InfoHub Logo

Sýyqqa tońyp, ystyqqa pisken, ashshy - tushshyny ishken degendeı kópti kergen qarıamyz «Tárjiman» aqsaqal 1331-inshi nomerinde jerdi shart júginip qolyndaǵy moıyl taıaǵymenen jerdi sabap, «Qazaq, qyrǵyz, bashqurttar - aý. Topyraq, Topyraq» dep saqalynan sýy sorǵalap baı - baılap otyr. Bul baı-baı bizdiń qazaqtyń aqsaqaldarynyń baı-baıy sekildi baılarǵa basym syıly bolsyn, jaramsaqtanyp montansyǵan baı - baı sekildi kórinbeıdi, qolymenen ustap, kózimenen kórip basynan keshirgen ashshy tájirıbeni aıtyp, qaraqtarym - aý, qapy qalma, - dep jaqynshylyqpen jany ashyǵan baı-baı sekildi kórinedi. «Topyraq, topyraq» degen baı - baıyn kóshirip jazdym.

S.M.T.

TOPYRAQ, TOPYRAQ, TOPYRAQ

1783-inshi jylda Qyrym handyǵy múldem quryp, Rossıa ıe boldy. Biraq Qyrymnyń handyǵy ketse de halqy kop edi. Qyrymda bir mıllıonǵa jaqyn tatar, Rossıa dalasyndaǵy osy kúngi qyrǵyz, qazaqtar sekildi kóshpelilikpen ǵumyr etken jeti san janboılyq hám basqa ár túrli atalatuǵyn bir mıllıon shamasynda noǵaı bar edi. Aralarynda orystyń ıisi de joq edi. Bútin túserlik jaqsy jerdiń bári musylmandardyń mal-múlki edi. Imperator Ekaterına osy qalypta turǵyzyp edi.

Qarańyz. Qyrymnyń sýyq qolǵa kirýine, mine, 130 jyl boldy. 130 jylymyz 65 jasaǵan bir ata, bir balanyń zamany toı, munymyz tarıh jolynda shıtteı ǵana az ýaqyt emes pe? Sol az ýaqyt ishinde ózderiniń keń dalalarynda shalqyp, tasyp, tolqysyp tolyp turǵan bir mıllıon noǵaı menen Qyrymdaǵy tatarlardan alty júz myń jan joıyldy, izi de qalmaǵan. Qyrym handyǵynyń simtiri bolyp qalǵan osy kúni eki júz myń shamasynda Qyrym jurnaǵy bar. Eseptegende on bólimniń toǵyz bólimi joıylyp, bir bólimi qalǵan bolady. Osy qyrǵyn soǵys qyrǵyny emes, soǵysta osynsha jan qyrylmaıdy ǵoı: jáne oba, taǵut qyrǵyny da emes, aýrýlar da sonsha tuqym qurta qyratyn marhabatsyz (qaıyrymsyz) emes qoı. Bul qyrǵyn tirshilik qyla bilmeı, tirshiliktiń qarýynyń, tirshiliktiń bildirmeı jutynýynyń qyrǵyny. Noǵaılar kópshe edi, Qyrym halqy topyraq isteýdi de, topyraqtyń qadirin de bilmeýshi edi. «Tańdaǵy tamaq táńirden» dep jańylys uǵyp jarym estenip júre berýshi edi.

Aqyryn-aqyryn aıańdap arasyna orystar kóship kele bastady: múlik, alań, orys, nemister kelip ornyqty. Turǵyn noǵaı hám tatarlardyń birsypyrasy («Aýyzy túkti jaý keldi, qutylý kerek» dep) Túrkıaǵa qashyp ketti. Úıde ońbaǵan túzde ońa ma? Túrkıaǵa baryp ta ońa almaı qyryldy. Qalǵandardy da topyraqtyń (jerdiń) tarylǵandyǵynan syıysa almaı qosyla bastady. Sóıte-sóıte jer-jerdiń bári sabanshy orys penen nemisterge tolyp ketti. Qara qurttaı qaptap maldyń órisin taryltty. Óris tarylǵan soń aıaqty mal azaıdy, qyryldy. Mal quryǵan soń malmenen kún kórgen noǵaı, tatarlar da qurýǵa bet aldy.

«Topyraqsyz dúnıede tura almas» degen aıdaı álemge tegis anyq bir úlgi bar. Haıla qýaty da, sharýa qýaty da topyraqqa toqtaıdy ǵoı. Qyrymnyń kóshpeli halqy sondaı bolyp tozdy, bytyrady jalǵyz - aq joǵarǵy pálelerden Qyrymnyń taýlyq, baqtyq bólimindegi qushaǵynan jeri, qolynan topyraǵy, qoınynan shóbi ketpegenderi ǵana qutyldy.

Bilesizder, topyraq alla emes. Biraq allanyń jaratqan nársesiniń eń ońdysy, eń qadirlisi, janǵa saıasy, jurtqa panasy.

Adam (F. S.) maqulyqtardyń qurmettisi, artyǵy deısizder.

Qudaı taǵala adamdy altynnan jaratqan joq, baıaǵy janǵa saıa, jurtqa pana topyraqtan jaratty. Altynnan da topyraqtyń qýatymen bolǵan nárse. Janǵa qýat beretin, ǵumyrǵa bereke beretin, arysań - at, ashyqsań - tamaq bolatyn topyraq. Topyraq. Topyraq. Aıtyp-aıtyp kelip mynany aıtamyn, shyraqtarym. Baq bolsyn, baqsha bolsyn, qara bol syn, taqyr bolsyn, tas bolsyn qolǵa tıgen topyraqtan aıyrylma. Moıyndaryndaǵy paryz osy.

Qyrym halqynyń qaıǵyly qara halderi qazaq, qyrǵyz, bashqurt, senderdiń bastarynda. Ǵıbrat alsa alar edi, dep...

Baýyrlarym.

Az demeńiz, kóp demeńiz tórt qol, aýyzyńmenen tistep jabysyńyz.

Munan elý jyl buryn desátınasy on somnan satylǵan Qyrym topyraqtary, mine, búgin úsh júz som. Endi elý jyldan soń desátınasy myń som bolmaǵanda qaıtedi!

1913

---