InfoHub Logo

Jańa ǵana tylsym jatqan aınaladaǵy appaq qar jan bitkendeı jybyrlaı bastady. Ápsátte jaıaý borasyn kúsheıip, joldyń ústi ala quıyn boldy da ketti. Batys jaqqa qarasaq kók túnerińkirep, kún buzylǵaly tur eken. Kolhoz predsedateli Edvın Edýardovıch Foos onyń birin elemesten áńgimesin ádemi jalǵastyryp keledi. Búgingiden góri onyń oıy erteńgige kóbirek oıysa beredi. Shoqaq - shoqaq etken mashına júrisi ǵana predsedateldiń daýysyn anda - sanda úzip - úzip qoıady. Qansha birge júrse de júrgizýshi de Edvın Edýardovıcheı sózin búgin birinshi ret estip otyrǵandaı, úzdigip tyńdap qalypty. Qolyndaǵy mashınanyń rolinen aırylyp qala ma dep te qorqasyń. Biraq otyrysynda qyr jolyna menen myqty eshkim joq degendeı pańdyq bar. Zýyldatyp aıdap keledi. Bir oraıda Edvın Edýardovıch kolhozda ıpodrom bolatynyn aıtty, tandana qaraǵan bizge:

— Sebebin túsindirem, ol asqandyqtan emes, kerek, kerek bolǵanda qandaı, — dedi. Sóıtti de shoferine ońǵa qaraı qolyn shoshaıtty. Ol jylqy qoraǵa tart degeni eken. Omby qardy qaıyqtaı jarǵan kúıi mashına kóz kórim jerde qaraýytqan toǵaıdyń ber jaǵyndaǵy úlken qoraǵa qaraı bettedi. Álde neni kórýge asyqqandaı, júrgizýshiniń qýanyshy qoınyna syımaı, myna jolsyzdyń ózimen mashınany manaǵydan da kóńildi aıdap keledi. Bul da at dese ishken asyn jerge qoıatynnyń biri bolsa kerek. Qardy borata - morata "Gaz-69" mashınasy úlken qaqpanyń aldyna yshqyna kelip toqtady.

Jylqy janýar qandaı sezimtal, qulaqtaryn eleńdete kelgenderge osqyryna qarady. Júnderi jylt-jylt etken ylǵı bir kúıli sáıgúlikter. Árqaısysy ózine tıisti sharbaqta tur. Astylary, aınalasy tap-taza. "Teatr ilgishekten bastalady" demekshi, kútimin tegi qorasynan - aq baıqaýǵa bolady. Kolhoz predsedateli qasyndaǵy oblystan, respýblıkadan kelgen qonaqtardy da umytyp ketip, árbir attyń saýyrynan, alqymynan sıpap júr. Sharbaqtyń qol jeter bıik tusynda sáıgúlikterdiń aty, jasy, «ómirbaıany» jazylǵan. Ony daýystap, maqtana oqyp kele jatqan da janaǵy ózimizdi ákelgen shofer — Georgıı Genrıhovıch Feıder.

— Balalar barma búgin? — dedi predsedatel qora ıesine.

— Bar, ashyq alanda jattyǵyp júr.

— Jattyqtyrýshy keldi me?

— Ol qashanda osynda ǵoı.

Qoradan shyqsaq, borasyn burynǵysynan da kúsheıgen sıaqty. Biraq qary tazarǵan, kishi-girim ıpodrom sekildi ashyq alanda on bes atty júr. Bári de sar jeliske salyp, qazdaı tizilip aldymyzdan zýyldap ótip jatty. İshterinde 4-5 qyz bar. Bular kolhoz mektebindegi joǵary klass oqýshylary eken. Sabaqtan shyǵa salysymen osynda kelip, at sportymen shuǵyldanady, jattyǵady. Etteri qyzǵan ba, álde tańyrqap turǵan bizderge kórsetken sesi me, biraz attar aýyzdyǵyn shaınap, oınaqtaı bastady. Jigit kórse sylań qaǵatyn qyz sekildi jylqy janýarda syrt kózge sulý kórinýge tyrysatyn minez bolady. Mynaý kórinistiń ózi de ádemi - aq. Jeńil er toqym ústinde tizginderin kádimgi jókeılershe ustaǵan balalar dúnıeniń bárin umytqan, esil-derti astyndaǵy attarynyń qıly - qıly júriske, jeliske, shabysqa kóshýin baqylaý.

Uzaq qarap turyp, tońyp qalǵanymyzdy biz de baıqamappyz.

— Ana sáıgúlik ústindegiler kolhozdyń bolashaǵy. At sporty¬men shuǵyldanǵysy kelip ótinish bildirgenderdiń kezegin kórseńiz, mektep oqýshylarynyń teń jartysy, — dedi Edvın Edýardovıch mashınaǵa kelip otyrǵan soń. — Jylqy bizde kóp emes, 460 bas qana. Asyl tuqymdysy azdaý, ázirge sonyń 25-in satyp alsaq pa deımiz.

— Bara-bara múmkin halyqaralyq aýksıonǵa qatysarmyz, — dedi kóńildi Georgıı Genrıhovıch.

— Aýksıonnyı aýyly qashyq shyǵar, biraq jastardy kolhozda turaqtandyrýǵa qyzmet etsek, onda bul josparymyzdyń joly bolǵany.

Kolhoz predsedateliniń manaǵy sebebin túsindirem degeniniń máni endi belgili boldy. Bir oraıda stadıon, balalar úshin ertegiler qalashyǵyn, bógetter kaskadyn, fın monshasyn salý jónindegi oılaryn da jasyryp qala almady. Jáne de ony da jańaǵy jylqy jóninde sóılegendeı asa bir yqylaspen, yntyzar sezimmen aıtty.

Buǵan deıin aralaǵan úsh sıyr fermasyndaǵy kórinister de kóz aldymyzǵa keldi. Azyqtandyrý, sút saýý, keń shyǵarý prosesiniń bári mehanıkalandyrylǵan. Qoralardyń ishi tap-taza, saýynshylardyń, buzaýshylardyń, baqtashylardyń ústinde kádimgi zavod, fabrıkalarda júmysshylar kıetindeı arnaýly kıim. Buzaýlar týǵan aılaryna qaraı kletka - kletkalarda tur. Olar turatyn qoranyń temperatýrasy bir basqa da, sıyrlar turatyn qoranyń temperatýrasy bir basqa. Dalada taǵy ashyq alań bar, maldyń kún ashyqta bir ýaq shyǵatyn serýen alańy.

Edvın Edýardovıch kezdesken jerde ár malshyny atymen ataıdy. Bala - shaǵasynyń halin suraıdy.

— Predsedatelder ádette, keshe qansha sút saýdyń, malyńa qansha qosymsha salmaq qostyń deýshi edi. Siz bala - shaǵasynan bastaıdy ekensiz, — dedik biz qaljyń - shyny aralas.

— Mundaǵy jumys úıdegi kóńil-kúıge baılanysty. Eńbektegi tabys oshaq basynyn amandyǵynan bastalady, — dedi predsedatel sońǵy sózderin sozyńqyraı, qadańqyraı aıtyp.

Budan keıin ol biraz únsiz otyryp qaldy. Biz de kórgenimizge oı júgirtkendeımiz. Kóńil-kúı degenniń de tórkini baıqalyp tur. Árbir fermada ádemi jabdyqtalǵan qoǵamdyq malshylar úıi, onda malshylar sheshinetin, úı kıimin jumys kıimine aýystyratyn arnaıy bólme, jaqsy ashana, demalys bólmesinde televızor, kitap, gazet-jýrnaldar, otyratyn dıvan - oryndyq, doıby, shahmat. Medısınalyq pýnkt, jýynatyn dýsh óz aldyna. Qant-shaıyn da alysqa barmaı, kerek adam osyndaǵy býfetten satyp alady eken.

№2 fermaǵa kelgenimizde qurylysshylar aqyrǵy jumysty jasap jatty. Ashananyń, korıdordyń edeni kádimgi kókala mramor. Bólmelerdiń ishki sándigin kórgende fermada turǵanyńyzdy umytyp ketesiz. Qabyrǵalar faneldengen, ádemi lústralar ilingen, akvarıým, saıraǵysh qustar turatyn oryn óz aldyna bir bólek.

— Myna mramoryńyzben ózge fermadaǵylardy ókpeletip almaısyz ba?

— Onyń da syry bar. Bul ferma barlyq kórsetkishten jaqsy, ári malshylardyń qoǵamdyq úıi jańadan salyndy. Osyny paıdalanyp, mramordy da yntalandyrý maqsatynda qoldanyp jatqanymyz ǵoı. Qyzyqsyn, umtylsyn. Amandyq bolsa, qaıda ketedi deısiz, mramor basqalarǵa da barady. Bári solar úshin emes pe. Ókpeleı almaıtyn taǵy bir sebebi: bári kolhozshylardyń jınalysynda kelisilgen. Osynda ne istelip, ne qoıylyp jatyr, ony túgeldeı kolhozdaǵy árbir adam biledi dese bolǵandaı. Jasyryp eshteńe istemeımiz. Bári jurttyń kóz aldynda.

Mana alǵash tanysqanymyzdy Edvın Edýardovıch qyzý qandy, tikteý sóıleıtin adam sekildi kórinip edi. Kolhozshylarmen kezdesken saıyn jaıdarylanyp, jaısań minezdiligin tanytty. Keıbir tuıyq kórinetin akterlerdiń sahnaǵa shyqqanda jaınap ketetini, bolmasa qatýly degen ustazdyń balalardy kórgende múlde jaıdarylana túsetini bar ǵoı. Bul da solar sekildi óziniń jan perdesin terbetetin aýdıtorıasyna tap bolǵandaı ózgerip sala berdi. Munyń kolhozshylarǵa, kolhozshylardyń buǵan degen qurmeti aıtpaı-aq kórinip tur. Qurmet tilimen sóılesip, qurmet júregimen uǵysatyndaı. Men bastyqpyn, men baǵynyshtymyn dep turǵan arabageshtiń izi de joq.

Osy oraıda jańaǵy fermadan shyǵa beristegi bir kezdesý biraz oıǵa megzedi. Ómirdiń ózi novela demekshi, ol asa bir mándi syrdy ańǵartqandaı. Negizgi taq-taq jolǵa jetkenshe edáýir jer. Ferma men eki ortada eńis bar eken. Biz tómen túsýimiz kerek. Al qarsy aldymyzdan egistikke kóń tartyp júrgen tirkemesi bar bir «Belarýs» traktory shyǵa keldi. Joldyń eki jaǵy da omby, kim burylsa da biraz mashaqattanatyny sózsiz. Predsedateldiń mashınasyn kórip, «Belarýstegi» mehanızator ne isterin bilmeı sasyp qaldy.

— Sen shyq joldan, ol órge qaraı kele jatyr ǵoı, — dedi Edýard Edýardovıch shoferine óktem únmen.

Mashına bıik jaldy jara - mara buryla bergende predsedatel esikti ashty da «Belarýske» toqta dep belgi berdi. Ol tútinin býdaqtatqan kúıi basqarmanyń kelýin kútti.

— Sizder keshirińizder, men ana jigitpen bir aýyz tildesip keleıin. Kelinshegi aı -kúnine jetip otyr edi, bosandy ma eken?

— Bosanypty, ul taýypty, súıinshige jyǵyndy boldym, — dep Edvın Edýardovıch mashınaǵa kúle otyrdy.

Artqa qarasam «Belarýs» te órge qaraı zyryldaı kóterilip bara jatyr eken. Iesiniń kóńil-kúıi traktorynyń júrisinen - aq kórinip tur. Men syrtynan beıtanys mehanızatorǵa bir, qasymda otyrǵan predsedatelge bir qaradym. Ekeýin kórinbeı tutastyryp turǵan sezimdi tereńirek uqqym keldi.

Sáıgúlikterdi nege jaqsy kórdińiz degen manaǵy bir suraǵymdy da qaıtalaı qoımadym. Sebebi túsinikti bolǵan sıaqty. Minip kele jatqan mashınamyz aýdan ortalyǵyna qaraı tarta berdi. Kolhoz ortalyǵy da sol Borodýlıha selosynda.

— Edvın Edýardovıch, Siz basqarǵan kolhoz bıyldan bastap tolyq sharýashylyq esepke kóshken, ózin-ózi qarjylandyrady. Júreksinbeısiz be? Qyr-syry áli kóp másele ǵoı bul.

— Joq. Júreksinbeımin. Oǵan tolyq negiz bar. Bul bir ǵana men emes, búkil kolhozshylardyń uıǵarymy. San talqylap, san ekshedik. Bul isti senimmen qolǵa alǵan oblystaǵy úsh sharýashylyqtyń biri ekenimizdi de túsinemiz. Iaǵnı jol kórsetýshiler sapyndamyz. Jol bastaýshy senimsiz bolsa, onda jaǵdaı qıyn.

Edvın Edýardovıch ary qaraı nyǵyraq sóılep ketti. - Sharýashylyq esepke kóship, ózin-ózi qarjylandyrý úshin eki kórsetkish myqty bolý kerek. Biri — jyl saıyn alynǵan taza paıda, ekinshisi — rentabeldilik. Osy eki kórsetkish bul kollektıv eńbeginiń aınasy ispetti. Sharýashylyq esep tabysty júrip, ózin - ózi qarjylandyrýda qınalmas úshin rentabeldilik keminde 25-30 prosent bolýǵa tıis. Al odan tómengi rentabeldilikpen sharýashylyq esepke kóshem deý kóz jumbaıyq.

Bizde rentabeldilik on birinshi besjyldyqta orta eseppen, 30,8 prosent bolsa, 1986 jyldyń qorytyndysynda 36,3 prosentke, al 1987 jyly 57 prosentke jetti. Alynǵan taza paıda on birinshi besjyldyqta 1206 myń som, 1986 jyly — 1781 myń som bolsa, 1987 jyly — 3213 myń som bolyp otyr. Iaǵnı batyl qımyl jasaýǵa barlyq jaǵdaı bar degen sóz.

Túsiniktirek bolý úshin ári qaraı taǵy da taldaý jasap kóreıik. Mysaly, 1986 jylǵy 1,781 myń som taza paıdany biz qalaı jumsadyq deısiz ǵoı. Belgilengen memlekettik tólemdi búdjetke 100 som aýdaryldy; sút kompleksin salǵan kezde memleketten alǵan qaryz úshin 15 myń (odan artyqqa ruqsat etpeıdi) som ótedik; bólinbes qordy tolyqtyrýǵa 298 myń som ketti. Qalǵandary tómendegishe jumsaldy: óndiristi ulǵaıtýǵa (sharýashylyq maqsattaǵy obektiler salý, tehnıka, asyl tuqymdy mal satyp alý, jańa óndiristik ýchaskeler ashý, taǵy basqalary) 826 myń som, materıaldyq yntalandyrý qoryna 323 myń bólindi. Sonda jıyntyǵy 1761 myń som boldy. Qalǵan 20 myń som álde qandaı tosyn shyǵyn úshin. Al 1987 jylǵy 3213 myń som taza paıda budan da keńge kósilýge múmkindik beredi. Kórip otyrsyz, on ekinshi besjyldyqtyń alǵashqy jylymen salystyrǵannyń ózinde taza paıda 1432 myń som artyq boldy. Bizdiń bankidegi raschetimizge ár jyldan artylyp qalǵan qarjy bir-birine qosylyp jatady. Kúni keshe onda 1515 myń som bar edi. Al 1987 jylǵy mol taza paıda muny taǵy da kóbeıte túsedi degen sóz. Iaǵnı ózimizdi ózimiz qarjylandyrýda jaltaqtaıtyn eshnárse joq. Túıip aıtar bolsaq, qajyrly eńbegimizdiń nátıjesi óndiristik negizgi qordy ulǵaıtýda da, materıaldyq yntalandyrý qoryn molaıtýda da, áleýmettik máselelerdi sheshýde de batyl qımyldaýǵa bolady dep otyr. Osy bir úsh faktordyń birligi, qol jetken tabys, tıimdilik sosıalısik óndiristiń sıpatyn anyqtaıdy.

Bul saparymyzda biraz adamdarmen júzdeskenbiz. Solardyń aıtýy boıynsha bizdiń kóz aldymyzǵa Edvın Edýardovıchtiń alǵashqy qadamy keldi. «Zavety Ilıcha» kolhozyna predsedatel bolǵanda ol nebári 28 jasta edi. Ómirlik joly da asa baı emes. 12 jasynda ákeden jetim qaldy, mektep-ınternatty bitirdi, áskerge bardy, teńiz matrosy boldy, osy Borodýlıha aýdanyndaǵy «Pýt k komýnızmý» kolhozynda komsomol uıymyn basqardy, partıa mektebinde oqydy, osy kolhozda 5 jyl partıa uıymynyń sekretar qyzmetin atqardy. Ómirlik mektebi mine osy — «Pýt k komýnızmý» kolhozynda alǵan tájirıbesi ǵana.

Neden bastaý kerek? Qandaı basshynyń bolsa da, aldynan shyǵatyn alǵashqy suraq qoı bul. Edvın Edýardovıch aqsaqaldardy jınady. 13 ulttyń ókili turatyn bul sharýashylyqta úlkenderdiń bárin «aqsaqal» dep qurmetpen ataý ádet bolyp ketken eken. Olardyń ishinen ózine deıin kolhozdy basqarǵan 17 adam shyqty. Bir jaǵynan on jeti aqylshy bolǵanymen, ekinshi jaǵynan on jeti tájirıbeli synshy degen sóz ǵoı. Álde kimderdiń ózine deıingilerdi bóget jasaıdy dep túrtpekteıtinin de biletin Edvın. Bul — úzildi - kesildi olaı etkisi kelmedi. Myqtylyǵyńdy isińmen kórset. Onyń ústine ákesi Edýardtyń udaıy aıtatyn sózin esine aldy.

Qarty bar el — qazynasy bar el. Úlkendi syılaǵanyń — úıindi syılaǵanyń. Syryń men syıyndy halqyńnan búkpeseń, ol da solaı jaýap beredi.

Aqsaqaldarmen de, jastarmen de bolǵan ashyq áńgime kóp jaıdyń betin ashty. Birinshiden, júmysshy kúshi jetpeıdi, ony qalaı toqtatady? Ekinshiden, qurylystyń júrgizilýi shaban, kolhoz ári aýdan ortalyǵynda, turǵyn úı jetpeıdi, bul problemany sheshýdiń kózi nede? Bir aqsaqaldyń mynadaı sózi Edvın Edýardovıchtiń kúni búginge deıin esinde.

— Balalar ósken soń bólek turǵandy, óz qotyryn ózi qasyǵandy jaqsy kóredi. «Alystaǵy balań — aıaýly balań» dep halyq beker aıtpaǵan. Áke-sheshesimen úıilip-tógilip birge otyrǵandardy bol aldymen.

Muny qurylys programmasyn keń jasa degen amanat ispetti qabyldaǵan edi. Úshinshiden, jemshóp bazasy senimsiz, kóp jyldyq shóptiń túsimi tómen. Iaǵnı negizgi baǵyt mal sharýashylyǵynyń bolashaǵyn myqtap oılaý kerek. Qınalǵan kezde shópti sonaý Qostanaı oblysynan tasıdy eken, tonnasy 80-120 somnan, qyp - qyzyl shyǵyn. Tórtinshiden, masyldyq, enjarlyq basym, bul adam qabiletin tusaıtyn dert. Bergennen góri alǵandy, qanaǵattyqtan góri qarmap qalǵandy jaqsy kóredi keıbireýleri. Onyń kesirli isikteı keýlep ketpegeni jón.

Syrttaı áldi sharýashylyq sıaqty kóringenimen jas predsedateldiń aldynan osyndaı problemalar shyqty.

— Sodan bergi ótken toǵyz jyldy kúndelik retinde jazyp otyrsań, tom-tom shejire bolar edi, — deıdi Edvın Edýardovıch

— Biraq oǵan bizde ýaqyt qaıda. Qazir kóp detaldar este de qalǵan joq. Biraq negizgi ustaǵan baǵyttarymyz kókeıde áli saırap tur.

— Bárin ashyq jasaý kerek, — dedi Edvın Edýardovıch birtúrli nurlana sóılep. — Kolhozshylardyń óz aqylyna salyp, óz kúshimen istegen jón. Osy maqsatpen sehtyq júıege kóshtik. Bizde qazir tórt seh bar: egin sharýashylyǵy, mal sharýashylyǵy, mehanızasıa, qurylys pen qosalqy kásiporyndar sehy. Egin sharýashylyǵy sehyna úsh traktor egis brıgadasy men ortalyq qyrman kiredi. Mal sharýashylyǵy sehyna úsh tovarly sút fermasy men kús fermasy, sút blogy jáne ortalyq jemshóp sehy jatady. Mehanızasıa sehy — mashına-traktor sheberhanasy, avtopark, mashına jasaý aýlasy, elektroseh, munaı bazasy, eńbekti kóp qajet etetin jumystardy mehanıkalandyrý brıgadasy. Al tórtinshi sehtyń — qurylys sehynyń quramyna aǵash óndeý sheberhanasy, ortalyq qoıma, naýbaıhana, qonaq úı kiredi. Árbir sehtyń bastyqtary, ondaǵy fermalar men brıgadalardyń meńgerýshileri, brıgadırleri bar. Negizgi qordy sehtarǵa bólip tastaımyz. Olar qaı jumystan paıda, qaı saladan zıan keletinin ózderi esepteıdi. Iaǵnı óz ýchastoginde ózi qojaıyn. Kolhoz ortalyǵynan bárin táptishtep soqyrǵa taıaq ustatqandaı kózep otyrýdy qoıdyq. Sharýashylyqty tıimdi júrgizýdiń jolyn izdep basyn aýyrtsyn, izdensin, qanatyn sabalasyn. Alǵashqy jyldary bul júıe, árıne ońaıǵa soqqan joq. Ortalyqqa qaraı, jaltaqtap qalǵan eski ádet etekten tartty da. Biraq ekonomıkalyq tutqanyń ǵajaptyǵy da sonda, aıýǵa namaz úıretkendeı, jurtty esepteýge daǵdylandyrady. Qazir brıgadalar, fermalar, sehtar bir tıyn jibermeýge tyrysady. Olar óz máselelerin fermanyń, brıgadanyń, sehtyń sovetterinde qaraıdy. Kolhozda mundaı 10 sovet bar. Onyń aıtqany zań. Ekonomıkalyq másele de tártip máselesi de, áleýmettik máselesi de sonda sheshiledi. Ózin-ózi basqarý, demokratıa degenimiz osy emes pe. Keıingi kezde brıgadırler, ferma meńgerýshileri, seh bastyqtary saılanyp qoıylatyn boldy. Bul da tómennen baqylaýdyń, kópshilik pikiriniń rólin kúsheıtti.

Bizde kolhoz boıynsha ekonomıkalyq taldaý búrosy bar. Onyń músheleri bas mamandar. Aıyna bir ret ótetin óz májilisinde bul búro brıgada sovetteriniń esebin tyńdaıdy, olarǵa baǵdar berip otyrady. Al aǵymdaǵy máselelerdiń bárin tómengi kollektıvterdiń ózinde sheshkizemiz. Toqsan saıyn ótetin kolhozshylardyń jalpy jınalysynyń kún tártibine aýqymdy, keleli máseleler qoıylady. Aralyqtaǵy uıymdastyrý jumystary kolhoz basqarmasy men tekserý komısıasyna júkteledi, mine bul qurylymdyq jaǵy. Basqasha aıtqanda basqarý mehanızmi. Onyń ıkemdi, tıimdi túrin taptyq dep bilemiz.

Sosyn bizde kúshtep mindetteme alǵyzý degen joq. Brıgada, ferma, seh ózi sheshedi. Al olar árbir adamnyń múmkindigin eskerdi. Mynadaı bir oqıǵanyń kýási bolǵanym bar. Vera Ilıchına Voroveva degen saýynshylar zvenosynyń jetekshisi ótken jyly ár sıyrdan 3500 kılogramm sút alýǵa mindettenemiz dedi. Oǵan deıingi kórsetkishteri 3200 kılogramm bolatyn.

— Bir jylda ár saýyn sıyrdyń súttiligin 300 kılogrammǵa kótermek pe? Múmkin emes?

Buǵan bárimiz de kúmándandyq. Biraq Vera Ilıchına bolmaı qoıdy. «Esebim bar, jolyn tabam, sózimde turmasam jaýap beretin ózim, zveno úshin jaýap beretin men, bárimiz aqyldastyq, múmkindik bar» dep otyryp aldy. Amal ne kóndik. Aqyry onyki durys bop shyqty, kózdegen mejesine jetti. Iaǵnı is qasynda júrgender senen góri kóregen. Kózin ashsa, halyq qaıraty taýsylmas qazyna degen osy ǵoı. Menińshe ol kózdi ashyp otyrǵan sharýashylyq esep.

— Siz alǵash kelgende aldyńyzdan shyqqan tórt problemanyń sońǵysyn bastadyńyz. Bylaısha aıtqanda adamdarmen jumys isteýden. Jem shóp máselesin qalaı sheshtińizder? Odan soń qurylys jaıly kadrlardy turaqtandyrý týraly aıta ketseńiz.

— Baıqap qalǵan ekensiz ǵoı, ádeıi solaı etip otyrmyn. Máseleniń máselesi — adam faktory, adamdardyń boıyndaǵy qýatty oıatý. Bul ónerdi ıgergen basshynyń baǵy qashanda janbaq. Demokratıa degenińiz jurttyń pikirin tyńdaý, halyqpen aqyldasý degen sóz. Al jarıalylyq — ol eshnárseni jasyrmaý. Sonda ǵana aqylshyń kóp, janashyryń kóp degen sóz. Ári bul ekeýi uıymdasýǵa, toptasýǵa bastaıdy. Enjarlyq, masyldyq óz -ózinen yǵysyp beredi.

Al endi jem shóp bazasy jaıly. Mal ósirip otyryp, jem shópti molaıtpaý, onyń túr-túrin kóbeıtpeý — orǵa jyǵylý. Bizde jer asa kóp emes, barlyǵy 49644 gektar, onyń aýyl sharýashylyǵyna jaramdysy — 41797 gektar. Osydan egistik 18120 gektar da, jaıylymdyq — 22523 gektar, al pishen shabatyn jerdiń kólemi bar bolǵany — 637 gektar. Bizde qoı joq. 4300 bas iri qarany, onyń ishinde 1450 bas saýyn sıyrdy, 17000 qusty, 460 bas jylqyny qalaı asyrap, olardyń ónimin qalaı arttyrýymyz kerek, bul salany qalaı tıimdi júrgizýge bolady? Birden-bir jol jerdi jaqsylap paıdalaný, onyń on myń gektardan astamyn dándi daqyldar alsa, qalǵanyn jem-shóptik daqyldardy egý — júgerini, bir jyldyq, kóp jyldyq shópterdiń kólemin ulǵaıtý, ósirýdi ıgerý. Onynshy besjyldyqta jem-shóptik daqyldardyń kólemi 5000 gektar bolsa, qazir 7000 gektardan asyp tústi. Eń qýanyshtysy ár gektardan alynatyn ónimdi ulǵaıttyq. Sosyn jaıylymdardy jaqsartýdy myqtap qolǵa aldyq. Kóp jylǵy mıhnatymyzdy táptishtep aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn. Qazir bizde jem-shóp jóninde qıynshylyq joq. Kóp jyldyq shóptiń tuqymyn áýeli ózgege satatyn boldyq, ony paıda tabýdyń kózine aınaldyrdyq. Mysaly, ekpe jońyshqa tuqymynyń bir paıdasy 12 myń som. Al ony biz 300 gektarǵa egemiz. Onynshy besjyldyqta onyń ár gektarynan 9 sentnerden ǵana ónim alynsa, qazir 19 sentnerden ónim alamyz. Sózdiń qysqasy, eger biz qazir árbir 100 sıyrdan 99 buzaý ósirip, iri qaranyń etke ótkizý salmaǵyn 480 gramǵa jetkizip otyrsaq, bul eń aldymen jemshóp muqtajdyǵyn sheshýdiń arqasy. Onynshy besjyldyqta 393 kılogramm edi, qazir etke ótkizilgen maldyń 95 prosenti joǵary qondylyqpen qabyldanady. Kolhoz úshin bul aǵyp turǵan paıda.

Sharýashylyq esepte este myqtap saqtaıtyn taǵy eki kórsetkish bar. Olar - ónimniń ózindik quny jáne ónimge jumsalatyn shyǵyn. Bul kórsetkishter neǵurlym tómendegen saıyn tıimdilik soǵurlym arta túsedi. Aıtarlyq, 1986 jyly bir sentner iri qara etiniń ózindik qunyn 183 som 70 tıyn bolady dep josparlasaq, ol 177 som 10 tıyn bolady. Bir sentner qosymsha salmaq alýǵa jospar boıynsha 23,4 adam – saǵat jumsaý kózdelse, ol 20,3 adam-saǵat bolady. Ótken merekeli jyly, ıaǵnı 1987 jyly, súttiń ár sentnerin 29 som 25 tıynǵa (buryn 33 som 05 tıyn bolatyn), iri qara etin 169 somǵa túsirdik. Al onynshy besjyldyqta bir sentner iri qara eti 221 som 39 tıynǵa, on birinshi besjyldyqta 192 som 43 tıynǵa túsken-di, súttiń ár sentneri 43 som 07 tıynǵa deıin barǵan edi.

— Bul sıfrlardy sóılete berseń, olardyń aıtary kóp, — dep bir kúlip qoıdy Edvın Edýardovıch. — Biz ekonomıserden, kollektıv jetekshilerinen tap osy sıfrlardy «sóılete bilýdi» talap etemiz. Qarapaıym eńbekker qalyń sıfrdiń arasynda maltyǵyp qalmaı, keregin, tıimdisin bilsin. Bul da jaqsy jumys isteý jolyndaǵy kúrestiń bir túri sendirýdiń, sergitýdiń, kózin jetkizýdiń, alǵa umtylýdyń taptyrmas quraly. İstegen isiniń ne bergenin, ne bererin bilip otyrsa, eńbekker óz eńbeginiń baǵasyn tereń uǵady, oılanady, tolǵanady. Bul da adam faktory ǵoı, ony esh máselede aınalyp kete almaısyń.

Sonymen alynatyn tabys jyl saıyn ósip otyrsa, ózindik qun arzandaı berse, az shyǵyn jumsap, kóp ónim óndirýge jurt daǵdylana bastasa, kolhoz ekonomıkasy nyǵaımaı qaıtedi. Ol kolhozshylardyń jaǵdaıyn jaqsartady, jalaqysyn kóbeıtedi. Jalaqysy kóbeıgen adam kóńildi bolady, týǵan jerinen kete de qoımaıdy. Mysaly, bizdiń saýynshylar jaz kezinde aıyna 300-400 somǵa deıin tabys tabady. Bul sizdiń kadrlardy qalaı turaqtandyrdyńyzdar degen suraǵyńyzǵa jaýap. Qazir bizde eńbekke jaramdy 720 adam bar. Al men kelgende solardyń sany 500-den aspaıtyn. Shúkirshilik, qazir júmysshy kúshinen asa tapshylyq kórip júrgenimiz joq. Biraq jumys kólemi ósedi, adamdar qashanda kerek bolady. Jalpy bizdiń kolhozda 1852 adam turady. Onyń 260-y pensıonerler, qalǵandary mektep oqýshylary, jas sábıler degen sóz ǵoı. Alaıda kolhozdyń erteńgi bolashaǵy solar, olar jónindegi qamqorlyq - strategıalyq másele. «Urpaǵyn oılamaǵan umyt qalady» demeı me halyq. Tegi biz búgingiden góri bolashaqqa kóbirek jumys isteýimiz kerek dep bilemin men. Jaı ómirlik kórinisti alaıyq. Tipti árbir áke-shesheniń ózi bárin balalary úshin jasamaı ma. Balalary úshin mektep joq jerden ketip te qalady, qysqasy olardyń jolynda otqa da, sýǵa da túsýge ázir. Osy qarapaıym aqıqatty kolhoz kólemine aýdaryp kórsek she. Sol balalardy da kolhozda qalaı ustaý kerek. Kolhoz isine, ıaǵnı jerge, sharýa mamandyǵyna degen súıispenshiliktiń urpaqtan — urpaqqa berilýin nemen qamtamasyz ete alamyz. Meniń bul strategıalyq másele dep otyrǵanym sol. Mine munyń bir ushy qurylysqa, turǵyn úıge kelip tireledi.

Qysqarta aıtaıyn, men munda kelgenniń kelesi jyly — ıaǵnı 1979 jyly jylyna 10-11 úıden ǵana salsaq, odan keıin 17 úıden qazir jylyna — 24-26 úıden salýǵa jettik. Biz sharýashylyq adamdary sıfrlarǵa kete beremiz. Óıtkeni ol dáleldirek. Taǵy bir sıfrdy aıtaıyn. Eger 1976 jyly kolhozymyzda jalpy turǵyn úı kólemi 2888 sharshy metr bolsa qazir ol 9620 sharshy metrge jetti. Iaǵnı úsh eseden astam ósti. Biraq muny da áli jetkiliksiz dep esepteımiz.

— Sonymen, — dedi Edvın Edýardovıch aldyndaǵy kolhozdyń ekonomıkalyq pasportyn jaba berip, — biz tolyq sharýashylyq esepke, ózin-ózi qarjylandyrýǵa edáýir daıyndyqpen keldik. Bul isti 1983 jyldan tereńdep qolǵa ala bastaǵan edik. Búkil mamandarymyz da, kolhozdyń ekonomıkalyq taldaý búrosy da, tómengi barlyq kollektıvter de ekonomıkalyq senimdi júıege jaýapkershilikpen kiristi desek, maqtanǵandyq emes. Bul ekonomıkalyq tutqa óziniń pravosyna enip, taǵy bir bıik beleske kóterse deımiz.

— Edvın Edýardovıch, sizder ótken jyly kolhozda aýyl sharýashylyǵy jetistikteriniń kórmesin uıymdastyrypsyzdar. Iaǵnı ózderińizdiń «VDNH»- laryńyz boldy degen sóz. Ondaǵy kózdelgen maqsat ne?

— Biz byltyr ǵana emes, aldyńǵy jyly da uıymdastyrdyq. Byltyrǵy kórmemizge kórshi aýdandardyń sharýashylyqtarynan da kórýge adamdar keldi. Maqsat ne? Maqsat — barymyzdy sarapqa salý, kórneki kúıde kórý deıme, mine sol. Sharýashylyq esepke tolyq kóshýge ázirliktiń bir joly dese de bolar qusy. Al ony uıymdastyrý, jasaý úlken mektep boldy. Bardy qalaı kórsete bilý kerek. «Kórmege qoıylady» degenniń ózi qandaı qamshy bolǵanyn bilseńiz... Asyl tuqymdy mal, ádemi ósirilgen buzaý, sútti sıyr, kús tuqymynyń áldenesheýi, ónimniń túr-túri — bıdaıdyń sorttary, kóp jyldyq shop, júgeri, túsimdi ýchaskilerdiń daqyldary, kútimdi tehnıka — bári-bári boldy. Saýynshylardyń, ógizshe semirtýshilerdiń óz áýkim - áýkimderdiń baptaǵanyn kórseńiz. Kádimgi báıge atyndaı mápelep, jutyndyryp ákeldi. Kóz kóp jerde kimniń jaman kóringisi kelsin. Sehtardyń, fermalardyń jasaǵan dıagramlary, ekonomıkalyq kórsetkishterin sóıletýi jurttyń bárin qyzyqtyrdy. Tómengi kollektıvter birin-biri tereńirek bile tústi, birinen biri úırendi. Ózimizdi ózimiz baıqaý, ózimizge ózimiz esep berý sıaqty boldy. Ásirese mektep oqýshylary kóp maǵlumat aldy, óz kolhozdarynyń búgingisi men keleshegin kóz aldynan ótkerdi, ata - analarynyń jetistikterine súıindi. Aýyl sharýashylyǵyna degem yqylastary artty. Tap osy kórme kezinde maǵan bir oı keldi: kolhozdyń osý jolyn beıneleıtin mýzeı nege ashpasqa? Tarıhty qurmetteýge, dástúrdi jalǵastyrýǵa tárbıeleýdiń tamasha bir orny bolar edi - aq. Eń bastysy ıdeıalyq týýy, jaqsy ıdeıa qashanda ıgilikti isterge bastaıdy.

— Edvın Edýardovıch, «Joldy júrgen óndiredi» degen halyq maqaly bar. Biraz isti tyndyryp tastapsyzdar. Biraq toq meıili bizge jat qoı. Taǵy da qandaı ıgilikti qadamdar jaıly tolǵanystaryńyz bar?

— Tyndyryp tastadyq degen sózden qorqam, óz basym. Ol maqtanýǵa ákep soǵady. Osy oraıda oıyma ótken jyly bolǵan sońǵy partıa jınalysy túsip otyr. Onda kolhozdyń partkomy qaıta qurýǵa qalaı basshylyq etip jatqany týraly esep berdi. Ózge sharýashylyqtardan, tipti respýblıkadan tys jerlerdegi kolhozdar ómirinen derekter keltirildi. Sol derektermen kórsetkishterimizdi salystyrdy. Iyqtassaq myqtymen ıyqtasaıyq, búgingi bıligimizdi jańa belestiń — jedeldetý belesiniń basy ǵana dep esepteıik, ashylmaǵan rezervter áli barshylyq, eń úlken rezerv adamdar boıynda, solardyń ashylmaǵan qýatyna kilt tabaıyq degen pikirler aıtyldy.

Ústi-ústine tópelep jınalys ótkize berýde ádetimde joq-ty. Bul jurtty yǵyr qylady, ári altyn ýaqytty kóne - kórneý ysyrap etý ǵoı. Tómengi kollektıv basshylarynyń qulaǵyna quıatynymyz da osy. Jınalys dámdi bolsyn, kerek ýaqytynda shaqyrylsyn, Álde bireýlerdiń «ne shara qoldandyń» degende shubyrtyp, ótkizilgen jınalystardy tize jónelgenshe jynym keledi. Jınalystyń kerek ýaqyty bar. Jaǵdaı talap etedi, sonda shaqyr. Joqtan ózgeni jınalysqa salyp myljyńdaı bergendi biz jek kóremiz.

Ekonomıkalyq bilim — búgingi tandaǵy eń zárý mindetterdiń biri esebinde qoıyldy. Munsyz sharýashylyq esep, ózin-ózi qarjylandyrýdy bilý joq. Basshydan bastap, árbir kolhozshynyń taldaý qabiletin udaıy ispen synap otyrýymyz qajet.

Rýhanı bıiktik degen ne? Moraldyq - psıhologıalyq ahýaldyń basty kórsetkishi bul! Kerek deseńiz ekonomıkalyq ta, áleýmettik te bolmysymyzdyń aınasy. Bizderdiń «domalaq» aryzdy qaraýdy umytqanymyz qashan, — dedi kolhozdyń bas býhgalteri Lúbov Arnoldovna Mıtrovanova. — Óıtkeni bári ashyq aıtylady, adal talqylanady. Árkimniń taǵdyryn oǵan etene jaqyn kollektıvi sheshedi. Al kollektıv sol adamdy qaı basshydan bolsa da jaqsy biledi. Onyń, aldynda eshkim tyrp ete almaıdy. Mysaly, ótken jyly dáleldi sebeptersiz mal qystatýǵa ázirlik kezinde jumysqa shyqpaı qalǵan bes adamǵa zattaı aqy alý shekteldi. Al aldyńǵy jyly mal sharýashylyq sehynda 13 adamnan 1648 som ustalǵan bolatyn. Osylardyń bireýinen aryz tústi me, meni jábirledi dep, ne kolhoz basqarmasyna, ne partkomǵa keldi me? Joq, kelgen joq. Nege? Osynyń bári kollektıv uıǵarymymen bolǵan. Brıgadalardyń, fermalardyń, sehtardyń, ondaǵy partıa toptarynyń tárbıeshilik rolin kóterip jaqsy istep júrmiz. Eń sózi ótimdi eń qatal tóreshisi solar. Ádil sheshim, ádil sóz júrgizgen jerde rýhanı bıiktik bolady. Osy bıiktikke órleýimiz qajet. Kóp tabystyń kepili sonda.

Biz sońǵy jyldary egistikti qurǵaqshylyqtan qorǵaıtyn ormandy alqap óńirin keńeıtýdi myqtap qolǵa aldyq. Jylyna 25 gektar jerge aǵash otyrǵyzamyz. Ony kútip baptaımyz. Qazir sondaı alqap kólemi 480 gektarǵa jetti. 1986 jyldan beri sý bógetterin sala bastadyq. Ondaǵy oıymyz — qar sýynyń da shyp - shyrǵasyn shyǵarmaý. Osy bógetterdiń tutas bir kaskadyn jasaý oıymyzda bar. Ol uzyndyǵy 12 kılometrge deıin sozylmaq. Iaǵnı sýlandyrý máselesine jańa betburys jasaý nıetindemiz. Munsyz eginshilikti órge bastyrý, odan turaqty ónim alý, onyń tıimdiligin joǵary etý múmkin emes. İstelip jatqandarǵa qosa ıntensıvti tehnologıany damyta tússek, árbir tanaptyń qunaryn arttyryp, bererin kóbeıtsek, taza parǵa kúsh salsaq. Osynyń bárin taıǵa tańba basqandaı kórsetip turatyn tanap pasporttaryn jasaýdy jolǵa qoısaq... Qysqasy eginshiliktiń birese órge, birese yldıǵa tartýyn toqtatqymyz keledi. Tek órge tartýymyz kerek. Maqsat osy.

Al mal ósirýdiń problemasy túgel sheshilip boldy desek, ol adasqandyq bolar edi. Ǵylymǵa, ǵylymı negizge birjola kóshý kerek. Bizde qazir ár saýyn sıyrdan jylyna alynatyn sút 3232 kılogramm. Osyny 4000-5000 kılogrammǵa jetkizýge bola ma? Bolady dep esepteımiz. Biz tóldeıtin bir sıyrdan bir buzaý alýdy sheshtik dep esepteımiz. 1987 jyly 100 sıyrdan 99 buzaý aldyq. Al ótken besjyldyq qorytyndysyna ol 89 bolatyn. Kolhoz ornynda, jaıylym ornynda, ferma ornynda. Sonda ózgergen ne? Kútim kúsheıdi, qoǵam baılyǵyna, qoǵamdyq eńbekke degen adamdardyń kózqarasy ózgerdi.

Endi sıyr tuqymyn asyldandyrýdy ıntensıvti túrde kolǵa almasa bolmaıdy. Asa bir úlken rezerv osynda jatyr. Men sizge bir qyzyq mysal keltireıin. Asyl tuqymdy múıizsiz toqal sıyrlardy kóbirek ustasaq deımiz. Nege deısiz ǵoı. Ǵylymı ınformasıaǵa qaraǵanda múıizdiń jetilýiniń ózine 16 kılogramm et alýǵa jumsalatyndaı qorek ketedi eken. Pálenbaı myń sıyrǵa osyny kóbeıtip kórińiz. Mine, sharýashylyq esep ekonomıkanyń qandaı - qandaı qýystaryn aralatady.

Bizdiń 22 myń gektardan astam jaıylymdyǵymyz Abaı aýdanynyń terıtorıasynan bólingen. Ony mádenıettendirý, shóbin shúıgin etý óz aldyna bir qora másele. Tabıǵatqa da, kórshige de táýeldi bolmaýymyz kerek. Osy jolda arqa súıerimiz de — esep, esep taǵy da esep. Ónim molaıa bersin, ózindik qun arzandaı bersin.

Biz júmysshy kúshi, jer kólemi, egistik, jaıylymdylyq mólsheri jaǵynan respýblıkada, tipti oblysta iri sharýashylyqtardyń qataryna jatpaımyz. Biraq búgingi erlikti ózgeden izde. Osy rette «myqtylarmen» ıyqtasyp kórsek deımiz. Bul básekeden de abyroımen alyp shyǵatyn sharýashylyq esep. Baǵaly teriler beretin myń fermasyn uıymdastyrýdy da josparlap otyrmyz. Ósiretin qustarymyzdyń ishinde qazdardy 4 kılogrammnan satqymyz keledi. Qus etiniń bir sentinerin ózindik quny on birinshi besjyldyqta 200 som bolyp edi, 1987 jyly 105 somǵa túsirdik. Bul da ferma meńgerýshisinen bastap, árbir qus ósirýshiniń esepteı bilýiniń, esep nátıjesine syn kózben qaraýynyń jemisi. Biraq bul ózindik qundy biz áli joǵary dep esepteımiz.

Edvın Edýardovıch áleýmettik salanyń bolashaǵyn tipti qyzyǵa aıtty. «Úı máselesi tolyk sheshildi» dep raport berer kúndi kórsem. 16 myń somy tólenip qoıylǵan «Ertegiler qalashyǵy» sábılerdiń máz meıram bolar ornyna aınalsa, ıpodrom, stadıon, kolhoz mýzeıi salynyp bitse, árbir bólimshede magazın, balabaqsha, fın monshasy ádemi salynǵan kotejder sap túzelse... Iá, báriniń de jobasy bar, kóńilde saırap tur, qarjy da, kúsh te tabyldy, esebi bar, esebi. Kóńil shirkin qansha júırik bolǵanmen ýaqyt aıasy degen ólshem de bar ǵoı. Sol áli-aq bárin orny-ornyna qoıar. Eń qýanyshtysy «Qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi» deıtin sharýashylyq emes qoı bul, aqylmen, eseppen keń kósilýge múmkindigi ábden mol.

Áıtpese... Basqany bylaı qoıǵanda, 260 pensıonerdi tolyqtaı kolhoz qamqorlyǵyna alar ma edi. Olardyń úı janyndaǵy ýchaskelerin óndeý, qora-jaılaryn jóndeý, otyn-sýyn, qolda ustaıtyn maldaryn jem-shóppen qamtamasyz etý, keıbir qajetti jabdyqtaryn taýyp berýden bastap, qajet bolsa jańa úıge qonys aýdarǵanǵa deıingi tilekterin tolyq oryndaý — kolhoz moınynda. Bul maqsatqa arnaıy qaralǵan qarjy bar.

Oılaǵan maqsatqa jetý saǵaty, bizdińshe, áli-aq soǵady. Maqsatsyz bolýdan saqtasyn.

***

Edvın Edýardovıch Foos bıyl nebári 38 jasta. Keıbir adamdardy uzaq jylǵy qarbalas jumys qajytady ǵoı. Biraq ondaı qajýdy bul azamattyń boıynan kóre almadyq. On jylǵa taqaý predsedateldik jumys qaıta óz qazanynda ony myqtap shynyqtyrǵan sekildi — eń aldymen iskerlik jaǵynan, rýhanı jaǵynan.

Ana sútimen bitken adaldyq, jan tazalyǵy, ata qasıeti darytqan usynyqtylyq, qarapaıymdylyq. Tap osy qasıet álde kimder shaldyqqan menmensýden de, qolymda tur dep ońdy-soldy silteýden de, dańq qumarlyqtan da, dańǵazalyqtan da, jandy azdyratyn jaǵympazdyqtan da aman alyp qalǵan. Dál osy qasıet onyń boıynda aıtsa oryndaıtyn, qolǵa alsa jetpeı qoımaıtyn, adamdy baǵalaýdy eń asyl paryz sanaıtyn, oıyna kelgendi irikpeıtin, óz taǵdyry synǵa tússe de, halyq múddesi úshin órlik kórsete alatyn sapalardy baıytqan. Ádildigi, adaldyǵy, jańalyqqa jany qumarlyǵy, jumys dese densaýlyǵyn da umytyp ketetin eńbekqorlyǵy ómirdegi eń senimdi serigi eken. Osy sapalary úshin de eli óte qurmetteıdi eken ony.

Bizdiń áńgimemiz bitýge jaqyndaǵanda Edvın Edýardovıch qolyna bir qalyn papkany aldy.

— Mynaýyńyzdyń ishinde ne bar?

— Bul mekteptegi klass jetekshileriniń balalarǵa jazǵan minezdemesi. Sol minezdemeler turǵysynan ata-analarǵa qarasam dep edim. Jumysta qalaı, úıinde qalaı. Urpaqtar arasynda rýhanı jalǵastyq, uqsastyq bar ma eken?

— Munyńyz úlken bir zertteý ǵoı.

— Kerek qoı, kerek. Kerek bolǵan soń, ony da bilgenniń artyqtyǵy joq, — dep uıala kúldi.

Biz esikten shyǵa bergende mol deneli báıbishe adamdy kórip, Edvın Edýardovıch báıek boldy da qaldy.

— Marıa Egorovna, nege kúttińiz, kire bermedińiz be, biz basqa bólmege kóshetin edik qoı.

— Predsedateldiń ústine qalaı kirem. Onyń ústine qasyńyzda kisi bar, deıdi.

Marıa Egorovna qýlana kúldi.

— Men sizge predsedatel emespin. Siz meniń anamdaısyz. Budan bylaı búıtip kútip qalsańyz, ókpeleımin.

Sosyn ol kisiniń búkil ómirbaıanymen tanystyrdy. Kolhozdyń ardageri, pensıaǵa shyqqan soń keńsede úı sypyrýshy bolyp isteıdi eken. Mynaý aýladaǵy búkil gúlzardyń sol kisiniń qolymen baptalǵanyn aıtty. Jurt qaljyńdap bolsa da ony kolhozdyń emes, «Nazarovanyń gúlzary» deıdi eken.

— Gúlderi qandaı súıkimdi, ıisti bolsa, ózi de sondaı súıkimdi adam. Búkil isinen adamgershilik, parasattylyq ańqyp turady.

Bárimiz de bul kisini anamyzdaı kóremiz, erkeleımiz. «Balalarym, jumys istese, senderdeı istesin» dep bizdi de kóńildendirip qoıady.

Talaıdy kórgen ana júregi tap basyp tanyp, bul sózdi taýyp aıtsa kerek. Biz de sol bir kezdesýden úlken lázzat alyp, ujymy jarasqan, utymdy isteri kóp, isteýge degen qulshynysy tipti zor kollektıvti, onyń basshysyn, dálirek aıtsaq qaıta qurýdyń qaharmanyn kórip qaıttyq.

Semeı oblysy, Borodýlıha aýdany.

---