InfoHub Logo

1979 jyldyń sentábr aıynda GDR-dyń qurylǵanyna 30 jyl tolýy saltanatty túrde ótisimen Berlınge baryp qaıtýdyń oraıy kelgen-di. Qaı qalada bolsaq ta toıdyń dúbiri áli basylmaǵan. Kep jerlerde kóshelerdegi transporttardy, merekelik plakattardy jınap ta úlgermegen. Kózge erekshe túsetini — Sovet Odaǵy men GDR arasyndaǵy dostyqtyń beriktigin, ulylyǵyn qasterleý.

Jeriniń kólemi jaǵynan GDR dúnıe júzindegi 102-shi halqynyń sany jóninen 37-shi orynda. Kóp ónerkásip ónimi shyǵarylady. Aýyl sharýashylyǵynda bir adam 35 kisige jetetin tamaq óndiredi. Bul úlken órleýdiń aıǵaǵy. Ulttyq tabys 1950 jylǵy 22,8 mıllıard markadan endi 161 mıllıard markaǵa jetken. Sońǵy on jyldyń ishinde GDR-daǵy árbir tórtinshi turǵyn jańa, barlyq jaǵynan saıma-saı páterge kóshken. Germanıa Sosıalısik Birtutas partıasynyń programmasyna sáıkes 1990 jyldar aralyǵynda, ıaǵnı besjyldyq boıy turǵyn úı salý jospary birde-bir oryndalmaı kórgen emes. Osy merzim ishinde halyqtyń eńbek jáne turmys jaǵdaıyn jaqsartýdyń ózine ǵana 110 mıllıard marka jumsaý kózdelipti. Munyń ózi nemis halqynyń tarıhyndaǵy eń iri áleýmettik-saıası programma kórinedi.

GDR eńbekshileri bul baqyttyń bastaýy qaıda ekenin jaqsy túsinedi. Sol sebepti de kelgen qonaqtardy eń aldymen Treptov parkine aparady. Mine, biz de solaı qaraı bettedik. Qolymyzda gúlder. Boıymyzda bólek bir sezim. Qaıǵysy da bar, qahary da bar sezim sekildi. Sol sezimniń áseri me, qoldaǵy gúl diril qaǵatyndaı, júregimiz de tap solaı bolyp keledi.

Bul memorıal baǵyn, ondaǵy áıgili «Azatker jaýynger» atty eskertkishti dúnıe júzinde bilmeıtin pende joq shyǵar. Biz de talaı kınodan kórip, talaı kitaptan oqyǵanbyz. Eskertkishtiń avtorlary, onyń qalaı salynǵany — bári-bári belgili. Biraq sonyń ózinde mynadaı sezimniń bıleýi bul eskertkishte erekshe bir qasıettiń barlyǵynan bolsa kerek.

Park ishine kirisimen onyń árbir súıem jerin basýǵa júreksinip, jumsaq aıandap kelemiz. Sonaý bir surapyl shaqta búgingi baqytty ómir úshin qyrshyn ǵumyrlaryn qıǵan Otandastardyń betin japqan qabir topyraǵyndaı boıyńdy titiretedi. Osy oılar kelgende anaý úlken eskertkishke jer baspaı aspanmen ushyp barýǵa da ázirsiń.

Búkil qudiretti ansámbldi kórip, kóńil tolqyp ketedi. Ony quraıtyn árbir arhıtektýralyq elementke erekshe mán bergendeısiń. Mine, granıtten jasalǵan «Otan -ana» músini. Sheıit bolǵan perzentterin joqtap otyrǵandaı. Onyń qaıǵysy teńizden tereń, muhıttan muńdy sekildi. Osy jerden tústik shyǵysqa qaraı keń aleıa bastalady. Ol aleıa basty monýmentke aparyp tireıdi. Kire beriste, eki jaqta qyzyl granıtten jasalǵan shashaqty úlken qyzyl týlar. Olar erlik, qaharmandyq aldynda, jumyr jerdi fashısik apattan alyp qalǵandardyń arýaǵy aldynda ıilip turǵandaı. Orys jáne nemis tilderinde ol týlarǵa «Adamzatty fashısik quldyqtan azat etý kúresinde óz ómirin qıǵan Sovet Armıasy jaýyngerleriniń dańqy máńgi óshpesin» dep jazylypty.

Tý aldynda tizerlegen eki soldat beınesi. Biri egde tartqan, biri jas. Bular sovet elindegi eki urpaqtyń ókili ispetti. Shashyna aq kirip, mosqal tartqany — Uly Oktábr revolúsıasyna qatysyp, onyń jeńisin fashısik basqynshylyqtan da qorǵap qalǵan aǵa urpaq. Jasy — baqytty ómirdiń qyzyǵyn endi ǵana kórip, jasampazdyq eńbekke endi aralasa bastaǵan shaqta soǵys surapyldana tap bolyp, qatary qatty sıregen urpaqty beıneleıdi. Ekeýi de qarýlaryna súıenip, bas kıimderin qolyna alyp, taǵzym etip tur. Otan aldynda perzenttik boryshyn óteý úshin talaı qandy joldan ótip, jańa ǵana eń aqyrǵy shaıqastan shyqqan sıaqty, uly jeńis jolynda qaza tapqan turǵylastaryna qurmet kórsetýge endi ǵana murshasy kelgendeı. Júzderinde aýyr soǵystyń jan janyshqan muńy, ómirden erte ketken otandastaryn qımaǵan azaly sezim bar.

Tas basqyshtarmen tómen qaraı betteısiz. Qorǵannyń tabanyna túsken soń asa uqypty qolmen shoıynnan quıylǵan bes venoktyń qasynan ótesiz. Ár venoktyń aınalasy tórt buryshty ádemi gúlzar. Bir sot nazaryńyz memorıal baǵynyń eki jaǵyna qoıylǵan sarkofaktarǵa aýady. Ár jaqta segiz – segizden - olardyń sany on alty. Tastan oıylǵan ár sarkofakta Uly Otan soǵysynyń sheshýshi - sheshýshi sátteri beınelegen. Qaharman halyqtyń uly erliginiń sáýlet tilindegi shejiresindeı.

Osy kórinisterden kóńilińiz tolqyp, búkil Uly Otan soǵysyn bastan keshirgendeı bolyp kele jatqanda aldymyzda bıik shoqynyń ústinde «Azatker jaýyngerdiń» alyp tulǵasy turady. Kópshilikke belgili onyń bir qolynda jaýyngerge jabysa túsken jas sábı, bir qolynda qylysh. Aıaǵynyń astynda fashızmniń qaq bólingen qarǵyly belgisi - svastıka. Jańaǵy shoqy dep otyrǵanymyz osy eskertkish salynarda ákelip úıilgen topyraq. Sol topyraqtyń astyna qaza bolǵan sovet soldattarynyń súıegi jerlengen. Úıindi shoqynyń ústinde dóńgelente salynǵan tuǵyr. Bul tuǵyrdyń kisi boıy esigi bar. Esikten ishke kirgende kóz aldyńa kúmbezdi zırat keledi. Tóbede hrýstaldan ár respýblıkanyń ókili qaza tapqan qaharmandaryn aza tutyp otyr. Jan tebirenterlik kórinis. Mine, osy tuǵyrdyń ústinde azatker soldat. Onyń beınesi arqyly gýmanızmniń, beıbitshiliktiń, adamgershiliktiń ulylyǵy berilgen. Jumyr jerde qasterlenetin sol ulylyqtar. Azatkerlik paryzyn ótegen adam qandaı tulǵal, rýhanı qandaı bıik. Jer sharynyń qaı núktesinen qarasań da onyń qasıetti beınesi kórikti kórinetin sekildi.

Ǵalamat erlik ǵalamat ıdeıany týdyrady eken. Memorıaldan shyǵyp bara jatyp, ónerdiń osynaý týyndysyna qaıta-qaıta qaraı beresiń. Ansámbldiń avtorlary skýlptor E.B.Výtetıchtiń, arhıtektor Ia.B.Belopolskıdiń, ınjener S.S.Valerpýstyń, sýretshi A.A. Gorpenkonyń esimderin qurmetpen eske alasyń. Uly erliktiń tereń mánin qalaı sheber jetkize bilgen. Tarıh talaı memorıaldardy biledi, dúnıe júzinde nebir biregeı monýmentter bar. Biraq mynaý sonyń eshqaısysyna uqsamaıdy. Teńdesi joq beınesi.

Berlınge barǵandardy nemis dostardyń budan keıingi aparar jeri Karls-Horstegi memorıal - mýzeı. Bul kádimgi 1945 jyly 8 maıda Gıtler vermahtynyń sózsiz tize búkkeni jóninde qol qoıylǵan, Sovet Odaǵy men onyń odaqtastarynyń jeńisi jarıa etilgen tarıhı úı. On tórt zalynda 15 myń eksponat bar. Ol sonaý 1941 jyldyń 22 ıýninen Berlındi azat etýge deıingi aralyqty fotodokýmentter, sýretter, skýlptýralar, qarýlar, jaýyngerlerdiń kıimderi, gramotalar, kartalar arqyly kóz aldyńnan ótkiziledi.

Mýzeıge kelýshiler erekshe ynta qoıatyn eksponattar tolyp jatyr. Sonyń biri — Berlındegi eń sońǵy shaıqas reıhstagqa shabýyl jónindegi drama. Bul surapyldyń qandaı qıamet bolǵanyn sýretshiniń jetkizý sheberligine tań qalasyń. Osyndaı qyrǵynda da adam tiri qalady eken-aý degen oı tynyshyńdy alady. Bul shabýyldyń áıgili bir batyry retinde mýzeıge ózimizdiń jerlesimiz Rahymjan Qoshqarbaevtyń da sýretin qoıypty. Moskva túbinde jappaı erlik kórsetken Qazaqstan jaýyngerleriniń bir ókili reıhstagtan da shyqqan, á. Osy erlikterde halyq mereıin shyrqaý bıikke kóteretin bir tutastyq jatqan joq pa. Boıyńdy eriksiz maqtanysh sezimi bıleıdi.

Sovet Odaǵynyń Marshaldary G.K.Jýkov pen I.S.Konevtiń jeke múlikteri asa ystyq. Strategıalyq josparlarmen shabýyl kartalary sovettik áskerı ónerdiń artyqshylyǵyn bólekshe pash etip tur.

Mine, 1945 jyly 8 maı kúni gıtlerlik Germanıanyń sózsiz tize búkkeni jóninde qol qoıylǵan tarıhı zal. Odaqtastar ókilderi tórde. Keshe keýdesine nan pisken generaldar esik aldynda — Keıtel, Frıdsbýrg, Shtýmpf jáne basqalary. Ózderinshe bastaryn keıkıtip, pańdanǵan bolady. Biraq bulary jıirkenishti de kúlkili.

Eń jıirkenishti kórinis memorıal — mýzeıden shyǵar tustaǵy túse beriste. Núrenberg prosesinde darǵa asýǵa buıyrylǵan soǵys qylmyskerleriniń buıryq oryndalǵannan keıingi sıqy. Biri tilin tistep, biri kózin aqıtqan kúıinde jatyr. Anaý bireýi moınynan dar tuzaǵy alynbastan qulapty. Eshbir boıamasy joq dokýmentti fotolar. Basqynshylyq soǵystyń baryp tireıtin jeri osy. Ózgege daıyndalǵandar óz moıyndarynan qylǵyndyrdy. Adamzat aldyndaǵy keshirilmes, jantúrshigerlik qylmystarynyń sazaıy bul.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta 50 mıllıon adamnyń ómirin jutqan osy surqıalar. Ol qurbannyń 23 mıllıony sovet azamattary, 6 mıllıonnan astamy - poláktar, 1 mıllıon 700 myńy ıýgoslavtar, 600 myńy fransýzdar, 400 myńy amerıkandyqtar, 375 myńy aǵylshyndar. Fashızm salǵan soıqannyń saldarynan 6 mıllıon nemis opat bolǵan. Búkil dúnıe júzin aýzyma qaratam dep alasurǵan gıtlerlik fashızm óz «ómirbaıanyn» osylaı aıaqtady. Qyrjıǵan, byrjıǵan, qurysqan, tyrysqan, aqsıǵan, asylǵan fashıserdiń suryqsyz keıpin kórgende, bul dúnıede ómiri de jıirkenishtilerdiń bar ekeni esińe túsip, «Saq bolyńdar, adamdar!» dep búkil álemge aıqaı salǵyń keledi.

Nemis halqynyń endigi urpaǵy ótkennen jıirkenip, óz ómirin ónegeli nusqaǵa salsyn. Qara nıet maqsatqa qashanda laǵnet!

Memorıal - mýzeı eksponattarynyń aıtary osy.

Mýzeıden shyǵasyń da mynaý búgingi Berlınge, kóz salasyń. Sonaý surapyl shaqtaǵy kúl-qoqystyń ornyna sándi, saltanatty qala. Jasampazdyq qalaı qudiretti, óńirdi de, ómirdi de keremet ózgertip jibergen. Evropanyń qaq ortasynda — ónegeli salty bar el, irgeli memleket.

Germanıanyń Birtutas sosıalısik partıasynyń bastaýymen respýblıka nebir jańa bıikke kóterilip, jaqsy bedelge ıe bola bermekshi. Baqyt jolynyń ár baspaldaǵy aıtyp taýysa almas shejirege aınalyp barady. GDR- diń árbir azamatynyń aq tileýi — ashyq aspan, molshylyq, tilegi bir, júregi bir eldermen dostyq, yntymaq, qyl ótpes tatýlyq, qımas baýyrlastyq, barǵan saıyn ilgeri samǵaý, ádebıetti, mádenıetti gúldený, ǵylymdy damytý. Munyń bári oryndalǵan, oryndalar armandar, sol armanǵa umtylǵan qabiletti kúshti, talantty darhan pák jandar bar bul elde.

Azatker jaýynger eskertkishine jylyna birneshe ret gúl shoqtary qoıylady. Ásirese, 8 maı kúni fashızmnen azat etilgen kúni, 7 oktábr kúni — GDR- diń qurylǵan kúni, 7 noıabr kúni — Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasy bolǵan kúni gúl shoqtary erekshe kóp bolady eken. Ol gúlderdi halyqtyq kásiporyndardyń, aýylsharýashylyq kooperatıvteriniń, ǵylymı ınstıtýttardyń delegasıalary ákep qoıady. Ol delegasıalardy GDR- diń partıa men úkimet basshylary bastap keledi.

Alysta, Almatyda otyryp, kóz aldyma sol bir qasıetti monýmentke qaraı aǵylyp bara jatqan halyqty elestetem. Qoıǵan gúlder kelgenderdiń júrek lúpilindeı «Jumyr jer, muny umytpa!» dep diril qaǵatyn sıaqty.

---