeni Jaısań jaılaýynda dúnıege kelgen. Dýlat taıpasynyń Janys rýynan. Qazaq memleketi tarıhyndaǵy ataqty saıası qaıratker. Táýke han tusynda uıymdasqan Bıler keńesiniń múshesi
- Jeti Jarǵy Zańyn jasaýshylardyń kórnekti ókil
-«Qarlyǵash áýlıe», «Qarlyǵash bı» atanǵan.
Qazybek bı
- 1667 - 1764 j. j. ómir súrdi. Syr boıynda dúnıege kelgen. Orta Júzdiń bıi. Arǵyn taıpasynyń Qarakesek rýynan. Qazaq handarynyń aqylshysy, elshi - mámleger, dıplomat.
- Jońǵar handyǵyna elshilik, mámlegerlik jolmen úsh ret barǵan Asqan sheshen, el basqarǵan, daý - janjaldy sheshken.
Áıteke bı (Aıtyq)
- 1682 - 1766 j. j. ómir súrgen. Kishi Júzdiń bıi. Álim taıpasynyń Tórtqara rýynan shyqqan.
- Aty ańyzǵa aınalǵan aqyl - oı alyptarynyń biri, 12 jasyna deıin ákesi Aqshahannyń tárbıesinde bolyp, el basqarý men áskerı ónerdi meńgergen.
- Buhar men Samarqan medreselerinde arab - parsy tilderin úırengen.
1 - tapsyrma «Mıǵa shabýyl» ádisi
1. «Bı» degen uǵymdy qalaı túsinesińder?
2. Bı bolyp saılaný úshin saılanatyn adamnyń dáýleti, baılyǵy eskeriletin be edi? Qalaı oılaısyńdar?
Bı ------→ Elshi, mámileger, saıasatker, qoǵam qaıratkeri, oıshyl, zańger, aqyn, sheshen
3. «Jeti jarǵyda» qarastyrylǵan máseleler?
4. «Qun» degen ne?
5. Quryltaı degendi qalaı túsinesiń? Qandaı máseleler qaraldy?
Halqymyzdyń tarıhynda bul ataqty úsh bıdiń alatyn orny erekshe. Uly bıler óz zamanynda elin, jerin jaýdan qorǵap, halyqtyń birligin, yntymaǵyn, salt - dástúrin saqtap qalýda zor eńbegin sińirdi. Olardyń esimderi tarıhymyzda máńgi saqtalady. Uly bılerdiń qara qyldy qaq jarǵan bılik kesimderi búgingi tańdaǵy el basqaryp júrgen ákimderimizge úlgi - ónege bolýǵa tıisti. bılik basyndaǵy azamattarymyz dál osy Uly bılerimizdeı bolsa, halqymyzda qandaı ónegeli el bolar edi.
Sabaqty qorytyndylaý kezeńi. “Kim jyldam?”
Oqýshylardy baǵalaý.
Úıge tapsyrma. Táýke han tusyndaǵy qazaq handyǵy.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Taqyryby: Bir aınymalysy bar syzyqtyq teńsizdikterdi sheshý.
