InfoHub Logo

Ersaıyn Saıa
“Turan” ýnıversıteti
Ǵylymı jetekshi: aǵa oqytýshy Álmish J. T.

Ańdatpa  

Bul maqalada telehabarlamalar tili jáne olardyń zerttelý máseleleri talqylandy. Biz telehabarlar taqyryptarynyń pragmatıkasyna jáne «Qareket», «TOIbeststar», «Gý-gý-let» sekildi baǵdarlamalardyń ózindik erekshelikterine toqtaldyq. Maqalamyzda telehabarlar tiline tanym-túısigimiz jetkenshe jan-jaqty taldaý júrgizdik. Telehabarlamalar tiliniń pragmatıkasyna jalpy sholý jasadyq.

Anotasıa

V etoı state my obsýdılı ıazyk televızıonnogo veshanıa ı ego ıssledovanıa. My sosredotochılıs na pragmatıke televızıonnyh peredach ı osobennostáh takıh programm, kak «Qareket», «TOIbeststar», «Gý-gý-let». V nasheı state my provelı tshatelnyı analız, poka ne poznakomılıs s ıazykom televızıonnogo veshanıa. Tak je my rassmotrelı ıazykovýıý pragmatıký.

Annotation

In this article, we discussed the language of television broadcasting and its research. We focused on the pragmatics of television programs and the features of programs such as Qareket, TOYbeststar, and Gu-gu-yo. In our article, we conducted a thorough analysis until we became acquainted with the language of television broadcasting. We also examined linguistic pragmatics.

Kilt sózder:telehabarlar, pragmatıka, telebaǵdarlamalar, buqaralyq aqparat quraldary, taqyryptar.

Qazaq tilinde buqaralyq aqparat quraldary mátinderi áýelden zerttelinip kele jatyr. Sonyń ishinde merzimdi basylymdar, radıo men telehabarlamalar tili ǵylymı turǵydan jan-jaqty qarastyrylyp, ártúrli ǵylym salasynyń zertteý nysanyna aınaldy. Qazaq til biliminde teledıdar tiliniń stıli, til tazalyǵy, olardyń taqyryptyq-mazmundyq erekshelikteri, ult tárbıeleýdegi qoǵamdyq róli jónindegi máselelerdi  M. S. Serǵalıevtiń  zertteý maqalasynda kóre alamyz. G. Mashınbaeva telehabarlamalar tilin fýnksıonaldyq, pragmatıkalyq turǵydan qarastyryp, arnaıy zerttedi.

Teledıdar – HHİ ǵasyrdaǵy adamzat ómirin rýhanı ári materıaldyq turǵydan qamtamasyz etetin qundylyq. Árbir qoǵam múshesi ózine qajetti aqparatty qysqa merzimde buqaralyq aqparattyq quraldardan alyp otyrady, ekinshiden, eldiń tilin, dilin, onyń qoǵamda júrgizip otyrǵan saıasatyn, ıdeologıasyn, taratýda teledıdardyń mańyzy zor.

Buqaralyq aqparat quraldarynyń basty maqsaty – halyq pen úkimetti baılanystyrý, úndeý; tyńdaýshyny jańalyqtarmen qamtamasyz etý, aqparat tasymaldaý; halyqqa ótimdi estetıkalyq-etıkalyq tárbıe berý. Osy qyzmet túrleri teledıdar, radıo, gazet-jýrnaldarǵa, tipti, keıingi jyldary paıda bolǵan áleýmettik jelilerge de tán. Teledıdar gazet, radıodan keıin ómirge kelse de, qazirgi kezde ol solardyń árqaısysymen bir qatarda turǵan jáne BAQ-ta kezdesetin erekshelikterdiń bárin óz boıyna jınaqtaǵan sıntezdelgen óner túri [4]. Qazirgi ǵylym tarıhynda telehabarlamalar tili fılosofıa, psıhologıa, stılısıka, áleýmettik lıngvısıka, kognıtıvti lıngvısıka salalarynda jan-jaqty taldanyp, ártúrli aspektide zerttelinip keledi.

Telehabarlar tiliniń zerttelýin qaramas buryn, «teledıdar» sóziniń shyǵý tarıhyna toqtalýdy jón kórdik. «Televızıa» sózi 1900 jylǵy 18 tamyzda İV Halyqaralyq Parıj kórmesi aıasyndaǵy elektrotehnıkalyq kongreste jarıa boldy. Ony oılap tapqan ári ǵylymǵa engizgen orys ınjeneri Konstantın Dmıtreevıch Perskıı «Qashyqtyqtan kórý jaıynda» atty óziniń fransýz tilindegi baıandamasyn «televızıon» degen sózben bastaǵan. Birqatar sheteldik tarıhshylardy bul jaǵdaı, ıaǵnı «televızıa» sóziniń avtory jalǵyz Perskıı ekenin eriksiz moıyndatýǵa májbúr etti. Sodan bastap jańa termın kúni búginge deıin jer betiniń biraz tilderinde qoldanylyp keledi[1, 32]

Telehabarlamalar týraly alǵashqy ǵylymı tujyrymdamalar akademık M. S. Serǵalıevtiń «Halyq keńesi», «Egemen Qazaqstan», «Ana tili» sıaqty basylymdarda jarıalanǵan «Kógildir ekrannan aıtylar sóz nemese osy tóńirektegi keıbir oılar», «Oı men sózdiń jarasymy nemese telehabarlar tilindegi keıbir kemshilikter týraly», «Radıo jáne telehabarlar tili týraly» atty maqalalarynan bastaý alady[7]. Keıin «Qazaq termınologıasy jáne til mádenıetiniń máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa materıaldarynyń jınaǵynda ǵalym M. S. Serǵalıevtiń «Telehabarlar tiliniń leksıkasy jáne til mádenıeti» taqyrybyndaǵy maqalasy basylyp shyqty. Ǵalym joǵarydaǵy ǵylymı jumystarynda telehabarlar tili men jalpy til mádenıetine qatysty tujyrymdaryn, sózderdiń qoldanylý zańdylyqtary men erekshelikteri týraly aıta kelip, osy tóńirekte ózin tolǵandyrǵan kóptegen oılaryn ortaǵa saldy.

G. A. Mashınbaeva telehabarlar tiline tuńǵysh kólemdi zertteý jumysyn jazǵan ǵalym. Ol óziniń zertteý jumysynda «aqparat», «buqaralyq komýnıkasıa», «medıa», «mass-medıým» termınderine keńinen toqtalyp, teledıdar baǵdarlamalar tilin lıngvopragmatıkalyq aspektide qarastyrady. Sonymen qatar, ǵalym telebaǵdarlama tiliniń janrlyq-stıldik erekshelikterin aıta kelip, mynadaı tushymdy oı túıedi: «teledıdar tili pýblısısıkalyq stıldiń bir tarmaǵy bolǵanymen, onyń boıynda kórkem ádebıet stıli, ǵylymı stıl, keńse, is-qaǵazdar stıli, aýyzeki sóıleý stıli jáne olardyń janrlyq belgileri qosa júredi»[2, 61-63]. Atalmysh zertteý jumys – telehabarlamalar tiliniń teorıasyn bir júıege keltirgen, zertteý nysany aıqyndalyp, ondaǵy tildik birlikter keńinen taldanǵan, ǵylymı máni zor kólemdi eńbek.

«Telejýrnalıstiń sheshendik ónerine baılanysty tolǵanystar men oılar» degen maqalasynda sheshendik ónerdiń tek teledıdar arqyly qanat jaıatynyn, osy rette sózdi ornymen dál ári úılesimdi qoldanýdyń mańyzyn aıta kelip, T. Qaımoldınov A. Baıtursynovtyń ustanymyn qoldaıdy: «Sóz óneri adam sanasynyń úsh negizine tirkeledi: 1) aqylǵa; 2) qıalǵa; 3) kóńilge. Óıtkeni tildiń baıýy, sóıleý tásiliniń keńeıýi oqý, kórý jáne seziný sharttaryna saıady. Al telejýrnalıstıkada shala-sharpy asyǵyp, shalaǵaı berekesiz sóz sóılep, dilmarsý asyly sheshendik ónerdiń maıyn ishem degender qatelesedi».

Telehabar tiliniń tabıǵatyn tanýda eń bir eskeretin jaı – olardyń arasyndaǵy stıldik qabattar. Buqaralyq aqparat quraldarynyń tili halyqqa baǵyttalatyndyqtan, daýsyz ol pýblısısıkalyq stıldiń bir tarmaǵy retinde tanylady. Osy oraıda ǵalymdardyń pikiri san túrli.

V. G. Kostomarov: «Teksty «mass-medıa» paradoksalno ı prochno obedınáút stılevye sarstva razgovornostı ı knıjnostı, obrazýıý osoboe promejýtochnoe mejdýsarstvıe. Ego ıazyk sıntetıchen ı bolee ıskýsno tvorımyı, nejelı knıjnyı, tak kak skryvaet svoe ıskýssvennost[3, 185 b] dep «medıa-mátin» tiliniń aýyzeki sóıleý tili men kitabı stıldiń aralyǵynda qatar júretinin sóz etedi. Iý. V. Rojdestvenskıı telehabarlar mátininiń basqa túrlerinen aıyrmashylyǵy onda stıldiń barlyq túrleri qatar júredi dep oı bildirse, O. A. Lapteva, A. S. Rýzýddınovanyń pikirinshe teledıdar baǵdarlamalar tiliniń stıli onyń sıpatyna baılanysty anyqtalady.

Telehabarlar tildik, stıldik erekshelikterimen qatar, syrtqy faktorlarǵa da táýeldi bolady. Jańalyqtardyń tildik beınesine áser etetin ekstralıngvıstıkalyq faktorlardyń biri – ýaqyttyń az ne kóp bolýy, qazirgi kezde bul óte mańyzdy. Sondyqtan da jańalyqtar qysqa ári nusqa formasyndaǵy sóılemdermen, turaqty sóz tirkesterimen, naqyl sózdermen beriledi. Mundaǵy maqsat – az sózge kóp maǵyna syıǵyzý. Mundaı maqsattyń júzege asýyna vızýaldy beınerolıkter, sýretter de qosalqy qyzmet atqara alady. Osy oraıda telejýrnalıst sózi men kórsetiletin dúnıeniń taqyryptyq-mazmundyq jaǵynan sáıkes kelýin, proses barysynda sóz ben sýrettiń qatar júrýin eskerý qajet.

Jańalyqtar tilinde «Habar arnasynyń qorytyndy jańalyqtary», «Habarymyzdy jalǵastyramyz», «Tilshimiz áńgimeleıdi», «Alda sport jańalyqtary men aýa raıy týraly málimet. Aman-saý bolyńyzdar», t. b. tildik oralymdar turaqty qoldanylady. Bul – telehabarlar tiliniń tabıǵatyna tán qubylys.

Jańalyqta beriletin habardy daıyndaýda jáne tildik birlikterdi tańdaýda áser etetin faktor – aýdıtorıanyń aqparatty jeńil qabyldaýy. Ol úshin dıktor nemese tilshi oıdy kúrdelengen jaı sóılemdermen, qurmalas sóılemdermen emes, quramynda jalpy qoldanystaǵy sózder qatysqan jaı sóılemdermen berý kerek. Bir sóılem shamamen alǵanda 5-6 sózden turýǵa tıis.

Telehabarlar tilin pragmatıkalyq aspektide qarastyrýdyń qazirgi tańda mańyzy zor. Óıtkeni teledıdardyń basty qyzmeti – halyqqa aqparat berý. Iaǵnı sóıleýshi men tyńdaýshynyń arasynda qandaı da bir aqparat almasady. Sóıleýshi tarapynan baıandaý, habarlaý, jaýap alý, sıpattaý, t. b. Al kórermen tarapynan baǵalaý, pikir bildirý, tańqalý, muńaıý, shattaný, maqtaný sekildi pragmatıkalyq faktorlar tilde kórinis beredi. Telehabarlar tili emosıonaldy-ekspressıvti stılısıkamen, psıhologıamen, áleýmettanýmen tyǵyz baılanysty. Adamǵa áser etýshi faktorlardyń biri – telehabar tilinen bólek, baǵdarlamanyń árleý-áserleý jumystary, ıaǵnı tús, túr, beıne, úndestik, úılesimdik. G. A. Mashınbaeva «Lıngvısıka salasynda quramyna sóıleýshiniń tańdaýy men baǵalaýy kiretin til qubylysy pragmatıka dep túsindiriledi. Pragmatıkalyq baǵyt adamzattan joǵary, oı, emosıa, sezimdi arnaıy tańbalar arqyly jetkizetin tildi sóılesý quraly retinde paıdalanatyn tulǵamen tyǵyz baılanysty tildik birlikterdiń mańyzdy komponentterin, al fýnksıonaldyq sıpattaý tildik birlikterdiń qasıetin, olardyń kontekste qoldanylýyna negizdelgen sóıleý aktisin bildiredi».

Jalpy pragmatıka sózi – grek tilinen aýdarǵanda «is-áreket» degen maǵynany bildiredi. Bul termındi ótken ǵasyrdyń 30-jyldary semıotıkanyń negizin salýshy Ch. Pırs pen Ch. Morrıs engizgen bolatyn. Sóıleý aktilerin oqyp-úırenýdiń jáne onyń júzege asý sharttaryn qarastyrady.

Biz zerttep jatqan pragmatıkanyń negizgi máni – tildik faktorlardy adam qyzmetindegi aspektide zertteý. Iaǵnı, qarym-qatynas pen sóıleý áreketi – pragmatıkanyń negizgi zertteý nysany bolyp tabylady.

Til mádenıeti sol tilde sóıleıtin ulttyń ereksheligimen baılanysty. Al qazirgi qazaq tiliniń búgingi sıpaty telehabarlar tilinen kórinedi. Osyǵan oraı ár tildiń ózine tán tól zańdylyǵy, ózine tán tabıǵaty bolady. Teledıdardyń eń basty ári negizgi maqsaty – qoǵamda oryn alǵan jańalyqtar týraly aqparat berý. Tilde paıda bolǵan jańa qoldanystardyń qalyptasyp turaqtalýynda telehabarlamalar tiliniń atqaratyn qyzmeti erekshe.

Telebaǵdarlama taqyryptary – únemi zertteýshiler nazarynda bolatyn mátin lıngvısıkasy men stılısıkasy aıasyndaǵy biregeı element. Óziniń tańbalyq belgisine qaraı baǵdarlama taqyryptary jalqy esimderge uqsas bolyp keledi. Taqyrypty oqyp turyp kórermen baǵdarlamanyń maqsat-mazmunyn, ıdeıasyn, formasyn, aýdıtorıasyn elestete alady. Demek, taqyryp túrli qasıetteri bar blgili bir tańba.

Telehabar tili ‒ pýblısısıkalyq stıldiń bir tarmaǵy. Pýblısısıkalyq stıldiń maqsaty – úkimet pen halyqty baılanystyrý, úndeý tastaý, bir iske jumyldyrý, estetıkalyq-etıkalyq tárbıe berý. Desek te, telehabar tilinde aýyzeki sóıleý stıli, ǵylymı stıl, kórkem ádebıet stıli, resmı stıldiń tarmaqtary kezdesedi. Mundaı birlikter telehabar mátinine barmaı-aq, olardyń taqyryptarynan anyq baıqalady.

Psıhologtardyń zertteý qorytyndylary boıynsha telekórermenderdiń 80% telehabarǵa nazar aýdarmas buryn onyń taqyrybyna mán beredi eken. Taqyrypqa qarap kórermen baǵdarlamany yntyǵa kórýi nemese kórmeýi múmkin. Osy oraıda mynadaı suraq týyndaıdy: Taqyryp mátinnen týady ma, álde mátin taqyrypty qýady ma?

Telehabar taqyryptary telearna ustanymy men baǵdarlama maqsatyna saı týyndaıdy. Taqyrypqa saı baǵdarlama mátini jazylady. Telehabar negizinde taqyryptyń ashylmaýy televedenıe salasynda jıi kezdesetin qubylys. Taqyryp – telehabardyń negizgi ári mańyzdy bólshegi bolyp tabylady. Taqyrypqa tereń barmaı, baǵdarlama mazmuny ashylmaıdy.

Ulttyq arnadaǵy eń úlken bir ózgeris, kórermen ádettegideı 20:50-de teledıdaryn qossa, «Aıtýǵa ońaı» joq. Onyń ornyna «Qareket» degen baǵdarlama shyǵypty. Júrgizýshisi – burynǵysha Beısen Quranbek. Ýaqyty men júrgizýshisi aýyspaǵanyna qarap, á degende «e, ataýyn ózgertken bolar» dep oılasa kerek kóp kórermen. Baıqasa, habardyń mazmuny ózgergen. Muń-muqtajyn, sheshilmeı júrgen máselesin aıtyp kelgen keıipkerlerge júrgizýshi men baǵdarlama ujymy basqasha kózqaraspen til qatady. «Al osy máseleńizdi sheshý úshin ózińiz ne istedińiz? Qaıda, kimge bardyńyz?» dep, jaýapkershilikti ózderine artady. Aqyrynda álgi keıipkerler óz máselelerin ózderi retteıdi. Qysqasy, burynǵysha «aıtýǵa ońaı» dep otyrmaı, árkim ózi qareket etedi. Paıdaly jýrnalısıka degen osy bolsa kerek. Beısen Quranbek óziniń bir suhbatynda, Shyndyǵyn aıtsaq, «Aıtýǵa ońaıdy» eshkim japqan joq. Durysy – «Aıtýǵa ońaı» aıaqtalyp, kelesi kezeńge ótti. Bul baǵdarlama efırde bes jyl júrdi. Bizdiń elde osylaı jyldan jylǵa sátti jalǵasqan habarlar neken-saıaq. Osy bes jyl ishinde «Aıtýǵa ońaıda» kóterilmegen turmystyq-áleýmettik taqyryp qalmady desek te bolady. Keı taqyryp tipti, eki-úsh retten ábden qaýzalandy. Mundaı formattaǵy baǵdarlamalar álemniń ózge elderinde on-on bes jyl boıy efırde úzilissiz júre beredi. Biraq, olardy tarazylap kórer bolsaq, kóp jaǵdaıda keıingi jyldardaǵy taqyryptary maıdalanyp ketkenin baıqaımyz. Osyny eskere kele, «Aıtýǵa ońaıdy» aıaqtaýdy jón kórdik. Ekinshiden, ulttyq arna bıylǵy kúzden bastap jańa kezeńge aıaq basty. Ózgeris syrtqy rebrendıngten bastap, ishtegi habarlarǵa da áser etti. Bizdiń ujym da jańarý úrdisinen qalǵysy kelmedi. «Aıtýǵa ońaıdyń» formaty tok-shoý bolǵanymen, biz kóbine «elge kómegimizdi qalaı tıgizsek», «myna máselelerdiń sheshimin qalaı tapsaq bolady» degen saýaldarǵa jaýap izdedik. Sodan da bolar, habarymyz eldiń jaıyn aıtyp qana qoımaı, sol máselelerdiń sheshimin izdeıtin habarǵa birtindep aınalyp bara jatty. Bul ózdiginen «Qareketke» ulasty deýge bolady. Qazirgi «Qarekettiń» formaty burynǵy esh habardyń kóshirmesi emes. Bul – sıntezdelgen, jańarǵan, jýrnalısıkaǵa jańasha kózqaras-taǵy baǵdarlama.

Qazaq «aıtýǵa ońaı» demeıtin, qazaq «aıtý ońaı» nemese «aıtqanǵa ońaı» dep aıtady. Al qazir «aıtýǵa ońaı» degen aýyzeki tirkes qalyptasyp ketti. Bul ataýdy kim qoıǵanyn bilmeımin, biraq osy ataý tańdalǵan. Al «qareket» degen jaqsy sóz qazaqta burynnan bar. Qazir kópshilik kelispeýi múmkin, biraq Abaıdy oqysaq, izgi is-tirlikti «qareket», teris bolsa «áreket» degen uǵymmen bergen. «Árekettiń» bári birdeı jaman uǵymda bolmaǵan da shyǵar. Al qazirgi tańda «qareket» uǵymy joıyldy da, tek «áreket» sózi qoldanysta qalǵan. Qazaqta bul sóz joq bolsa bir sári, bar sózdi qaıta qoldanysqa engizdik. Jańa baǵdarlamanyń ataýyn oılastyrǵanda, «Aıtyp qana qoımaıyq», «Sózden – iske!» degen tárizdi túrli nusqalar da aıtyldy. Sol shaqta Omar Jálel degen ǵalym aǵamyzdyń «Qareket» degen fılosofıalyq kitaby jaryqqa shyqty. Kitabynda osy «qareket» uǵymy, mal tabý fılosofıasy týraly taldap jazǵan. Dál osy ataýdyń bizdiń habarǵa saı keletinin bilip, ol kisimen kezdesip, ruqsatyn alǵan eken.

«Aıtýǵa ońaıda» keıipkerdi birden stýdıaǵa shaqyratyn edi. Ol týraly sújet jasaıtyn. Sodan keıin onymen áńgimelesip, máselesin ózinen suraıtyn. Keıipker keletin, muń-muqtajyn stýdıada aıtyp beretin, jylaıtyn… Sosyn olar soǵan uqsas jaǵdaıdaǵy ekinshi, úshinshi keıipkerdi shaqyratyn edi. Onyń da jaıyn tyńdaıtyn. Stýdıaǵa arnaıy mamandar shaqyryp, keıipkerlerdiń máselesin qalaı sheshýge bolatynyn suraıtynbyz. Aıaǵynda habardy «Aıtýǵa ońaı…» dep aıaqtaıtyn. Habarlardyń deni osylaı bolatyn, keıbireýiniń máselesin sheship, qoldan kelgenshe kómektesetin edi. Al «Qarekette» keıipkerdi birden stýdıaǵa ákelmeıdi. Olar ózine qareket jasatatyn. Máselesiniń sheshý joldaryn nusqap, «bul máseleńizben myna jerge baryńyz, kórińiz, sóılesińiz, ózińiz qareket etińiz» deımiz. Ol kisiniń janynda bizdiń jýrnalıser kýáger retinde júredi. Bul baǵdarlamada jýrnalısik zertteýdiń de, arnaıy reportajdyń da elementteri bar. Keıipker óz máselesiniń sheshimi úshin ózi jaýapty bolady, qysqasy. Buryn keńestik kezeńde «úkimet óltirmeıdi» deıtin uran bolǵan. Al búginginiń adamy óz ómirine ózi jaýapty ekenin túsinbese, kóp nárseden qur qalady. Keı kisiler «anaý istep bermedi», «mynaý men úshin sóıte qoımady» dep aryz aıtady. Shyn máninde, memleket barlyq zańdyq platformany qalyptastyryp qoıǵan. Ár azamattyń múmkindigin anyqtap bergen. Iakı, ár adam ózi qareket jasaý arqyly ózi sheshe alady. Biz osynyń joldaryn kórsetemiz. Baǵdarlama saıyn negizgi eki keıipker bolady. Biri ózi isteıdi, izdenedi, ekinshisi sonyń atqarǵan isin baqylap otyrady. Ár habarymyzǵa kelgen keıipker arqyly «soqyrǵa taıaq ustatqandaı», qaı isti qalaı sheshýge bolatynyn baıandaımyz. Osy kúnge deıin onshaqty habaryn túsirdik qoı, sonda kópshiliktiń oıynda «oı, anaý jaqyn arada bitpeıdi dedi ǵoı», «olar aqsha suraıdy eken ǵoı»… degen syqyldy keri uǵymdar qalyptasyp qalǵanyn baıqadyq. Biz sol qalyptasqan «qamaldy» buzsaq deımiz[6].

Bir bólshegi tól sózimiz, ekinshi jartysy kirme sóz nemese sheteldik termınbólshek bolyp keletin ataýlar tilimizde kóp emes edi. Buryn radıohabar, telehabar degen sıaqty aralas quramdy sózder az ushyrasatyn bolsa, búgingi ýaqytty olardyń sany kúrt ósti. Bud erekshe nazar aýdaratyn qubylys. Býdan ataýlar sanynyń birden artýynyń lıngvısıkalyq, ekstralıngvıstıkalyq sebepterin anyqtap, olardyń jasalý joldaryn, maǵynalyq jáne qurylymdyq erekshelikterin kórsetý óte mańyzdy is [5, 22].

Buqaralyq aqparat quraldarynda, ásirese telehabar taqyryptarynda býdan ataýlar jıi kezdesedi. Taqyryptyń aldyńǵy bólshegi tól sózimizde aıtylyp, ekinshi jartysyna shet tilderiniń birlikteri (jurnaq nemese sóz) jumsalady. Mundaı telehabar taqyryptaryn tómendegi ataýlar rastaıdy: «Qyzyqtimes», «ÁzilMan», «Toızakaz», «Tamashacity», «ToıBeststar», «Instalaıyq», «Informbúro», «Ǵalam-TOP», «Ma-ma-shoý», «Býrabaı ázil-fest», «Balatime», «Aına onlaın», «Gý-gýlet». Tilde býdan ataýlarynyń beleń alýy birinshiden qoǵammen baılanysty. Ǵylym men tehnıka damyǵan saıyn tilimizge jańa ataýlar men qoldanystar enedi. Ekinshiden, bizdiń tilimiz sóz týdyrýǵa qabiletti. Tól sózderimizden bólek ózge tilderden engen sózderge jurnaq jalǵaý nemese sóz tirkestirý arqyly maǵyna jasalyp, sózdik qorymyzdy tolyqtyrady. Telehabarlar taqyryptaryndaǵy býdan ataýlar teleálemdegi erekshe bir stıl túri bolyp tabylady.

«ToıBeststar», «Ǵalam-TOP» habarlary da joǵaryda atap kórsetken qaǵıdalardyń neigzinde týǵan. Orfoepıa boıynsha: túbir sóz «toı» + «best star» - [beststʌr] – jaryq juldyzdar, demek toıdyń jaryq juldyzdary jónindegi habar; túbir sóz «ǵalam» + «tor» - [top] – Ǵalam-TOP, ıaǵnı ǵalamdaǵy jańalyqtardyń toptamasy. Orfografıasy boıynsha: túbir sóz «toı» + «best star» - [beststʌr] – Toıbastar, qazaqtyń ulttyq dástúri, ártúrli qýanyshty toılarda aıtylatyn óleń túri; túbir sóz «ǵalam» + «tor» - Ǵalamtor – kompúterdegi málimetter men qujattardy, mýltımedıa elementi bar gıpermátindi júıelerdi baılanystyratyn ǵalamdyq tor.

«Gý-gý-let», «Instalaıyq» taqyryptary áleýmettik jelige baılanysty týyndaǵan. Bul sózder jastar arasynda aýyzeki sóıleýde jıi qoldanylady. Google (gýgl) – ǵalamdaǵy keńeıtilgen izdeý júıesi. İzdeýge baılanysty keıingi kezde tilde «gýgýlet» degen etistik paıda boldy. Bul maǵyna tanýdyń birinshi qyry. Tilde áýelden dybysqa baılanysty týǵan «gý-gý» degen elikteýish sóz bar. «Gý-gý-let» gýildeý, shýlaý degen maǵynada jumsalyp tur. Taqyrypty qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, halyqqa el quraǵyn túretindeı tyń aqparat berý. «Instalaıyq» habarynyń túpki pragmatıkasy «ınstagram» áleýmettik jelisinen shyqqan. Instagram – foto men beınebaıan júkteý arqyly halyqqa jarnama taratatyn jeli. «Instalaıyq» sózi ınsta paraqshasyn paraqtaıyq, aqtaraıyq degen maǵynada qoldanady.

Qazaq sóz mádenıeti uzaq ǵasyrlar boıy qalyptasqan tarıhı prosestiń jemisi bolyp tabylady. Bizdiń zertteý obektisi etip otyrǵan taqyrybymyz – telehabarlar tili jáne olardyń pragmatıkasy.

Qazirgi tańda telehabarlar tili – aqparatty jyldam taratýdyń negizgi resýrsy ǵana emes, qoǵam tárbıeleýdiń quraly, «tórtinshi bılik ókili». Sondyqtanda telehabarlar tiliniń pragmatıkasyna jalpy sóz mádenıeti turǵysynan baǵa berip, zertteý asqan uqyptylyq pen jaýapkershilikti qajet etedi.

Bizdiń jumystyń alǵashqy taraýynda biz telehabarlar tiliniń tabıǵatyna jáne onyń zerttelýi jaıynda sóz qozǵadyq. Búgingi bizdiń aqparat zamanynda jyldam aqparat serveri telehabarlardyń mańyzy zor.

Biz jasaǵan jumystyń ózektiligi – jumystyń ekinshi bólimi. Munda biz telehabarlar taqyryptarynyń pragmatıkasyna jáne baǵdarlamalardyń ózindik ereshelikterine toqtaldyq.

Telehabarlar tilin pragmatıkalyq aspektide qarastyrýdyń qazirgi tańda mańyzy zor. Óıtkeni teledıdardyń basty qyzmeti – halyqqa aqparat berý. Iaǵnı sóıleýshi men tyńdaýshynyń arasynda qandaı da bir aqparat almasady. Sóıleýshi tarapynan baıandaý, habarlaý, jaýap alý, sıpattaý, t. b. Al kórermen tarapynan baǵalaý, pikir bildirý, tańqalý, muńaıý, shattaný, maqtaný sekildi pragmatıkalyq faktorlar tilde kórinis beredi. Sondyqtan da telehabarlar tili pragmatıkalyq turǵydan zertetýdi áli de qajet etedi. Biz osy maqalamyzda telehabarlar tiline tanym-túısigimiz jetkenshe jan-jaqty taldaý júrgizdik, nátıjesi sóz mádenıetiniń odan ári damýyna oń áserin tıgizedi degen senimdemiz.

---