InfoHub Logo

Til mártebesi – el mereıi

Bul ómirde az kún qonaq bolarmyz,
Múmkin elý, múmkin júz jyl salarmyz.
Ana tilin ardaq tutyp, qasterlep,
Qurmetteıik kelgeninshe shamamyz!
Memlekettik til Táýelsiz eldiń negizgi rámizderiniń biri. Kez kelgen órkenıetti eldiń óziniń Týy, Eltańbasy, Ánurany, shekarasy bolatyny sekildi memlekettik tili de bolady. Demek, memlekettik til de — memlekettigimizdiń negizgi atrıbýttarynyń biri. Bizdiń Ata Zańymyzda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili — qazaq tili» dep jazylǵan. Al orys tilin — resmı til jáne memlekettik tilmen birdeı qoldanylady dep aıtylǵan. Biz Konstıtýsıa talaptaryn múltiksiz oryndaýǵa mindettimiz.

Til adamdardyń qarym - qatynas quraly bolǵandyqtan, ol sóıleý áreketiniń arqaýy bolyp tabylady. Til ult pen ultty jaqyndastyratyn ózgeshe qatynas quraly. Adam til arqyly bir - birimen qatynasa alady. Qazirgi tańda, elimiz óz egemendigin alyp, derbes memleket retinde tanylýda. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń «Qazaqstan – 2050» strategıasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Joldaýynda: «Tilge degen kózqaras, shyndap kelgende elge degen kózqaras ekeni daýsyz. Sondyqtan, oǵan beı - jaı qaramaımyz. Qazaq tili jappaı qoldanys tiline aınalyp, shyn máninde memlekettik til mártebesine kóterilgende, elimizdi Qazaq memleketi dep ataıtyn bolamyz»- degen bolatyn. Memlekettik til táýelsizdigimizdiń jyryn jyrlap, buǵanasyn qataıtty. «Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – til» degen Ahmet Baıtursynovtyń qasıetti qaǵıdasyna súıensek, Ata zań aıasynda baq - bereketimizdiń saqtalyp otyrǵany til saıasatyn da durys júrgizýdiń jemisi ekeni anyq. Til – halyq qazynasy, ulttyń jany. Tildiń máselesi – ulttyń máselesi. Mereıin asyratyn da, qutyn qashyratyn da ózimiz. Otbasy ózimiz de, Otanymyz – Qazaqstan! Til meńgerýde ata - ananyń róli erekshe ekenin, ár otbasy ýyz shaǵynan balaǵa qazaq tilin úıretýdi qolǵa alsa, bul tildiń esh qıyndyǵy joq. “Ana tilin bilmegen, anasyn da syılamas” demekshi óz ana tilin bilmegen jannan, anasyn syılaıtyn jannyń shyǵýy neǵaıbyl. M. Shahanovsha aıtatyn bolsam, qazirgi tańda óz tilin ógeısip, «máńgúrttenip» júrgender kóp. Shynynda qazaq pen qazaqtyń, áke men balanyń, áriptesterdiń jumysta qazaq tilinde sóılespeýi kóńilge qonymsyz - aq jáıt. Biraq qazaq tili – tek qazaq halqynyń tili emes, memlekettik til – ortaq tilimiz. Qazaqstanda turatyn, ony Otanym dep qabyldaıtyn, ózin Qazaqstannyń patrıoty dep esepteıtin azamattardyń tili. Elbasymyz aıtqandaı, «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde». Endeshe, tilimizdi, ultymyzdy otbasymyzdy qadirlegendeı qadirleıik!

Ózge tildi ult mektepterine qazaq tilin negizgi pánderdiń biri retinde qoıý tildi damytýǵa jasalǵan durys qadamdardyń biri dep aıtýyma bolady. Sebebi, joǵaryda aıtyp ketkenimdeı, ózin Qazaqstannyń azamatymyn dep sanaıtyn árbir adam memlekettik tildi bilýi shart dep oılaımyn. Men ózge tildi ult mektepterindegi qazaq tili men ádebıeti mamandyǵy salasynda bilim alyp júrmin jáne bolashaqta qazaq tilin damytý maqsatynda jumys jasaǵym keletinin aıtqym keledi. Til – adamdar arasyndaǵy qarym - qatynastyń asa mańyzdy quraly ǵana emes, oılaýdyń, dúnıetanymnyń, rýhanı mádenıetti jasaýdyń ulttyq ujymdyq tárbıesin jınaqtaýdyń, saqtaýdyń quraly. Jas urpaqty tárbıeleý, olarǵa ǵylym men bilimdi úıretý til arqyly júzege asady. Memlekettik tildi oqyta otyryp, jastardyń boıyna eldik sana sińirilip, memlekettik rámiz, ulttyq dil, ulttyq bolmys týraly aqparattar tolyq beriledi.

Bizdiń qazaq halqynyń tili óte baı, aıtylýǵa oramdy, kórkem til. Til - adamnyń barlyq sanaly ómiriniń quraly: óner - bilimdi, mádenıettilikti, qoǵamnyń belsendi azamaty bolýdy ol til arqyly úırenedi. Til onyń ishinde bizdiń ana tili elimizdegi halyqtardyń barlyq is - áreketiniń, qarym - qatynasynyń quraly bolýy tıis, onyń mádenıetin joǵary satyǵa kóterý árbirimizdiń boryshymyz. Til baılyǵyn ıgerý – ana tilin qadrleıtin, til mádenıetiniń shyńyna qol sozatyn adamnyń áreketi. Ana tilin jaqsy bilý — árkimniń azamattyq boryshy, qoǵamda atqaratyn qyzmetiniń tiregi. Elimizdiń táýelsiz memleket bolyp, egemendik alýy tili men psıhologıasyna onyń óz máninde damýyna múmkindik berdi. Búgingi kúni memlekettik tildi qoǵam ómiriniń barlyq salasyna tereńdete engizý máselesi úlken mańyz alyp otyr. Sońǵy kezde memlekettik tildiń órisin keńeıtýge, onyń órken jaıyp damýyna yqpal etetin basty - basty qadamdar jasalýda.

Til týraly zańnyń qabyldanǵany, onyń baptarynyń júzege asyrylýynyń baǵdarlamalarynyń jasaqtalǵany, memleket basshysynyń til saıasatynda durys baǵyt ustap, qoldaý tanytyp otyrǵany kópke málim. Atalǵan áreketterdiń bastaýy mektepterde qazaq tilin oqyp úıretýdi durys jolǵa qoıý bolyp tabylatyny sózsiz. Sol sebepti basty jaýapkershilik til mamandary bizderge júktelip otyr. Ata zańynyń baptarynda sonymen qatar «Til saıasatynyń tujyrymdamasy» men «Til týraly Zańda» aıtylǵan basty másele memlekettik qazaq tilin damytý.

Qazaq halqynyń qaharman uly Baýyrjan Momyshuly óz zamanynda: “Til baılyǵy – eldiń eldigin, jurtshylyǵyn, ǵylymı ádebıetin, ónerkásibin, mádenıetin, qoǵamdyq qurylysyn, salt - sanasynyń, jaýyngerlik dástúriniń, murasynyń qaı dárejede ekenin kórsetetin sózsiz dáleli, mólsheri” — dep taıǵa tańba basqandaı anyq ta aıqyn kórsetip bergen bolatyn.

Burynǵy danalardan qalǵan: «Qansha tildi bilseń, sonsha mádenıettisiń, sonsha baısyń» degen sóz bar. Árıne, quptarǵa bolarlyq oı, biraq, ózge tildi bilemin dep júrgende óz tilimizden kóz jazyp qalmaıyq! Qazaqstandyqtardyń bárine jýyǵy kópultty ortada ómirge kelgen. Qazaqstannyń kópultty bolýy – eshkimniń qoldan jasaǵan áreketiniń nátıjesi emes, tarıhı damý jolymen solaı qalyptasty. Jáne bul bizdiń elimizdiń kemshiligi emes, basqalardan artyqshylyǵy. Óıtkeni, kóptúrli mádenıettiń, dinniń, dástúrdiń, bilimniń, t. b. arasynan shyqqan jaqsylyqtardy boıymyzǵa sińire alamyz.

Táýelsizdiktiń negizgi tiregi – ulttyń tili, dini, dili. Táńirdiń adam balasyna jasaǵan syıy da — til. Ol - qasıetti de qasterli. Onyń boıynda ózekti, jandy ózine tartyp turatyn keremet kúsh bar. Tilde búkil tirshilik turǵandaı. Til – ulttyń asa ıgilikti ári onyń ózine tán ajyraǵysyz belgisi. Tildiń taǵdyry – barshamyzdyń qolymyzda.

Tildi oqyp - úırenýdi barynsha joǵary deńgeıge kóterý qajet. Elbasy N. Á. Nazarbaevtyń til týraly talap mindetterinde «Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin» degen. Bul ár qazaqstandyqtyń qasterli paryzy. Qazaq tiliniń óz mártebesine saı tolyqqandy qoǵamdyq qyzmet atqarýy asa qanaǵattanǵysyz ekenin, jan - tánimizben túsine otyryp, búginde «Til týraly» zańnyń júzege asý barysyn talqylaýda basty nazardy memlekettik til taǵdyryna aýdararymyz anyq. Óıtkeni qazaq tili álemdik mádenıettiń bólinbes bólshegi retinde tek qazaq topyraǵynda ǵana memlekettik mártebeni talap ete alady.

Tilderdi damytý – elderdiń memlekettik saıasattyń asa mańyzdy baǵyttarynyń biri. Jalpy memlekettik til saıasatyn tolyqqandy júzege asyrý bul buqaralyq iske aınalǵanda ǵana kózdegen maqsatyna jete alady. Tilimiz quryp ketti, qurdymǵa batyp jatyr dep otyra bermeı, onyń mańyzy men múmkindikterin jan - jaqty ashyp, jurttyń oǵan degen senimin nyǵaıtýǵa kúsh salǵanymyz durys. Tildi nasıhattaýda, úıretýde jeke adamdardyń, otbasynyń atqarar qyzmetin jan - jaqty zerttep, ony júzege asyrýdyń ozyq ádistemesin jasaýda da BAQ - tyń atqarar qyzmeti mol bolýy tıis.

Eń bastysy, qazir qazaqstandyqtar tarapynan memlekettik tildi qoldaý jáne damytý baǵytynda barynsha múddelik tanytyp otyr. Búgingi kúni tilderdi damytý jan jaqty qarastyrylýda. Til taǵdyryna degen jeke adam retinde janashyrlyǵymyzben qamqorlyǵymyz artýda. Qazirgi tańda kóptegen otbasylar balalaryn qazaq tilinde oqytatyn mektepterge ana tilin jetik meńgerý úshin berip, oqytyp jatqandary qýantarlyq jaǵdaı. Árbir otbasynda, osyndaı tilge degen janashyrlyq bolsa, «tamshydan tama - tama darıa bolar» degendeı, tilimizdiń jaǵdaıy áldeqaıda joǵary deńgeıge kóteriler degen senimdemin.

Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine keler bolsam, tilge degen qurmet – halyqqa degen qurmet. Til mártebesi – el mereıi. Tilsiz halyqtyń, eldiń ómir súrýi múmkin emes. Álem tanyǵan el bolý úshin tilimizdiń juldyzyn bıiktetýimiz kerek.

Sózimniń sońyn Elbasynyń ana tili týraly aıtqan mynadaı kórikti oıymen aıaqtaǵym keledi: «Daýǵa salsa almastaı qıǵan, sezimge salsa qyrandaı qalqyǵan, oıǵa salsa qorǵasyndaı balqyǵan, ómirdiń kez kelgen oraıynda ári qarý, ári qalqan bolǵan, ári jas otty da oınaqy Ana tilinen artyq qazaq úshin bu dúnıede qymbat ne bar eken?! Ǵasyrlar boıy qazaqtyń ult retindegi mádenı tutastyǵyna eń negizgi uıtqysy bolǵan – onyń ǵajaıyp tili».