InfoHub Logo

Qazaq týraly jyr

Aǵarystyń basqa ózenderden pálendeı aıyrmashylyǵy joq. Kún shyǵystan sýyrtpaqtala bastaý alyp, qubylany mańdaıǵa bere san-san ırek jasap, jer jaryqtyqtyń jon arqasyn qanqurttaı jep, jele jortyp aǵar edi. Ózen bolǵan soń, ol da tabıǵat ananyń bel balasy jáne sol tabıǵat ananyń yrqynda, birde toǵaıyp, birde azaıyp, qubylmaly dáýrenniń san-sapalaǵyn bastan keshti. Aǵarys qashan jaratylǵanyn, teginde, qaı ózenniń qorek qosar salasy, ne aǵar arnasy bolyp, teginde de, dál búgingideı erke-sholjań telegeıli ári shaıqy-burqy tentek  bolyp pa edi — áste sezip-bilgen emes. Kúni erteń tanaby keýip, tasy qańsyp qalsa, ámbe qudiretti aspannan izgi nóser bir tambaı saýynsyz qysyr qalsa, ne laj — muny jáne de oılaǵan emes. Qazir kóktem ǵoı, eń dáýirlegen, shanaǵynan asyp, shalyqtaǵan shaǵy osy; Qystaı siresip jatqan kúpse qar, kók taıǵaqmuz erip, saı-sala, jylǵa jylǵany qýalap, Aǵarysta tabysatyn; Aǵarystyń aryny baıaǵydan áldeqaıda tegeýirindi, óz qynaryn — óz saǵasyn yryp-jyryp tepsinetin; bir kezdegi saf taza móldirliginen jurdaı bolǵanymen, osynaý aqbula syqpytyna asa máz; máz bolmaı qaıtsin — buryndy-sońdy óz bolmysynda joq kól-kesir dáýletke ıe, ony endi esh tosqaýyl, esh qudiret toǵandap, buǵalyq tastaı almasa kerek. Bul ózen jylda mamyrdy ortalap baryp tasýshy edi, bıyl kókek aıynan-aq kári jynyn shaqyrǵan, ásirese, tún balasynda dúnıe jalqy sát beımezgil raqatqa keship, túni boıǵy ıý-qıýdan shaldyqqandaı myzǵyǵan mezette, áýmeser tolqyndaryn kókparǵa salyp doldanyp, óz qýatyna, óz qylyǵyna ózi súısinip, jarylqaýshysy — Kún nuryna sıynbaı, qaıta sol nurdyń joqtyǵyna máre-sáre qýanyp, bar tirshilikti mazaqtap saq-saq kúlip, áıteýir, bir kózsiz erlikti, bas jarar buzaqylyqty ańsaǵandaı, arqyrap sarqyrap aǵady. Kápersiz ózenniń shálkem-shalys minezi men az kúngi saýyq-saıranǵa esirgen essizdigin tabıǵat ana keshirse kerek; biraq kúnderdiń kúni basy aýyryp, baltyry syzdaǵanda, baǵy taıyp, talaısyz taǵdyr tapalaǵanda, táýbege kelip, aqyly kirer degeni shyǵar; eńký- eńký jyldar ótip, zamana zańǵar tartqanda, talaı ózen sýalyp, talaı aǵash qýararyn — al osy sýalý men qýarý tirshilikgiń aınymas zańy ekenin Aǵarys zerdelegen joq. Jazǵyturymnyń az bazaryna erkelep, dúnıeniń bar tizgini yrqyna keshkendeı masattandy-aı... Shyn nazar aýdaryp, qulyq qoıǵan adam Aǵarystyń ózge ózenderden ájeptáýir aıyrmashylyǵyn boljar edi. Aǵarystyń eni qozykósh, arnasy aýqymdy, jaǵasyna qonǵan el-jurttyń kenezesin keptirmes mol sýly, jaǵasy jaz shyǵa jap-jasyl nýǵa bólenip, qyp-qyzyp qyrmyzy gúldermen jurymdalyp jatyr. Erneýindegi ıin tiresken qalyń jyńǵyldy kópsiıgendeı, ári osy kórik berip kómkerip turar kúıdirgi men shaǵan ósimdigine berer as-sýsynyn qyzǵanǵandaı — tasyǵan saıyn jaıpap, otap, óz denesin ózi jalańashtaıtyn. Basqa ózenderden taǵy bir ereksheligi — Aǵarystyń arnasy tereń emes, áperbaqan tolqynymen eki jaq ezýin jyra-jyra jaıpaqtalyp, ýaqyt ótken saıyn, qaırańǵa aınalyp taıyzdalyp barady; sosyn beıbit jatqan jer ekesh jerdi de tynyshyn ketirip, jumyr jonyn soıǵylap, tyrtyqtap tastaıtyn... Onyń qaınar kózin qurar bildeı-bildeı ush salasy bar, úsh salasy taramdalyp, tamyrlanyp, usaq bulaqtardan qorek alady. Biraq eń qyzyǵy — kóktem týa baıyǵan bulaqtar, tipti álgi úsh salanyń ózi de pyshyrap, quıar arnasynan syrǵaqsı tus-tusqa qashar edi; jylǵany qýalap, jylǵany saǵalap, bet-betimen laǵar edi; kóktem sýyna masaıǵan jas bulaqtar kógi jańa tebindeı bastaǵan jerdi aqqula sýymen lat qylyp, bir qabat quıqasyn sypyra qyzyl tastap, laısań eter. Tynyshsyz uldarynyń orynsyz tushtaqaılyǵyna abzal analar qansha keıigenimen, ishten shyqqan shubar jylan ǵoı degendeı, kóp-kóp daraqy qylyǵyna keshirim jasap, ishteı tynar bolar. Biraq ardaq ananyń darqan júregin, shynshyl ári izgi peıilin jyǵa tanymaǵan jetesiz ul týǵan sheshesin kúıik otyna tastap, ulylyǵyn, kir shalmas mahabbatyn rásýa eteri ámbe ras.

Endeshe, mynaý aljasyldanyp, endi-endi kóktem kórkine boısunyp, jasana bastaǵan baıan dala tól uly Aǵarysqa da osyndaı — nurly shýaqtaı eljiregen keń peıil jasap jatsa kerek. Dala, áıteýir, túbinde myna aqylsyz ózenniń táýbesi esine túserin sezetin de... Aǵarystyń jaǵasyn elý jyl meken etken kári emen bolýshy edi, ózennen júz qadamdaı jyraq óskentin. Astyn tolqyn urǵan jarqabaq qulap-qulap, endi, mine, sýǵa minbelep qaldy. Kóshqulash bolyp tarap ketken tamyrlarynyń úshi ashylyp, sýǵa malynyp jatyr. Emen qyr jaǵyndaǵy topyraqqa bekingen tamyryna ǵana ilinip tur. Jyldar boıy ábden bekigen tuǵyryn sý shaıa bastaǵan soń, ólim atty tabıǵat zańy quryǵyn ózine tastaǵanyn sezgendeı, eriksiz eńkeıip edi ózenge, eriksiz tájim etti ózenge; sonda da sińirtik ta-myrlary birden úzilip ketpeı, tyrtysyp kóp shyńaǵan. Kún saıyn bir tamyry qopsyp, kún saıyn tákappar basy eńkish tartyp, kún saıyn boıdan qýat, tamyrdan ál, ózekten nár ketip, ólimsirep barady... Búgin tuńǵysh ret kún kúrkirep, kóktemniń nurly, qaıatty nóseri jaýdy. Alǵashqy nóser ne degen keremet deseńizshi: jer-jahan dúr silkinip, jan-janýar aýyr júkten múldem arylǵandaı masaırap saldy; balamurttanyp tebindegen kók jap-jasyl bóp edireıise qalǵan; qalyń jyńǵyńdan shyǵa kelgen qulan tanaýyn shúıirip kókke qarady-aı; kóktemniń tuńǵysh jaýynyn tek qarǵalar ǵana jaqtyrǵan joq; bárinen de qudaıy jasap tasyrańdaǵan Aǵarys boldy; uryn túsip qaıtqan jigitteı lepirme kóńilde shálekeıi shyǵyp, túni boıy toı toılady; sirkiregen jaýyndy qıǵashtap kóktemniń kerimsal samaly soqty; erteńinde kári emen turaǵynda joq bop shyqty; onyń júz jasaǵan mekeninde aıulaqtanyp Aǵarys aǵyp jatty; kári emendi qaqpaqyldaı qaǵyp, aǵyzyp áketýte ózenniń qaýqary jetpegen; bir shaqyrymdaı uzatyp aparyp, soqpa tusyna qaırandap tastaǵan. Josylǵan ózen jaýynnan soń tosyn qyr kórsetti: arnasyn keńeıtti; talaı-talaı ósimdiktiń obalyna qaldy, túsi ábden lastandy, beıbit dalanyń berekesin aldy, árbir soqtyrma soqpaqtary aqkóbikke tolyp, aılaq-ıirimderi terendeı túsken. Taýdaı aq bas tolqyndar bir-birin tyqsyrta aıdap, sanyn shapalaqtaı týlap, myń búktelip, júz tolǵanyp, tolyqsı, ústine záýideǵalam ilingen salyndylardy lyqsyta aryndaıdy. Azan-qazan ún shyǵaryp, osy ún: beıne úıirin izdep sandalǵan aıǵyrdy, ne bolmasa baýyzdalǵan maldyń qorqyraýyn, myń-mıllıon arystannyń qan-josa qyrqysqan keıpin eske salatyn. Kóldeneń qaraǵan kózge onyń bul kópirme kórinisi, máz-meıram tirligi men asqaq asaýlyǵy asa qyzyǵarlyq, tandaı qaqtyrar tamasha edi. Emin-erkin qylyǵy ón boıyna jarasyp, únemi bir osyndaı sham shaqyrǵan shataq kúıde kórgiń kep, jýas, momaqan qalpyn kózge elestetýdiń ózi óte sumdyq sekildi; jynyn alǵan baqsydaı súmireıip jatsa, qandaı qorqynyshty. Aǵarystyń jaǵalaýy ulyjińgir bazar, qaıshy alysqan ómir: jaz jaılaýǵa kóship, jappaı qonystap sán-saltanaty tasyǵan el. Bul eddiń sán-saltanaty beıne mynaý ózenniń ózindeı ámbebabynda turǵan shaǵytyn qystaı sýyq soryp júdegen jurt alǵashqy shýaq, alǵashqy kek, alǵashqy kúrkiregen ózenge alaqanyn jaıa tabynyp, jaratqan ıesine tasattyq arnap jalbarynady. Kóshtiń aldy Aǵarysqa jetip, tórt túlik birdeı sýǵa bas qoıǵanda taýysyp-aq keterdeı qunyǵa ishisip edi, tentek telegeıdiń murty da qısaıǵan joq, qaıta jomarttyǵyn masyldaǵandaı sý keship turǵan qulyntaıdyń tilersegin dirildetip ars-ars qaýyp qalady... Alty qanat, toǵyz qanat aq otaýlar tigilip, ár tustan jer oshaq qazylyp, mal soıylǵanda, kún tas tóbege kóterildi. Qanǵa talasqan ıt yryldasty, biraq ıtterdiń yryldaǵan daýsyn ózen kúrkili estirtpeıdi, tisi ǵana aqsıady. Ózenniń kúrkili ýlap-shýlap qonyp jatqan eldiń, alakóz bop shabysqan aıǵyrdyń únin de óshirgen, tek ózi ǵana óktem alyp qulaq tundyrmaq. Óstip qaǵanaǵy qarq, jaılaýǵa qonysyp júrgen qazaqtardyń bir toby shý ete túsip ózenge tura umtyldy. Mynadaı jaǵdaı bolyp edi: esik pen tórdeı turyqty mama bıeniń qara qasqa qulyny oınaqtap júrip ózenge kúmp berip túsip ketti; aǵysy peren Aǵarys kómeıine ilingen jas qulyndy tuıaqserpýge shamasyn keltirmeı, jula jóneldi. Birtalaıǵa deıin erbendetip batyrmaı apardy da, zym-zıa jutyp qoıdy. Qulynynan aırylǵan mama bıe oqyranyp, sýdy jaǵalaı ilgerili-keıin shapqylap, tań atqansha kisinep júrdi. Jelini de shertip, syzdap, janyn shyǵardy. Bul oqıǵa qýanysh qundaǵyna bólengen jurtqa pálendeı áser etken joq, byltyr arystaı eki azamatty jutqanda da, shimirkenip «qandy sý» atamaǵan. Baǵana qara qasqa qulyn aqqanda, úrkerdeı osharylǵan jurttyń jartysy: «Obal boldy-aý», — dep ishin tartqan, jarym-jartysy: «Qulyn aqqan qandaı qyzyq, taǵy birin baıqap kórer me edi», — desip, máz bolǵan. Osy kúni keshke jurt kópke deıin dabyrlap uıqtaǵan joq: álde búgingi qonalqynyń ystyq-sýyǵy basylmaǵany ma; álde qas qaraıa qazanǵa túsken etti úrker aýa jedi me, múmkin, kóktem jaryqtyqtyń kóńil qurtyn oıatqany, kári-jas degizbeı yryqtan tys ińgá-ińgá sezimmen ýlaǵany shyǵar-aý. Jastar jaǵy kúrkiregen ózenniń jaǵasyna altybaqan quryp, ot jaǵyp, keshe ǵana qulazyp jatqan óńirdi saýyq-saıranǵa bóledi. Tań appaq atqansha, júrek shymyrlatar neshe syqyldy ánder aıtylyp, saı-súıegindi syrqyratar áýendi Aǵarystyń shýyly anyq estirtpeı, úzip-julyp ala qashyp emis-emis jetkizip tastaıdy. Sharshy toptan oqshaýlanyp shyqqan qyz ben jigit máńgi masań Aǵarystyń jaǵalaýyn quldap keledi. Sonsoń jigittiń shapanyn jaıyp, ústine otyrdy. Ekeýi birdeı ór serpip jatqan ózenge telmirip kep otyrǵan. Tegi, qıaldap, mynaý túnniń ózderi úshin eń alǵashqy, ári eń aqyrǵy tún ekenin, kúni erteń osynaý saltanatty jastyq dáýren ystyq-ystyq súıisteriniń qaı-qaısysy da adyra qalaryn, kúni erteń jalqy sát te kórmegen áldekimniń jeteginde, mynaý zar zamandaǵy baılyqustem qurǵan yrtyń-jyrtyń dástúrdiń bodaýynda kete bararyn baǵamdap, baǵamdaǵan saıyn ózgeshe qushtarlyq, alapat sezimmen qaýyshty-aı... Olardyń bir aýyz, jarym aýyz kúbir-sybyryn alparysqan ózen urlap, buǵan deıingi kir shalyp, daq túspegen ar-namystaryn qysqa jipteı kúrmeýge kelmeıtin ýaqyt es jıǵyzyp, esep aldyrmaıtyn qytyqshyl mezgil tonady ǵoı. Tasyǵan qan quıyn-peren adaǵaılap, dál mynaý jaıyn aýyz ózendeı dyzyldap, eki beıbaqty sulatyp-aq tastady. Olar essiz jatyr, olar egiz jatyr, oısyz jatyr... Bilesiz be, eger adam qany myqtap tasysa, jyndy eter, túbi jaqsylyq emes, álgi adamdy qor eter. Endeshe, Aǵarys pen jaırap jatqan qyz-jigittiń qazirgi halinde eshqandaı aıyrmashylyq joq, osy sáttik tasqyndar edi. Biraq kiná taǵyp, aıypqa buıyra almaısyń — tabıǵat zańy... Álden ýaqytta eki jas bas kóterip, óz-ózderine kelip, ekeýi de teris qarap apyl-ǵupyl jınaldy. Sosyn oqshaýlaý, tizelerin qushaqtaǵan kúıi únsiz otyrdy. Únsiz otyra almady: jigit aıtty: kókjıek jaqyndap, aspan bıiktep ketken eken, shyq ta qalyń túsipti, erteń kún ashyq, ári ystyq bolady. Qyz aıtty: ony qaıdan bildiń? Jigit jaýap berdi: — jylqyshylardan... Eki jas kóktem tańyn uıqyly-oıaý dalada qarsy aldy. Maýsym aıaqtalyp qalsa da, tún salqyn, al ózen jaǵasy syzdy, qyrǵa shalqyǵan sýyq jeli bar-tyn. Desek te, osynyń bári: eki erneýin julyp jep, kúshkúresken Aǵarys, túnniń yzǵary men jerdiń syzy, — tipti qaı-qaısysy da alań ete alǵan joq ǵashyqtardy. Siz bilesiz be, tań raýanyn qarsy alý qandaı tańǵajaıyp deseńizshi: meńdegen uıqy, sharshaý, jaýraý ıin tirese eki betińizge jınalady, sizdiń eki betińiz anaý atar tańdaı aǵaryńqy, ári qany tamyp turǵan dıdaryńyz sup-sur bolyp júdep salady; janyńyzdaǵy súıgenińiz sizdiń bar yrqyńyzǵa kóship, tizesinde jatqan basyńyzdy azdap salqyndaý alaqanymen sıpap, dymqyl tartqan shashyńyzdy súp-súıir saýsaqtarymen salalaıdy; súp-súıir saýsaqtan ystyq, súp-súıkimdi saýsaqtan qymbat nárse siz úshin joq, óıtkeni siz osy jasyńyzǵa deıin, osy jasyńyzdan keıin de dál osyndaı injil, ertek syndy túndi basyńyzdan ótkerip, dál osy ispetti araıly tandy eki kózińiz tórt bolyp atyrmaq emessiz; ıá, talaı túnder bolyp, talaı tańdar atar, óıtkenmen ǵashyǵyńyzben qarsy alǵan sahardaı ardaqty kúnder máńgi baqıda bir-aq ret enshińizge tımek. Qudaı-aý, mynaý kóktem kimdi jarylqamaǵan; mynaý kóktem jan-janýardyń ólerde kórgen ári kelte, ári sholaq izgi shaǵy ǵoı; eı, álem, jasaryp qal, jasanyp qal; eı, asaý Aǵarys, seniń búıtip mamyrajaı baz keshýiń qandaı tákappar ám saltanatty bolsa, sondaı qysqa ekenin bilesiń be; aý, Aǵarysty jaǵalaı jaılaǵan, jamıǵat seniń de totydaıyn taranyp, suńqardaıyn sylanǵan shaǵyń osy bolar; kóktem laıymdyq pa eken, kóktem jaryqtyq ushyqsyz ǵoı; ǵumyr boıy masaırap óter mamyrstan ómir qaıda?!. Tań sybyzǵylap, shyǵys kókjıek birsin-birsin sógile bastaǵanda, shóldegen qoıdyń terisindeı bop aspan aıqyndala bastaıdy. Ajarlana bastaǵan aspandaǵy túni boıy syqsyńdaǵan juldyzdar maıdaı erip, tym-tyraqaı tozar... Aǵarystyń ese alatyn ójetekirek shaǵy osy — tań atar shaq. Búkil dúnıe uıqyǵa berilip, bóten dybys sap bolǵanda, tek ózi ǵana arqyrap, aspanǵa shapshyp aıyzy qanar. Baǵanaǵy kádir túnin kúzetken qyz ben jigit anaý aǵaryńqy aspanǵa, anaý mamyrlap jatqan elge, anaý shyryldaı bastaǵan boz-torǵaıǵa aqyrǵy ret qarady, aqyrǵy ret birin-biri qushaqtaǵan kúıi aǵyl-tegil jylady, aqyrǵy ret kókirekti kere erkin tynys aldy... sosyn jubyn jazbaǵan qalpy Aǵarystyń aq bas tolqyndaryna sekirip edi... Siz qanshama mynaý kóktemniń san alýan sıqyrǵa toly totynama ýaǵy shetsiz de sheksiz bolýyn minájat oqyp tileısiz-aý; biraq sol qasıeti mol qurǵyrdyń qaısybiri de qamshynyń sabyndaı sholaq-aý; bıylǵy kóktemdi qanshalyq kerbez kerim edi desek te, ýaǵy bitken soń, hosh-hoshyn aıtyp, endigi eseni shyjyǵan jazǵa bermek... Aǵarys úshin bul óńirdiń jazy tańsyq emes, kóktemgi jeligi áli de basylǵan joq. Úlken bir merekeniń bastalary qandaı qyzyq (ol — kóktem), jaz — sol merekeniń qyzdy-qyzdy bolyp, ári osy qyzyq qaıtalana-qaıtalana mánsizdene bastaǵany sekildi. Mezgil shildeden sarshatamyzǵa oıysqanda, álgi qapersiz tirlik, muńsyz, qamsyz kúnder tipti jalyqtyryp, mezi ete bastaǵan. Asa sharshastyń taby elden, jerden ǵana emes, Aǵarystan da seziletin. Aǵarys ábden ystyp, tap baıaǵydaǵy saýyq-saıranyn ańsaǵandaı oıly kúıge kóshken. Aqqula túsi tazaryp lyqsyp, shanaǵynan irkildep asyp-tógilip jatar jaısań sýy qaıtyp arnalana, pátýasyz jyndylyqtan túser paıdanyń joqtyǵyna arlana bastaǵan-dy. Aǵarystyń arlanýy — arynyń barlyǵyn tanytty. Tamyz aıaqtala ózen múldem ózgerdi. Móldirligi sonsha — túbindegi tasyn sanap, jap-jasyl jalbyzyn julyp alýǵa bolýshy edi. Biraq sýy áli de mol, burynǵy dáýlettiń jurnaqtary adalanǵan joq. Aǵarysty qaýmalaı qonǵan el jazdaıǵy torqaly shaqtyń etek-jeńin jınaqtap, ámbesinde kileń qaryn qampaıtý, kileń jyrtaqaı dyrdý, qymyzǵa masaıyp, qyz ańdý erqashty etti bilem: kóleńkelep úıdiń tasasy, óreniń astynan shyqpaı otyr; úıir-úıir jylqy, tabyn-tabyn sıyr úıezdeı, Aǵarystan uzamaı júzip júr. Júzip júrgenderdiń ishinde bala-shaǵa, anaý qoǵanyń daldasynda qyz-kelinshekter bartyn. Sympyldaı ushqan úırek, qańqyldaǵan qaz mamyrlaı júzip, qıqýǵa qıqý qosyp, ózen boıyn syrly da sybyzǵy dýmanǵa aınaldyrǵan. Bıylǵy jaz aǵarys boıynda ala-bóten berekeli ótti. Jer kúıisi jaqsy, oty mol, tórt túlik tóńkerile semirdi. El essiz qýanyshta edi. Alty san alashtyń basyn qosyp byltyr ólgen yrysbaıdyń asyn ótkerdi, kelin túsirip, qyz uzatty; kúnde báıge, kúnde kókpar, kúnde kúres, kúnde aıtys, áıtse de kúnde tartys. Biraq qandaı bolmasyn qýanyshtyń shegi, tireler tosqaýyly bar-aý: qandaı bolmasyn jazdyń ulasar kúzi, qaıtar qazy bar-aý; qandaı bolmasyn ǵumyrdyń úziler shaǵy, hám qandaı da aǵashtyń sarǵaıyp, ózenniń tartylary ras-aý. Tamyz aıaqtalyp, qyrkúıek týǵanda, elden de, jerden de meń-zeń sandalysty baıqaýǵa bolar, sáýirde bastalyp, jazdaı dyrdýmen ótken qyzyqtan ábden shaldyǵyp edi. Tipti, eldiń aldy jurt aýystyryp, jylystap, kúzemderine bettesken. Kúz kúzemderine bettesken qazaqtar áli yryq bermeı, odyrań-odyrań minezde júr. Sóıtkenmen uzamaı qońyr kúz týyp, qylyshyn súıretip qys kelerin ishteı sezedi ǵoı, qymyzǵa qyzǵan saýyqty bókin-shúkin sharýaǵa aıyrbastaý syńaıly... Aǵarys jaǵasynan el kóship ketken soń, qońyltaqsyp, qańyrap-aq qalǵan. Kóktemde ıemdenip alǵan keń arna kúz jaqyndaǵan saıyn, qýyqtanyp, keshe ǵana tasqyn júrip ótken jer yrsıyp-yrsıyp tas qaýyp jatyr. Seldiń osylyp qalǵan silemi qańsyǵan salyndyǵa, ólgen maldyń qańqasyna toly. Tegi, aǵarys ushan-teńiz jer ıemdenem dep, bir kúngi bazaryna, týasy, saǵasyna zar bolyp qalǵandaı. Kesheler ǵana óz qýatymen jaýlap alǵan keń arnany máńgilikke shemendeı qatyp-semip jabysar qara tasqa syıǵa tartqan. Osy dáý qara tastardy aǵyzyp ákelerde, ózi sýalyp, ataly arnany solar — qara tastar basyp qalaryn muǵdarlaǵan joq, muǵdarlaıtyn oı-óre, jeteli jetekshi de joq... Aǵarys burynǵydaı kúrkiremedi. Kúz tuzaǵy moınyna ilingende, shynymen-aq jýasyp edi.

Jýasymaı qaıtsin, bastaý alar bulaqtardyń tanaby keýip, áýeli bar sengen úsh saladan da qaıyr ketti: úsh sala óz kúnin ózi kórip neıbetke qaldy; nóserdiń bir tambaǵanyna neshe kún, qar sýy áldeqashan bý bolyp ushyp ketken. Qazan aıy týǵanda, Aǵarys sybyrlap aqty: oılana bastady, es kire bastady. Tún balasynda sonaý artta qalǵan dyrdýly shaǵyn ańsaǵandaı, sol dyrdýly shaǵy oılap qarasa bosqa ótkenin sezgendeı, endi qaıtyp keler-kelmesi ekitalaı kúnderi bulbuldaı ushyp, ón boıyndaǵy bar bazary tarqaǵan. Erligin de, seriligin de qaıtar qus qanatyna ilip alyp barady, qaıtqan qustyń keler kóktemde taǵy da oralary haq, átteń, Aǵarystyń baq-dáýletin joǵaltpaı ala kelse ǵoı; múmkin, Aǵarystyń eń aqyrǵy tasýy bıyl shyǵar, múmkin, Aǵarys keler jazǵa ilikpeı qańsyp qalar. Kúrkirep jatar ózennen, asqaraly aǵystan góri, abzal aqylǵa tán salıqalylyq ańǵarylatyn. Ol endi saq-saq kúlmeı, ishteı tynyp, kúrsiner, dymqos qarıadaı kúrk-kúrk jóteler. Baıqap qarasańyz, Aǵarys pen zamany ozǵan qarttan áldenendeı uqsastyq tabar edińiz. Kún uıasyna qonsa boldy, kún bulttansa boldy, beli syrqyrap, dimkástanar, sosyn tań atqansha qaqyrynyp-túkirinip jóteler, shal ólim quryǵy taqaǵan saıyn, baıaǵysyn esine alyp, jastyq saltanatyn, qyz ańdyǵan, kúreske túsip atyn báıgege qosqan qyzyǵy birtindep shyjyqqa aınalaryn oılap, eńkildep turyp jylar edi; tún boıy kirpigi aıqaspaı aýnaqshyp kúrsiner, kúrsiner de túńiler... Búgin kún aınadaı ashyq, ymyrt úıirilgenshe teńgedeı bult joq edi. Tolaıym tabıǵat jym-jyrt: sybdyrsyz, aıqaı-súreńsiz; Aǵarystyń beti qaraýytyp, typ-tynyq bolyp, qyl aıaǵy sholpyldap tynysh tappaıtyn aq shabaqtarǵa deıin qyrylyp qalǵandaı. Tún qoıýlanǵan saıyn, osy óli tynyshtyq basa-kóktep, búkil óńirdi endep aldy. Ózen talyp jatyr... Aspan alasa, kókjıek alys... Eń qyzyǵy: ala jazdaı Aǵarystyń jyńǵylǵa baı ańǵaryn bir úıir qundyz mekendeıtin. Esh alamanǵa kórinbeı erteńdi-kesh sýdyń astynda júretin qundyz tyshqandardyń ishindegi eń qasıettisi edi. Meken órisi sý bolsa da, taza sýdy lastamaı, jaǵaǵa shyǵyp bir jerge sańǵytatyn. Sol qundyz búgingi tymyrsyq túndi jamylyp basqa jaqqa aýyp ketti. Biriniń artynan biri qazdaı tizilip, shubap bara jatqan tyshqandardy kórseńiz, «qundyzdaı shubaǵan» degen mátel esińizge oralar. Áıteýir, búgingi túnnen seskenip biri qalmaı basqa ózenge aýyp ketti. Búgingi túni Aǵarystyń jaǵasy qanshalyqty tynysh bolǵanymen, úrker kóterile shań-shuń aıqasqa toldy, oń jaǵasy men sol jaǵasynan bir-birine tebite kelgen jer qaıysqan qol tań atqansha shaıqasty. Tań atqansha, Aǵarys at tuıaǵynyń astynda qan bop aqty, kózdiń jasy bop aqty. Úrker aýa, sap bolǵan soǵys Aǵarystyń beımezgil uıqysyn qyzǵanǵandaı, talaı azamattyń basyn tereńine tastap ketti. Ózen adamdardyń qanyn jýyp áýre boldy... Erteńinde Aǵarystyń jaǵasynda myń-san ólik jaırap jatqan, myń-san ólikti oljalap myńdaǵan quzǵyndar júrdi ushyp-qonyp. Kúni boıy búlk-búlk aǵyp, qyzyl ińirde qaıǵyly kúıge kóshken ózen taǵy da boıy sýyp, talyqsyp tolǵan. Beti shymyrlap, zapyran jutty. Aǵarys adam minezdes edi: biz qansha jutsaq ta jáne onsyz kúnimiz qarań ekenin bilsek te, aýanyń qadirin bilmeımiz, sol ispetti pende ózine tegin beriler ómirdi de rásýalap, ábden qyl shylbyr moınyna túskende, táýbege keler bolar. Eger bireýdi tossań, ýaqyttan uzaq ne bar. Eger bir jaqsy isiń bitpeı qalsa, ýaqyttan qysqa ne bar. Aǵarys osynyń bárin ýaz keshti, dámin tatty. Endi ol ashshy-tushshynyń ne ekenin zerdeleı bastaǵan... Úrker jambasqa kelgende, aı shyǵyp edi, óli kúıde jatqan qara barqyn beti aınadaı jarqyrap saldy. Aı kóterilgen saıyn, ajary ashylyp, tolyqsydy... óz sulýlyǵyna tuńǵysh ret tań-tamasha qalyp, ári sol sulýlyqty jańa ǵana baıqaǵan. Apyr-aý, ózenge oıly, muńdy kelbet qandaı jarasymdy. Aı nurymen shaǵylysqan maıda tolqyndar kólkildep, ózgeshe óńdelgen-di. Qystaýda qalǵan jetim shúregeı syzyp júze jónelgende, artynan úshkildenip qos syzyq erdi. Qynaryndaǵy jyǵylmaı siresip turǵan toǵaıdyń súldesi betinde kórinistenip, tipti jaryqtyq aıdyń sýretine sheıin keýdesine qonaqtaǵan. Áıtse de ózen muńly... Úlken qaýip kútkendeı qasiretti. Betine aı sáýlesi túskende, meni de elep-eskerer dúnıe bar-aý degendeı aqyrǵy ret jymıǵan. Sonsoń máńgi tynyshtyqtyń qushaǵynda tunshyqty. Tunshyǵyp jatyp alaı-dúleı daýyldy ańsaǵany: aıqaı-súreńge eti úırenip qalǵan qulqy talyqsyǵan tynyshtyqty talaq etkisi kelgeni bolar, at jalyndaǵy ıtis-tartys qyrqysar dáýrenin ańsaǵany bolar; sol alys-julys tasqynnyń opasyz ekenin túsinbegeni bolar. Adamnyń ózi tabıǵatqa tartqan-aý. Bizdiń ańdaýsyz attar qadamymyz qanshama mol; túsine, bile turyp qasaqana ister jaýlyǵymyz qanshama; bir kúndik toqtyqqa máz bolar toıympazdyǵymyz qanshama. Adamdar ómirdiń kelteligin biledi, múmkin, bilgendikten de esh nárseni bas qatyryp oılamaı, ámbe kúni erteń ne bolaryn boljamaı táýekelmen ǵumyr kesher. Táýekel túbi jelqaıyq... ol qaıyqty aıdar jel joq bolsa she, eskeksiz qańǵyp, qaırańdap qalmaı ma... Aǵarys ishteı sýaldy, arnasyndaǵy sýdy orynsyz jaıyp, rásýalap aldy. Oǵan arnasyn aýqymdamaı, túbin terendetý kerek edi, tereń sý árqashan da únsiz aǵady, tereń ózen ámanda sýalyp, kenezesi keppeıdi. Tabany zańǵar ózendi jaýyn da, daýyl da basa-kóktemek emes. Taıyz sýdyń tasýy máz, qaıtýy tez. Eki kúnnen beri tymyq jatqan ózen úlken jaýyn bolaryn sezdirgen. Tań sheldene, áýeni kúzdiń sur bulty torlap, tústikten jel esip turady. Aspan kishi besinge deıin qoqaı jasap, túnerdi, sonsoń aqjaýyn birtindep bastap uzaq shabar syńaıyn ańdatty. Kúzgi nóser árqashan da usaq bolady ǵoı, shirkeıdeı qaptaǵan tamshy
Aǵarystyń betin teskilep, saý-tamtyǵyn qaldyrmastan shoqylady-aı. Ózen buǵan jóne kándikti. Sýy molaıady ǵoı, kúzgi laısańnyń qanshalyqty baıansyz ekenin erteden biletin kónigi Aǵarys mán bere qoıǵan joq, az kúndik aldamshy tirlik dep bildi; azdap tasyǵansymaq bolǵany ras, biraq qýanǵan joq, qýanǵanda — elirip-esirgende jetken muraty qaısy. Olaı bolsa, dúnıe, ne degen qatal ediń, ne degen qatal ediń... Nóser tań atqansha sirkiredi. Tań atqansha sirkiregen nóser sýy kúzgi dalany yljyratyp, qamyrdaı ılep jatty. Qańsyǵan jylǵalar men kólshikter sýǵa tolyp, qyl aıaǵy ótkeldiń tusynan bastalatyn jalǵyz aıaq súrleýdi qýalaı burqyrap bulaq aqty. Oıdaǵy-qyrdaǵy sýdyń bári jamyrap Aǵarysta tabysty. Alty aıryǵynan ter sorǵalap, kúni erteń muz bop qatar aldynda aqyrǵy ret jipsigen dala aǵyl-tegil jylaǵan da; erteń-aq salań etip keler kesepaty mol yzǵar shashqan zaýaldy sezgen de. Saı-saladan toǵylyp, quıylyp jatqan nóser sýy Aǵarystyń burynǵy dáýrenin qaıtyp bere alǵan joq: qaıta osynyń bári bir sáttik jady ómir, tynysh kúıdi kópten kóksep, endi qolym jete me degende, beımezgil mazalanǵan, endi kóz shyrymyn alam ba degende, jasaǵan ıttigi dep bilmek. Qansha móńkigenimen, sonaý kórgen tústeı bulyńytyp artta qalǵan zamany áste qaıta aınalyp kelmeıtinin, tek sol qyrmyzy zamany bylaıǵy ǵumyrynyń ásem án, muńly jyryndaı syńsyp qana óterin, al ózi dúleı qystyń sheńgelinde yńyrsyp, bas kóterip alshańqaǵa almaı ólerin Aǵarys endi ǵana topshylapty. Aq jaýyn báribir kóktem seli emes... sirkiregen aqjaýyn tolastaǵanda, ózekti qýalaı býyltyq-býyltyq bý kóterilip, shýdadaıyn shubatylyp jatqan. Shýdadaı shubalanǵan tuman ózennen týyndap, qybyrlap qyrǵa bettedi; jer baýyrlaı sýsyǵan tumannyń qazirgi syńaıy máńgi baqı balalaı
beretindeıtin, Aǵarys bul qoqaıdy da asqan tózimdilikpen qarsy aldy. Azanda paıda bolǵan aq túnek býdy áýeden qulaǵan jetim tamshylar tesip ótip tur. Ózen amalsyz tasyp jatyr, ózen eriksiz esirip abaqtyǵa qamalǵan azamattyń lajsyz yńylyndaı yshqyndy un shyǵardy... qun kóterile, tuman seıilip, Aǵarys erekshe jalańashtandy. Jaýynnan sorǵyp, býsana sulaǵan sahara dal-dul: oıpańyna sý tolǵan, qyryna qaq qatqan. Kúnniń kózi shyqqanda, Aǵarys buryndy-sońdy bolmaǵan kórkem kóriniske shomdy. Bir ǵajaby, kúresten sońǵy urys dalasy ári qasiretti, ári keremetteı tylsym da muńly beınede bolýshy edi-aý, biraq qanshama ólik sasyǵanymen, sol maıdan dalasynan erteń týar ıgi nyshan baıqalatyn. Aǵarys sondaı keıipte. Tósinde qazbaýyr bult júzgen aspan, jaǵalaýyndaǵy arsa-arsa aǵashtar ózenge aýysyp jáne kúnniń qyzǵylt nury oınap, aıtyp jetkizgisiz masaıraǵan sulýlyqqa bútin dúnıe tánti bolǵan. Aınalaıyn tabıǵat qyzyq qoı, birneshe kúnnen bermen maýyqqandaı, maýjyraǵandaı sar-kidirlenip, kebir tartqan óńirdi bir-aq kúnde álegin aspannan keltirip, esinen shatastyrdy-aı... Aǵarys aýyr soqqyǵa dýsharlanǵandaı edáýir talaýrap jatty, kún shyqqan soń ǵana, qybyr-jybyr tirlikke kóshti... Aǵarys aqyrǵy ret  jasandy — táńirge sıyndy: «Eı, dala, sen abzal ana bolsań, men sút bop aǵar anaryń edim; eı, dala, sen abzal arý bolsań, men qolań shashyńa taqqan altyn shashbaý edim; eı, dala, sen eńiregen el bolsań, men kóz jasyń edim; sen aqtańdaq shól bolsań, men tańdaı jibiter  sýsyn edim. Tisim barda tas shaınaǵanym ras, átteń, sol tasqa kúnderdiń kúninde qaqalarymdy bilmedim-aý, áıtpese shaınamaı qylǵyr edim, ne qýatym jetkenshe bytyr-bytyr úger edim. Juldyzym ońynan týyp turǵan kóktemde jolyma tosqaýyl bolǵandardyń tolaıymyn ekpinimmen talqan etkenim ras, átteń, sol pármenim taǵy bir... taǵy bir jarq etse — eń aldymen seniń babyńdy tabar edim, qaraqum. Qaraqum, sen ólsheýsiz molsyń, meniń sýymdy jutyp, qorymdy azaıtyp barasyń; saǵan ókpem joq, táńirim, betten qaqpaı betimen jibergen kenje ulyń edim, uly iske mashyqtanbaı, mynaý sartaptanǵan óńirdi kók jelekke bólemeı, ulyp qaldym. Jo-joq, men kinálamaımyn, e, dúnıe, deseńshi, muńsyz-qamsyz qaryq bop ótken jyldar shynymen-aq adyra bolǵanyń-aý. Keshirińder meni, adamdar. Keń arna jasap, kerbezdengenim dúnıeqońyzdyq emes, keń tynys alaıyn degenim shyǵar, kúni erteń úrim-butaǵym kóbeıip, dáýletim asyp-tasyp jatsa, qymtyrylmaı esilip aǵaıyn degenim shyǵar; arnamdy keńeıtkenimmen terendete almaı, tebingim shirip armanda kettim. Armanym kóp edi, oryndalýy qaıda? Eı, adamdar, meniń qadirimdi sender de bilmedińder: tasydym — jyndyǵa baladyń, sýaldym — kóni kepken kón týlaqqa baladyń, maǵan kelip jaý jaralaǵan qanyndy jýdyń, maǵan tún jamylyp taǵdyryń lastaǵan aryndy jýdyń, qulan jortpas qý mekıende bir qasyq sýǵa zar bolyp ózegiń órtenerde, qoınymdy ashyp qol ushyn bergen taǵy men, jylaǵandy jubatyp, kún kóre almaı bos- qanyńdy káýsar sýym men jaǵadaǵy nýymdy tosqan taǵy men, senderde es bar ma, biriń aıaq jaǵymnan sý iship otyrǵanda, biriń bas jaǵymda saryp turatuǵynsyń; senderde es bar ma, jandaryń ashysa, bet-betimen ketken úsh salany qaıta buryp, toǵan qazyp, pyshyraǵan bulaqty qaqpaılap, arnama qaıta qosar ediń, sýalar tek men ǵana ma, kórersińder, talaı ormanyń qýaryp, talaı kóliń sýalar, sonda ǵana jer anamnyń yrysyn, jer-ananyń kúıisin shynshyl kóńilmen sezip, tabynasyń... shabylarsyń... ras, senderdi qoıyp, óz qasıetimdi ózim qadirlemeppin. Eger qadirlesem, ótkel bermes darıa búgińde qyzy- lasyqtan aspaıtyn sarqyrama bolyp qalmas qoı, boıda bar qýatymdy kódeli iske sarp ete almaı baz keshippin; ıá, men shyn ashylyp, ishimdi tolyq tanytqanym joq. Kúmis taralǵydaı aı júzine shaǵylysqan dıdarym sarsyǵan uıyqqa aınaldy. Syńsyǵan aqqý, qaz emes, shybyn-shirkeı úıirsektedi. Men nalytqan sengen sala — Qaıraqty men Shabdar, óser órisim, quıar arnam jerigendeı, basymnan baq-dáýlet ushqan sátte, quıryǵyn teriske saldy. E-e... kinámshil de sekemshil tentek kóńildi tel ósken úzeńgilester-aı, súringende súıeýshi bolýǵa jaramadyndar. Biraq ókpe-naz aıtar qaı eki týyp bir qalǵanym bar, aǵaıynnyń azary bolsa da, bezeri joq degen sez beker de. Adasqannyń aldy jón, arty soqpaq... Artynda soqpaq qalǵan eken, kúnderdiń kúni, áıteýir, bir sýdyń aǵary haq, áıteýir, bir bulaqtyń izdep tabary haq. Taptalǵan jol joǵalmaıdy. Adasqan jurtqa jol siltep núsqaýshy bolar. Aǵarys aqqan arnanyń aqtandaǵy shyǵyp qalmaıdy. Týǵan jerdiń erkinsip aqqan erkesi edim, oınaqtaǵan bota ot basar dep tabalamańdar, adamzat; batyr — ańqaý, er — kúdik, kesh, kesh... Bar nárse joǵalmaıdy, meniń arqyraǵan aryndy únimdi mynaý talaq dala taǵy da estıtin bolar, kóriskenshe, qosh, qosh... Eı, adamzat, ózen-kóldiń taǵdyry seniń qolynda! Qosh, qosh...» — Aǵarys aǵyl- tegil jylady-aı! Jylasyn, jylaǵany jaqsy. Oı túsken shyǵar. Biraq Aǵarys sonda daýyldy, qyrymnan taıaǵan qıqýdy ańsaǵan. Uly daýyldy ańsaǵan ózen qaqqa aınala bastaǵan jylymshy sýyn muz qursaýdyń astynda qaladyǵa jorymady. Ol oılady: qarly jańbyrlatyp jel turǵanda, qysylǵan qyzyl sýlar qaptap, toǵaıamyn, ári arnamdy jańartamyn, ne múlde kók taıǵaq bolyp qatarmyn — ekiniń biri. Qarashanyń óliarasynda Aǵarystyń tileýin qudaı berdi. Bul óńirde buryndy-sondy bolmaǵan aq tútek daýyl turyp, jer-kók qoıyndasyp aldy. Daýyl peren boldy. Peren bolǵandyǵy sonsha — Aǵarys eki-aq kúnde kózi jyltyrap, kúpse qardyń astynda qaldy. At qulaǵy kórinbeıtin qyr borany eldiń de, jerdiń de mazasyn ábden ketirdi-aı. Azǵana yqtasyn, sýattarǵa talasyp, bir-birimen ıtshe yryldasqan aǵaıyn, yqtaǵan qoı, shurqyraǵan jylqynyń sońynda qanshasy qyryldy. Mal úshin qyryldy. Tipti qystyń qystalańyna shydaı almaı, ózge el, ózge jurty panalap ketkender eresen mol edi. Qapyly otyrǵan, bes qarýy saılar men tórt qubylasy teńder qar borany túgil, qan borany bolsa da yrq etken joq. Erteden ańsaǵan dúleı daýyl Aǵarystyń tóbesin kókke jetkizbegeni ras. Ór kókirek, ózimshil ózenniń qısapsyz úmit-maqsuttary sadaǵa ketti. Alǵashqy sypyra bir aı oqap qardyń astynda ún-túnsiz jylyp aqty, jylap aqty. Kún qansha sýyq bolsa da, berishtenip qatqan joq-tyn. Qutyrynǵan jel qyrattaǵy bar qardy aıdap ákep ózenniń saılaýyna nyǵarlap tastaǵan. Qalyndyǵy bir metrdeı qasattyń astynda jatqan Aǵarys sonda da bolymsyz úmitin úze qoımady. Aq qardyń ár tusynan bir jarq etip, jep-jeńil tynys alady, tynys alǵan saıyn, jep-jeńil bý shyǵatyn. Shymbaıyna batyryp eki ókpesin qysatyndaı alapat úskiriktiń syńaıy tanylmaǵan soń, azdap sergektengen. Týra bir aı ótip qańtardyń saryshunaq shyńyltyr aıazy bastalǵańda, ózgeshe qysyldy, kúni keshegi qasat qardyń asty-ústinen sý andyzdap, jentektelgen kók soqtaǵa aınaldyr-dy. Aǵarys taǵy da bir ret shanaǵynan asyp edi, biraq bul rettegi laısańnyń bóleksheligi: ózen arnasynda taza ekpindi aǵys paıda bolǵan joq, qar men muz aralasqan qysyndy sýlar ǵana pirin shaqyryp nesheme shapshıyn dep árekettendi, yljyraǵan qar tizgin bermegen. Ózen dym shalǵan shekerge aınalyp jatty... Kúnnen kúnge qataıa túsken sýyq Aǵarystyń mynaý jylbysqy poshymyn kóp kórgendeı shym-shymdap juqalań muz qatyryp sirestire bastady. Endi ózen tolyq kók taıǵaq muzben qursandy. Shor bop qatyp qalǵan muzdyń súmbelerinen kópke deıin kózdiń jasyndaı tamshy aǵyp, keshikpeı álgi tamshynyń ózi saýsaq ispetti saýsyǵan múzǵa aınalǵan. Degenmen, tegistelip, jyptyrlana qatqan joq edi. Iin tirese qojyrqaılanyp, alystan boljaǵanda: naıza, sadaq ustaǵan batyrǵa, jut bolyp jappaı qyrylyp, aq qar, kók muzdyń astynda tyrapaı asqan maljanǵa uqsaıtyn. Ózen máńgilikke kóz jumyp ólgendeı edi, taǵdyrdyń -tabıǵattyń yrqyna birjola kóngendeı edi. Qapıada keler alapat soıqandy saǵyna syzdaǵan júrek shaılyǵyp, ámbe sol ystyq qandy asaý júrek toqtaǵandaı da edi. Endi qaıtsin, aýystyryp ala qoıatyn júrek qaıda... demikkende demeý bolar ózen-kólder, keshe ǵana sýsyndaǵan adamdar qaıda. Tilep alǵan aýrýdyń daýasy bolmasa kerek, bolmas kerek... Qansha ókingenimen, qansha óksigenimen keler paıda ne, qaıta jylap-syqtaǵan saıyn, muz bolyp qata bermeksiń. Alystan andasań, Aaǵarystyń qazirgi syqpyty kóz súısinerlik ásem, ashyq aspannan qyzýsyz nur tókken kún jaryqtyqtyń sáýlesi kók jaltyr muzda oınap, kóz qaryqtyrady. Eger tún balasynda aı týsa da, qara barqyldanǵan qarańǵylyqty jap-jaryq etip, uzynnan-uzaq kósilip jatar edi. Ásirese, aı júzi muzda shaǵylysqanda, alystap ketken qıalyndy sáýlelendirip, byqsı bastaǵan arman otyndy tutatar; aıdyń aq dıdaryn kórer aınasy ispetti Aǵarys qosh-qoshpen syńsyta uzatyp jibergen saltanatty shaqtaryn saǵyna ma, túni boıy sart-surt ún shyǵaratyn. Sart-surt aıyrylyp jatqan muz — sart-surt úzilip jatqan buǵaý dybysyna oqshasar... Sireý bolǵan ózen bar jaqsylyqty Kúnnen ǵana kútti! al Kún bolsa qor bolǵan pendesin ýaqsyz-ýaq jarylqaı almady. Tek anda-sanda jansyz sáýlesin shashyp, «shyda, shyda, jarqynym» dep habar jiberetin. Tońazyǵan kóńilge bul da medeý. Biz osy kóp ushpaqqa qanattanbaı-aqushqymyz keledi, kóp nársege orynsyz, retsiz asyǵamyz, bile bilsek neniń bolsa óz kezegi, óz sáti bolady eken. Tolǵaq shaǵy týmasa, shaban úırek buryn ushadynyń kebin kıesiń, bolmysynan tys ebelekteýdiń bári jarǵa jyǵar jalǵan, bári beker; Aǵarysqa aqyl bergen kún mezgil-mezgil jylynyp qalǵan saıyn, osyny sabaq etkendeı edi. Bul jazıraly dalada kók qursaý muzdyń áste jyldar boıyna jasana da, jata da almaıtyndyǵy beseneden belgili, Aǵarys osyny túıdi. Aǵarys kóp zaryqtyrmaı kóktem kelerin, al kóktem kelse, baıaǵy dáýrenine, baıaǵy áýenine qaıta basaryn, sóıtip, mynaý muz tutqyndy párshe-párshesin shyǵaryp, eńiske aıdaryp, sóıtip, múldem qurdymǵa keterin, al ózi aqmańdaı dalanyń qojasy bolaryn sezdi, sol dalany jarylqaryn sezdi. Meıli, ne erte, ne kesh kelsin - kóktem oralmaı qoımaıdy. Kóktemniń oralǵany — yrys-baqtyń qoı bolyp qozylap, jylqy bolyp kisineri, aqqý, qaz bop suńqyldary, qyrda aıtylǵan ándeı tamyljyp tógileri, jan-janýar, qurt-qumyrsqanyń masaıraýy. Kóktem, aınalaıyn kóktem-aı, zaryqtyrmaı — zar juttyrmaı kelseń edi; aınalaıyn kóktem-aý, tek sen ǵana Aǵarysty muz tutqynnan qutqara alasyń... Sonda Aǵarys aǵyl-tegil jylap — qýanyshtan jylap, salasymen tabysady, salqar bir kók joıqyn teńizge eńirep baryp qosyla-dy... Josylǵan joryqtyń shafhat shaǵynda arna jolyndaǵy - arman jolyndaǵy qoqyr-soqyrdy, ıis-qońysty, shań-tozandy, ám dala júzin san sumdyqtan, san ýaıym-qaıǵydan qulantaza sergiter... Sonda ol: jasasyn, ózen-kólder, jasasyn, orman-toǵaılar, jasasyn, tabıǵattyń tel uldary dep jar salyp, myń búkteler, keshegi taıǵaq taǵdyryna saq-saq kúler. Sonda ol, sonda ol... sonda ol... Iá, kóktem týdy... Aǵarys tasydy... Qyzyq tasydy... Burynǵysha qubylaǵa quldamaı, baba arnasyn talaq tastap, jańa jol, jańa baǵytta, jańa arna jasap aqty. Qudaı-aý, ózen teris aqty, ne ǵajap, jer ósti me, álde bir tylsym qudiretti kúsh buryp jiberdi me, eshkimniń mıy jetip, baıybyna bara almady. Biraq osy óńirdiń eli osy kóktemnen bastap, Aǵarysty «Terisaqqan» atady... Terisaqqan Esilge quıady... Esil nege quıady?.. Átteń, Terisaqqanǵa Esil quısa ǵoı...

Eı, adamdar, ózen-ómirimizdi ardaqtaıyq!

---