InfoHub Logo

Shynymdy aıtsam, men onyń salǵan sýretterine bálendeı bir mán berip, qyzyǵýshylyq tanytyp, oılana qaraǵan kisi emespin. Sondyqtan da sýretshi dosymnyń beıneleý ónerindegi ózindik ornyn da, ómir boıy tynymsyz salyp ótken kartınalarynyń shynaıy baǵasyn da bilmeımin.

Aǵymnan jarylsam, astanalyq jazýshy retinde perıferıadaǵy talapkerdiń izdenis-umtylystaryna bıikten, astamsı qaraǵan, kózge ilmegen kezderim de bolǵan. Oblys ortalyǵyndaǵy eski vokzaldyń perronyna tabanym tıer-tımeste qol júgime jarmasyp, sodan qashan jolsaparymnyń merzimi aıaqtalyp, kelgen jaǵyma qaıtyp ketkenge deıin qandaı qyzmetime bolsa da ázir turatyn aq kóńil, adal dostyń kirshiksiz aq peıilin bir-eki aýyz bolsa da jyly lebiz dámetken jaramsaqtyqqa joryǵan shaqtarymdy da endi jasyrǵym kelmeıdi...

“Bireýdi qojam deseń, ol seni qulym deıdiniń” kebi me, jyldar óte kele onyń so dos kóńili men adal qyzmetine boıym úırenip, ejelden solaı bolýǵa tıisti nársedeı qabyldaı berýge daǵdylanǵanmyn. Onyń ústine meniń ár nársege kinámshil, kirpıaz pańdyǵym men onyń anaý-mynaýdy eleń qyla qoımaıtyn saldyr-salaq, keń qoltyq minezi betpe-bet ushyrasa qalǵanda, keıingisi alǵashqysyna jol berip, qolyndaǵy sómkesin alyp, ańqalańdap artynan erip júre beretindeı kórinýshi edi.

Ol óziniń ústi-basynyń, kıim-kesheginiń tazalyǵyna da asa mán bere qoımaıtyn. Qaı kezde jolyǵa qalsaq ta saqal-shashy ósip, jaǵa-jeńi kirlep júretin. Keıde bir qyzmet babyna qaraı osy oblystaǵy laýazymdy qyzmetkerlerdiń qabyldaýyna bara qalǵanymda men ony syrtta, esik aldynda qaldyryp ketetinmin. Ol oǵan tıtt?ı de renjimeıtin. Qaıta ıyǵynan bir aýyr júk túskendeı qýanyp, keýdesin kere jeńil tynystap qalaǵandaı bolatyn.

Anyǵynda men onyń olpy-solpy túrinen ishteı jıirkenip, ózimnen alys ustaýǵa tyrysýshy edim. Taraq ataýlynyń tisi batpaıtyn qaıratty buıra shashy egistikke shyqqan túıeqaryndaı qaýqıyp, qalyń qara qastarynyń astynan syǵyraıyp áreń kórinetin qysyq kózderin bar salmaǵymen janshyp jatqandaı kóńilimde bir aıanysh sezimin týǵyzatyn da, kózimdi tez taıdyryp áketýge asyǵatynmyn. Tańyraıǵan kelte tanaýy... ásirese, talaı-talaı dastarqandarda birge otyryp tamaq ishken sátterimizde ózinen ózi terlep-tepship, murnyn qaıta-qaıta pysyldatyp tarta beretin jaman ádeti tipti unamaıtyn-dy.

Keıingi jyldary kitaptarym jıi jaryq kórip, turmys-tirshiligim edáýir túzelgen soń, sý jańa mashına satyp aldym da, budan bylaıǵy jerde jolsaparlarǵa óz kóligimmen shyǵatyn boldym. Ótken jazda osy oblys ortalyǵynda jolyǵa qalǵanymyzda, bul jaqqa kele jatqanyńyzdy nege aıtpadyńyz, ózim kútip alatyn edim ǵoı dep ókpe-nazyn bildirgeni de esimde.

Birde ol meniń ýaqytymnyń tyǵyz ekendigine qaramaı, qıyla ótinip, qolymnan súıregendeı bop óziniń sheberhanasyna alyp bardy. Qazir anyq esimde joq, ınstıtýttyń ba, álde kolejdiń be qoımasy bolyp sanalatyn eski saraıdyń bir buryshyndaǵy qýyqtaı bólme eken. Ol ishte emin-erkin júrip kórýge múmkindiktiń joq ekenin aıtyp, arzanqol ramalarmen jıektelgen kartınalaryn bir-birlep syrtqa shyǵardy da, irgesin sý shaıyp, qyzyl kirpishteri mújile bastaǵan qabyrǵaǵa qaz-qatar súıep qoıa bastady.

Jaımashýaq kóktem edi. Tabıǵat óziniń bar boıaýyn jarqyrata kórsetip, ózge boıaýlardy mensinbeı, murnyn shúıire qarap turǵan shaq-tyn. Sonyń áseri me, sýretshi dosymnyń kartınalary tabıǵat kartınasynyń aldynda solǵyn tartyp, kúlimdegen kún kózinen “uıalǵandaı” sıyqsyz kóringen. Mende anyq bir kesimdi pikirimdi aıta almaı, birinen soń birine kózimdi alyp qashyp, kúmiljı bergenmin.

Ol kókpenbek kók shalǵynnyń ústinde aıaq-qolyn tarbaıtyp, tyr jalańash jatqan balpanaqtaı sábıdiń beınesi keskindelgen kartınasyn qolymen nusqap:

— Mine, myna sýretten ne kórip tursyz? — dedi men bilmeıtin bir qupıa syrdy ishine búgip turǵandaı eki kózi ushqyn atyp. — Bul — ǵarysh perzenti! Áne, onyń ákesi... Ákesiniń qos janary sábıdiń ár qımylynan kóz jazbaı, baqylap tur!..

Ol kartınadaǵy kógildir aspan tósindegi tańǵy kóshten qalyp qoıǵan qos juldyzdaı syǵyraıǵan qos tańbany kórsetti. Men ózimniń kásipqoı synshy emes ekenimdi, sondyqtan da kórkem óner syrlaryna tereńdep úńile almaıtynymdy aıtyp, aqtalǵandaı boldym.

— Joq, — dedi ol basyn shaıqap, úzildi-kesildi kelispeıtindigin bildirip, — túsinýge tıistisiz! Óıtkeni siz de, myna men de, jalpy, jer basyp júrgen pendelerdiń barlyǵy da ǵarysh perzenti!

— Demek, myna kartına da solaı atalatyn bolǵany ǵoı...

— Dál taptyńyz! — dedi ol eki kózi shoqtaı jaınap. — Solaı atalady. Buǵan odan basqa at taýyp qoıý múmkin emes!..

Osydan soń ol óz kartınalaryndaǵy oıdyń bári de ǵaryshpen baılanysty ekenin, óıtkeni sýretker sanasyna kelip qonyp, qylqalam arqyly jaryqqa shyǵýǵa umtylatyn ıdeıalardyń barlyǵy da ǵaryshtan jetetinin qyzbalana aıtyp, maǵ?n tereńirek túsindirýge tyrysty.

“Ideıa degenimiz — ǵaryshta qalqyp júretin materıasyz sana. Onda olardyń ıesi de, taratýshysy da joq. Biraq olar álsin-álsin jer betine qaraı umtylyp, qaısybir jandardyń sanasyna qonyp, beıneleý, mýzyka nemese sóz óneri arqyly taralady. Al olardy taratýshylar — sýretshi, kompozıtor, jazýshy nemese fılosof atanyp jatady.

Árıne, sýretker talantyn, shyǵarmashylyq izdenisin eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Sebebi, belgili bir ýaqyt aralyǵynda kezegimen jer betine jaqyndap keletin ǵaryshtyq ıdeıalardy dál sol mezgilde bir emes, birneshe qabiletti adamdardyń mı-lokatorlary qabyldap úlgeredi. Biraq der kezinde qabyldaý bar da, ony qorytyp, óńdep, taratý taǵy bar emes pe! Mine, bizdiń — talant, izdenis, jańalyq dep júrgenderimiz de sol! Kim elgezek, izdenimpaz, eń bastysy, eńbekker bolsa, sol ǵaryshtyq ıdeıany ózgelerge qaraǵanda tezirek tarata alady. Sodan soń baryp: “Áttegen-aı, sol oı meniń de basymda bolyp edi-aý!” deıtindeı ishki tańdanys, ókinish, ári-beriden keıin qyzǵanysh ta týady...”

Ras-aý,?degen oı kelip edi maǵan sonda. Biraq bul jańalyq biz daǵdylanǵandaı kúndelikti baspasóz betterinen, radıo-teledıdardan jıi nasıhattalyp, bıik minberlerden jıi aıtylyp jatpaǵandyqtan, qaıtyp eske almaǵanmyn.

Olar turatyn oblys ortalyǵyna osy joly kelgenimde ózim taıaýda ǵana tanysqan bir dáýletti kisiniń úıinde, asta-tók mol dastarqannyń basynda otyryp áńgime arasynda sýretshi dosymnyń budan bir aı buryn baqılyq saparǵa attanǵanyn esitip, únemi qasymda júretin janashyr, aıaýly, beıkúná jan maǵan ókpelep, bir aýyz sóz de aıtpaı, barsa kelmeske ketip qalǵandaı ózimnen-ózim qysylyp, yńǵaısyz kúı keshtim. Men úshin onyń orny bólek ekenin osy joly alǵash sezindim, biraq endi bári de kesh edi...

Erteńine marqum sýretshi dosymnyń anasyna kóńil aıtý úshin qasyma bir tanys kisini alyp, úıine bardym. Birinen biri aýmaıtyn surǵylt beton-qoraptardyń birinde, eki bólmeli aıadaı ǵana páterde turatyn anasy men qaryndasynyń synyq júzi men júdeý turmysyn kórgende, men onyń úılenbeı, bul ómirden boıdaq kúıinde ótkenin esime aldym. Nege óıtti eken?... Ol týraly bizdiń aramyzda áńgime de bolmapty-aý tipti. Sýret... sýret...Onyń bar aıtar áńgimesi, ishine búkken syry, baqyty men sory — sol sýret edi-aý!.. Aqyry sodan ne opa tapty?..

Biz onyń kári sheshesi men ózine uqsaıtyn jalpaq bet, qysyq kóz qaryndasyna kóńil aıtyp, syrtqa shyǵýǵa bettegenimizde: “Eger sizder qarsy bolmasańyzdar, kez kelgen bir sýretin estelikke alaıyn dep edim”, degen ótinishimdi aıttym. Anasy únsiz qyzyna qaraǵan. Al ol maǵan jalt burylyp: “Árıne, bolady, — dedi qýanyp. — Biraq ol úshin kókemniń sheberhanasyna barýymyz kerek!” Men basymdy ızedim.

Biz baıaǵy eski saraıdyń bir buryshyndaǵy shaǵyn sheberhanaǵa keldik. Esikke salynǵan úlken qara qulypty ashyp, sýretshiniń qaryndasy meni ishke kirgizdi de: “Qalaǵan kartınańyzdy alyńyz, — dedi shyn yqylasymen. — Kókem sizdi jaqsy kórýshi edi!.. Aýzynan tastamaı aıtyp otyratyn.”

Men ishteı yńǵaısyz kúı keship, marqum dosymnyń kózi tirisinde qadirine jete almaǵanyma ókindim. Shań basqan kartınalardyń arasynan baıaǵy sýretshiniń ózi kórsetken “Ǵarysh perzentin” tańdap aldym. Sodan soń ishki qaltamnan ámıanymdy alyp, álgi qaryndasqa qyzylqulaq bes myń teńgelikti usyndym. Ol meniń betime tań qala qarap turyp: “Munyńyz ne?” dedi sybyrlaı sóılep. “Bul kartınanyń áldeqaıda qymbat turatynyn bilemin, — dedim oıymdy barynsha sypaıy jetkizýge tyrysyp, — biraq ázirge..” “Jo-joq, — dedi ol sózimdi aıaqtatpaı keıin sheginip. — Almaımyn! Siz kókemniń dosy emessiz be?!.” “Óner týyndylary satylady ǵoı, aınalaıyn. Munyń eshqandaı sókettigi joq”. “Báribir almaımyn. Qyzyq ekensiz...” Men ne isterimdi bilmeı tosylyp qaldym. “Jaraıdy... jaraıdy,— dedim qyzdy renjitip alamaıyn dep. — Tek renjı kórmeshi, qalqam...” “Jo-oq, o ne degenińiz! Renjimeımin ǵoı, — dedi ol qaıtadan jaıdary qalpyna túsip. — Túsinemin ǵoı sizdi. Biraq kókemniń salǵan sýretterin eshkimge de satpaımyn!” “Sonda...” — dedim men bólmedegi kartınalarǵa qarap ıegimdi qaǵyp. Ol meniń ne demek bolǵanymdy aıtqyzbaı-aq túsindi de: “Ras, myna saraıdyń ıesi bólmeni bosatyńdar, áıtpese aqysyn tóleńder dep kún ara mindetsinip jatyr, — dedi. — Endi men bul kartınalardyń birazyn kókemniń oqyǵan mektebine tartý etemin, birazyn ózińiz sekildi dostaryna syılaımyn, sodan qalǵanyn úıge aparyp qoıamyn”.

Birge týǵan qaryndasymdaı meni baýyr tartyp, búkpesiz shyndyǵyn aıtyp turǵan qyzǵa ishteı rıza boldym da: “Men myna kitaptardy da qarap kórsem qaıtedi á?!. — dedim qabyrǵaǵa qaǵylǵan sóredegi biraz kitaptarǵa kózim túsip.” Árıne, kórińiz, kórińiz, — dedi ol marqum aǵasy sıaqty shyn peıilimen báıek bolyp. — Siz kókemniń eń jaqyn dosy emespiz be. Tek ómiriniń aqyrǵy kúnderinde qasynda bola almaǵanyńyz ókinishti-aq. Biraq bári de kútpegen jerden boldy ǵoı... Tańerteńgisin úıden shyǵyp bara jatyp‚ kenet bir jaǵyna qaraı jantaıyp qulap qaldy. Sodan jedel járdem shaqyryp‚ aýrýhanaǵa aparǵanda da esin jıǵan joq. Dárigerler mıyna qan quıylǵan deıdi...”

“Bir adamnyń búkil ómirin sarp etip salǵan mynaý kartınalary endi kimge kerek‚ — degen oı keldi maǵan. — Ol óziniń uly sýretshi bola almaıtynyn bildi ǵoı. Biraq sonda da ónerdi tastap kete almady. Sulý áıeldiń arbaýyna túsip qalǵan aqymaq erkek sıaqty salpaqtap‚“azat basy qul bolyp”‚ bárine kónip‚ bárine tózip júre berdi. Sonymen... aqyry ne boldy? Ne boldy?.. Ne bolǵanyn ózge túgili‚ ózi de sezbeı ketken joq pa?..

Kenet boıymdy qorqynysh bılep‚ denem qatty túrshigip ketkendeı boldy...

Sóredegi kitaptardań kóbisi ataqty sýretshilerdiń álbomdary‚ uly tulǵalardyń estelikteri‚ aýzymen qus tistegen qaısybir qaıratkerlerdiń memýarlary eken. Solardyń arasynan qolyma bir qalyńdaý dápter ilikti. Ishindegi marjandaı tizilgen kórkem jazý marqum sýretshi dosymnyń óz jazýy sıaqty‚ kózime ottaı basyldy. Alǵashqy betindegi bir-eki sóılemin oqyǵannan-aq lap etip qyzyǵýshylyǵym tutanyp‚ onyń kózi tirisinde bizge aıta qoımaǵan syrlary osy dápterdiń ishinde jasyrynyp jatqandaı boldy. “Myna dápterdi de ázirge... ala turaıyn‚ bir eki kúnnen soń qaıtaramyn‚” — dedim dosymnyń qaryndasynan taǵy da ótinip.

“Alyńyz‚ — dedi ol. — Bul da kókemniń bir qymbat dúnıesi shyǵar. Birjola alam deseńiz de ózińiz bilińiz. Munda qalǵanmen‚ onyń qadirine jete almaspyz‚ jazý-syzýdyń syry sizge jaqsy málim ǵoı...”

Sol kúni túnge qaraı qonaq úıde jalǵyz qalǵanda kezde álgi qońyr dápterdegi jazbalarǵa úńildim.

“1983 jldyń kúzinde Qarlytaýdyń bókterindegi Qamysty aýylyna keldim‚ — dep bastapty. — Bar oıym osyndaǵy tabıǵat kórinisterin kenepke túsirip alý. O-o bul ólkeniń kúzgi boıaýy ǵaja-ap bolady. Ásirese batar kúnniń ilki bir mezetinde jalt etip kórinip qalyp sónetin qyzǵyltsary-qońyr tús — baqıdan pánıge túsken jumaq sáýlesi sekildi.

Bul aýylǵa kelýimniń ózi bir jyr boldy. Buralań-buralań taý jolymen yńyranyp‚ kúshenip‚ qaısybir tustarda qaýsaǵan súıegi shashylyp qalardaı selkildep-qalshyldap besin aýa ázer jetken pushyq sary avtobýstan molbertimdi qoltyqtap‚ saqal-shashym jelbirep túsken meniń poshymym kóshe-kóshede toptanyp oınap júrgen maıda-pashaq balalarǵa qyzyq kórindi bilem‚ tus-tustan maǵan qarap saýsaqtaryn shoshaıtyp‚ kúlip jatqan sıaqty.

Biraq bul aýyldyń basqaǵa tań qalsa da‚ saqalǵa tań qalmaıtynyna sol kúnniń erteńine-aq kózim jetti.Sebebi munda shoqsha saqal‚ qaba saqal‚ ata saqal‚ kúıek saqal deısiń be‚ áıteýir neshe alýan saqaldar tolyp jatyr. Tipti... Jo-joq... Aıta almaımyn.

Kún saıyn molbertimdi qoltyqtap alyp‚ taý bókterine baryp sýret salyp júrdim. Kúzgi boıaýlardyń keremetin tilmen aıtyp jetkizý qıyn. Al kenepke túsirý múlde múmkin emes. Esińnen tandyrady! Aıaq astynan mol qazynaǵa tap bolǵan paqyrdaı ne isterińdi‚ qalaı kóterip áketerińdi bilmeı‚ alaq-julaq etip‚ asyp-sasqannan basqa túk kelmeıdi qolyńnan.

Bul sirá‚ sulý tabıǵattyń qysqy ólim aldyndaǵy boı jazyp‚ jasanýy shyǵar, kim bilsin. Men sol sıqyrly boıaýlardyń arasynda adasyp‚ árqaısysyna bir aldanyp‚ sergeldeńge túsip júrdim. Taǵy da qansha júrerimdi kim bilsin‚ eger de...

Iá‚ maǵan kenet mynaý myń san boıaýlardyń ishinen óz boıaýymdy tabýym kerek‚ meıli‚ ol basqalardaı sonshalyqty ádemi bolmaı-aq qoısyn‚ kózdiń jaýyn alyp jutynyp turmaı aq qoısyn, biraq óz boıaýym bolýy kerek degen oı tústi. Qalaı deısiz ǵoı. Árıne, ǵaryshtan! Qazir oılasam‚ meniń osy oıym men osydan keıingi kútpegen kezdesýdiń arasynda bir qupıa baılanys bar sıaqty kórindi.

Birde kesh bata sharshap-shaldyǵyp taýdan túsip kele jatyp‚ ózen jaǵasynda shekem tas terip oınap júrgen úsh-tórt qyz balaǵa kezdesip qaldym da‚ buryn-sońdy óńim túgili‚ túsimde kórmegen bir sumdyqty kórip‚ óz kózime ózim sene almaı qalshıyp qattym da qaldym. Shynymdy aıtsam‚ alǵashqyda boıymdy qatty qorqynysh bıledi. Ózen jaǵasynda alańsyz oınap júrgen álgi jap-jas qyzdardyń samaıynan bastap‚ ıeginiń astyna deıin japqan qaýqıǵan qaba saqaldary bar edi!?. Bular sirá‚ adam emes‚ keshki apaq-sapaqta sýdan shyqqan saıtandar bolar dep oıladym. Kózimdi bir ashyp, bir jumdym. Astapyralla‚ astapyralla dep‚ ishimnen qaıta-qaıta qaıtalap‚ aýylǵa qaraı tezirek júreıin desem‚ eki aıaǵym jerge jabysyp qalǵandaı turǵan ornymnan qozǵala almaımyn.

Birte-birte esimdi jıyp‚ álgi qyzdardyń báriniń emes, bireýiniń ǵana saqaly bar ekenin ańdadym. Bálkim kún batar shaqta meniń kózime qos kóringen shyǵar‚ bulardyń múlde saqaly joq‚ jaı ásheıin ózderimen ózderi oınap júrgen osy aýyldyń qyzdary bolar. Qazir kózimdi qaıta jumyp-ashsam‚ ber jaqtaǵy qyzdyń da qaýqıǵan saqaly “túsip” qalar... Joq. Sol qalpy. Áli tur. Osy kezde qyzdardyń da nazary maǵan aýǵanyn baıqap qaldym‚ ortalaryndaǵy bireýi: “Ólá-á‚ anaý aǵaı bizge tesilip qarap tur!” dedi daýystap. Sodan soń birin biri túrtip: “Keteıik! Keteıikshi tezirek!” dep aýylǵa qaraı asyǵa bastady.

Keshkisin ózim qudaıy qonaq bop kelgen úıdiń kempirinen estidim: “Iá-á‚ shyraǵym‚ bul aýylda sondaı bir saqaldy qyz bar. Shyr etip dúnıege kelgende sóıtip túkti bolyp týǵan. Kim bilsin‚ ol da bolsa‚ Alla taǵalanyń bizge kórseteıin degen keremetteriniń biri shyǵar...

“Aty kim?”

“Aty ma?.. — dep‚ kempir qapelimde esine túsire almaı‚ tamnyń búǵatyna qarap oılanyp qaldy. — Kim edi-aı?.. — dedi sodan soń meniń ózimnen suraǵandaı bolyp. — Tilimniń ushynda turǵanyn qarashy. “Nyshandy qyz”‚ “Saqaldy qyz” dep‚ aýzymyz soǵan ábden úırenip ketipti ǵoı qarańqalǵyr! E-e... ıá‚ endi esime tústi‚ áp-ádemi aty bar‚ Úmit degen!..”

“Dárigerge qaratqan ba?”

“Qaratqan! Qaratqanda qandaı‚ lóktirge de‚ táýipke de‚ baqsy-balgerge de alyp barǵan áke-sheshesi. Biraq solardyń eshqaısysynan qaıran bolmady ǵoı...”

“Bul jaqtaǵylardyń shamasy kelmegen shyǵar emdeýge”.

“Basqa jaqqa da kórsetken! Tipti‚ sonaý Máskeýden bir prápesir de kelgen. Ári qarap‚ beri qarap‚ qyzdy ózimizben birge alyp ketemiz degende‚ kónbeı qoıǵan áke-sheshesiniń ózi. Ishten shyqqan perzent qoı‚ qaıtip qısyn... E-e‚ qudaı-aı‚ bu da bir taǵdyrdyń tásh-pishi de! Eki kózin jáýdiretip‚ qalaı jibersin alysqa...”

Sol kúnnen bastap álgi saqaldy qyzdy jaqynnan bir kórýge ańsarym aýdy da turdy. Biraq jýyq arada sonyń sáti túse qoımady. Meniń tóbem kóringennen ol qasqyrdan úrikken eliktiń laǵyndaı alystan zymyrap qashatyn boldy. Kimniń shyǵaryp júrgenin bilmeımin‚ aýyl ishinde: “Qaladan kelgen sýretshi saqaldy qyzdyń sýretin salmaqshy eken‚” degen qańqý sóz tarap ketipti.

Ondaı oı meniń basyma kelmegen. Kúldim de qoıdym. Alaıda saqaldy qyzdyń túrin jaqynnan bir kórsem degen ańǵal áýestigim aýyl ishinde alypqashpa áńgime týǵyzǵanymen qoımaı‚ onsyz da kóldeneń jurttyń kózi men sózinen seskenip ábden júıkesi juqarǵan beıshara qyzdyń janyn jaralaǵanǵa uqsaıdy. Men ony biraq‚ keıin bildim‚ kesh bildim...

Erteń qaıtpaq bolyp‚ jolǵa jınalǵan kúni keshkilik meni sol aýylda ótetin bir toıǵa shaqyrdy. Qyzyq-dýmanǵa qumarlyǵym‚ qyz-qyrqynǵa ebim joq, ebedeısiz basym ne isterimdi bilmeı oılanyp turǵanymda‚ úı ıesiniń kempiri: “Shyraǵym‚ erteli-kesh ala qaǵazǵa úńilemin dep‚ ómirdiń ózge de qyzyqtarynan qur qalma. Bas ekeý bolmaı‚ mal ekeý bolmaıdy‚” dep bastyrmalata sóılep‚ esimdi shyǵaryp jiberdi. Soǵan qarap‚ meni “toıǵa shaqyrý” da osy kempirdiń “ıdeıasy” shyǵar dep oıladym.

Áıtse de meniń sol toıda aýyl jastarymen ámpáı-jámpeı bolyp‚ kóńilimniń jarasyp kete qoıǵany shamaly. Jurtqa juǵymymnyń joq ekenin taǵy da bir dáleldep‚ eshbir topqa qosyla almaı‚ eń sońynda jalǵyz ózim sopaıyp bir buryshta qaldym. Sonsoń eski baǵana sekildi eshkimge keregim bolmaı sostıyp tura berýge yńǵaısyzdanyp‚ yrdý-dyrdý kópshiliktiń ishinen eleýsiz ǵana sytylyp shyǵyp‚ úıge qaraı aıańdaǵanmyn.

Kenet aýyl arasyndaǵy tar kósheni jıekteı sozylǵan tal sharbaqtyń ishinen bireýdiń: “Aǵaı!” — degen jasqanshaq‚ názik daýsyn estidim. — Aǵaı deıim‚ toqtańyzshy!..” Men qalt tura qaldym.

— Aǵaı‚ — dedi álgi jasqanshaq daýys taǵy da. — Sizge birnárse aıtaıynshy dep edim.

— A-a... Qaıdasyń-ń?..

— Men... men mundamyn.

Endi baıqadym‚ tal sharbaqtyń ar jaǵynan bireý syǵalap qarap turǵan sıaqty. Bir-eki qadam jaqyndap‚ ne aıtar eken dep qulaǵymdy tostym. Ol bir jaqtan júgirip kelgendeı demin jıi alyp‚ entigip turǵan sıaqty.

— Sen kimsiń? — dep suradym daýsymdy aqyryn ǵana shyǵaryp.

— Men... men Úmitpin...

“Á-á... Saqaldy qyz?..” dep ishteı tańyrqap‚ sál tosylyp qaldym. Ol da úndemedi. Shamasy‚ maǵan álgi “birnárseni” aıta almaı‚ tolqyp turǵan sıaqty.

— Iá‚ ne aıtasyń? — dedim sybyrlap.

— Aǵaı‚ siz meniń sýretimdi salmańyzshy‚ jaraı ma. Ótinemin. Salmaı-aq qoıyńyzshy...

— Jo-oq... ony kim aıtyp júr saǵan?

— Osy aýyldaǵylardyń bári de aıtad...

— Men seniń sýretińdi salmaımyn, — dedim men basymdy shaıqap. — Ondaı oıym joq. Jalpy, men... munda tek tabıǵat peızajdaryn jazý úshin ǵana kelgenmin.

— Qalaı?..

— Kádimgideı.

— Áriptermen be? — ol myrs etip kúlip jibergendeı boldy. Men de ezý tarttym.

— Joq. Boıaýmen jazamyn, — dedim onyń kúlgenine qýanyp. — Biz, sýretshiler osylaı sóılegendi unatamyz. Óıtkeni “sýret salamyn” degenge qaraǵanda, “kartına jazamyn” degen sózdiń maǵynasy áldeqaıda tereń. Túsindiń be?

— Iá. Aǵaı...

— Áý?

— Siz meniń sýretimdi salmaısyz ǵoı, ıá? Shyn ǵoı...

— Jańa aıttym emes pe. Nemene, maǵan senbeı tursyń ba?

— Jo-oq, senem ǵoı... Biraq aýyldaǵylar aıtad, siz meniń sýretimdi salyp, kórmege aparyp ilip qoıasyz deıt... Onda... onda adamdardyń bári de kóredi ǵoı...

Men endi ne derimdi bilmeı, únsiz qaldym. Ol taǵy da seziktenip, maǵan úreılene qarap turǵan sekildi.

— Eger... eger, — dedi ol qaıtadan býlyǵa sóılep, — siz meniń sýretimdi salatyn bolsańyz bar ǵoı, onda... onda men ólemin!

Ol kemseńdep jylap qoıa berdi. Muny kútpegen men múlde sasqalaqtap qaldym.

— Kim... kim... Úmit, aınalaıyn, sen jylamashy. Olar ótirik aıtady. Men seniń sýretińdi eshqashan da salmaımyn. Ondaı oı meniń basyma kelgen emes. Sen bilmeýshi me eń, keıde adamdardyń osylaı ótirik aıtatyn kezderi bolady. Sen olarǵa senbe! Bildiń be, senbe!..

Men sharbaqtyń arasynan qolymdy sozyp, onyń basynan sıpadym. Sodan soń beıkúná qyzdyń kóz jasyn súrtpek bolǵanymda, saýsaǵymnyń ushy saqalyna tıip ketip, denem dir ete qaldy. Ol sezdi... Sezdi de, basyn tez tartyp ala qoıdy.

— Men erteń qaıtamyn, — dedim qolymmen sharbaqtyń talynan qysa ustap turyp, — sen eshteńeni de ýaıymdamaı, sol baıaǵysynsha dostaryńmen oınap-kúlip júre ber, jaraı ma. Men eshqashan da, eshqashan da seniń sýretińdi salmaýǵa ýáde beremin. Ár sýretshiniń óziniń kóńili qalaǵan taqyryby, oıy, ıdeıasy bolady. Sýret arqyly adamdarǵa birnárseni aıtyp túsindirgisi keledi. Ondaı oı sende de bolatyn shyǵar-aý... Múmkin, Úmit, sen de sýretshi bolarsyń, a?..

— Jo-oq, — dedi ol daýsyn tańdana sozyp. — Meniń oǵan ıkemim joq qoı, aǵaı. Sýret sala almaımyn ǵoı. Sizge ǵana aıtaıyn, aha, meniń... meniń dáriger bolǵym keledi. Eń aldymen ózimdi-ózim emdesem deımin. Aǵaı... sizdiń áńgimeńiz qyzy-yq eken. Men osylaı, adamdarmen túnde sóıleskendi jaqsy kóremin. Buryn sizden qatty qorqyp, alysta-an qashyp júrýshi edim.

— Bilem... Endi qoryqpa, jaraı ma. Uıalýdyń da qajeti joq. Mine, kórdiń be, meniń de saqalym bar.

— Iá. Biraq siz er adamsyz ǵoı. Er adamdarǵa ol... jarasady. Al qyz balalarda bolǵany — qorlyq!.. Eger men er bala bolǵanymda bar ǵoı, onda bári de basqasha bolar edi. Eshkimnen uıalmaı, balalar “shal” dep mazaqtasa da qorlanbaı, bárimen ursyp-tóbelesip júre berer edim. Keıde sony oılap, túnimen jylap shyǵamyn.

— Onyń ne, Úmit?! Sen jylama...

— Qudaıdyń ózi óstip jylatyp qoısa, qaıtemin, aǵaı!..

Júregim shym ete tústi. Jap-jas qyzdyń aýzynan mundaı salmaqty sóz estımin dep oılamap edim. Beý, taǵdyr-aı, senen sheber, senen uly ustaz joq, sen bárin de úıretesiń.

— Al saý bol, Úmit, — dedim men erteń jolǵa shyǵatynymdy esime alyp. — Kóriskenshe kún jaqsy bolsyn! Qalaǵa kele qalsań, habarlasýdy umytpa. Sýretshi Saǵyndyqov deseń, meni bári de biledi.

— Saý bolyńyz, aǵaı! — dedi ol sharbaqtyń ar jaǵynan basyn shyǵaryp.

Men óz jónimmen uzaı berdim. Kenet:

— Aǵaı, — dep daýystady ol art jaǵymnan. — Siz bizdiń aýylǵa taǵy da kelesiz be?

— Bilmeımin, — dedim men ıyǵymdy qozǵap. — Múmkin kelip te qalarmyn...

Biraq ol aýylǵa qaıtyp meniń jolym túsken joq. Saqaldy qyz da birte-birte sanamnan óship, kóńilimdegi sýreti kómeski tarta berdi...”

Osy bir tusqa jetkende qońyr dápterdiń eki-úsh betin sýretshiniń ózi jyrtyp tastapty. Odan keıin jalǵasatyn alǵashqy abzasty da shımaılap óshiripti. Nege óıtti eken? Ol endi, máńgi jumbaq...

Meniń qolymdaǵy sýretshiniń jazbalary ary qaraı bylaı bastalady:

“... Ah, ońbaǵan! Ońbaǵan! Fotojýrnalıst bolsań qaıteıin, óziń de bir... uıat ta, ar da joq eken!

Búgingi gazettegi sýretti kórgende qanym basyma shapshyp, yzaǵa býlyǵyp, terime sımaı kettim. Masqara! Myna sýrettiń shyqqanyn bilse, qorlanyp óletin boldy-aý beıshara qyz!..

Sensasıa aýlaǵan gazettegi saqaldy qyzdyń sýretin kórgenderdiń eki kózi shekesine shyǵyp, bir-birine saýsaqpen shuqyp kórsetip jatyr. Avtobýsta, kóshede kele jatqanda da men solardyń birnesheýin baıqadym.

Apyr-aı, adamdar osy qandaı, á?! Bireýdiń qasireti bireýge qyzyq bolyp kórinetini nesi?..

Ońbaǵan, jylpos! Qaıtip túsirip ala qoıdy eken?! Sirá, baıǵus qyzdyń bezildep qashqanyna da qaramaı, aldy-artyn orap, jantalasyp júrip túsirgen ǵoı. Iá, ondaı arsyzdyqqa barýdan taımaıdy ol. Úmit tipti, betin basyp ta úlgere almapty, qalyń saqaly uıysyp, ap-anyq kórinip qalypty sýrette.

Ras, men oǵan bergen ýádemnen aınyǵan joqpyn. Áıtse de álgi arsyz jýrnalıspen bir qalada turatyndyqtan, ózimdi birtúrli kináli sezinemin.

Osydan soń álgi taý bókterindegi aýyldan kópke deıin bir sumdyq úreıli habar kúttim. Tipti, sol deregi belgisiz beımálim sumdyqtyń aldyn alý úshin ol jaqqa ádeıi baryp ta qaıtpaq boldym. Biraq áldenege júreksinip, óz jolymdy ózim bógeı berdim. Bir jaqsysy, ol jaqtan eshqandaı jamanat habar estilmedi. Ýaqyt ótken saıyn bul oqıǵanyń da ýyty qaıtyp, kóńilime uıa salǵan kúdik ushyp ketti. Tipti, anaý jylpos fotojýrnalıstiń de dámesin aqtamaı, kóp uzamaı sensasıa bolýdan qaldy.

Bir jaǵynan, osy bir oǵash oqıǵanyń biz áýelde baıqamaǵan jyly lebi, ońdy áseri de boldy ma dep oılaımyn keıde. Nege deısiz be? Álgi oqıǵadan soń men álemdegi saqaldy áıelder týraly qanshama adam tań qalarlyqtaı derekter, qyzyqty áńgimeler estidim deseńizshi. Olar tipti, óz aldaryna sırk ashyp, dúnıe júzin aralap júrip óner kórsetedi eken ǵoı. Saqaldaryn ádeıi uzartyp, ár nársege áýes, qylt etkenge qyzyqqysh eldiń kóńilin aýlap, máz qylǵany bylaı tursyn, sol arqyly mol tabys taýyp, baııtyn da kórinedi.

Bizdiń qalada sýretshilerge aýadaı qajet boıaý, kenep, qyl qalam, molbert, palıtra sekildi asaı-múseılerdi ortalyqtaǵy bir-aq dúkende satady. Sodan da bolar, olardyń baǵasy ýdaı qymbat. Alsań — al, almasań — qoı, báribir qaıta aınalyp bizge kelesiń deıtin sıaqty.

Birde sol dúkenge qaltamdaǵy bar teńgemdi qaǵyp berip, boıaý-soıaý alyp shyǵyp kele jatyr edim, kenet art jaǵymnan bireý: “Aǵaı!” dep daýystaǵandaı boldy. Jalt — qarasam, jap-jas bir boıjetken maǵan qarap kúlimsirep tur.

— Aǵaı, meni tanymadyńyz ba? — deıdi.

Mundaıda qýshykesh jigitter sıaqty aıaq astynan ázil taýyp aıtyp, op-ońaı úıirip ala qoıatyn men be, ańqaý basym abdyrap:

— Joq, - dep shynymdy aıttym.

Ol meniń kózime týra qarap, jymıyp turyp:

— Siz buryn bizdiń aýylǵa sýret salýǵa kelip edińiz ǵoı, — dedi.

“Apyr-aı, qaı aýyl edi?.. Men degeniń molbertimdi qoltyqtap, qaı túkpirge, qaı qıanǵa barmadym deseńizshi!..”

— Taý bókterindegi aýyl... esińizde me? Sizge men sýretimdi salmaı-aq qoıyńyzshy dep jalynyp edim ǵoı.

— Á-á!

Ańǵal basym baıqamaı, “álgi saqaldy qyz sen be” ediń degendeı ıegimniń astyn bir sıpap, taǵy da bir ábes qylyq jasap aldym. Munym endi, naǵyz mıǵulanyń áreketi boldy da shyqty.

— Iá, — dedi ol eki betiniń ushy dý etip qyzaryp ketse de basyn ızep, kúlimsirep turyp. — Men sizdiń tanymaı qalatynyńyzdy bilgenmin.

— Qaıdan tanıyn, — dedim men endi óz qateligimdi jýyp-shaımaq bolyp, — ol kezde sen tulymshaǵyń jelbiregen kip-kishkentaı qyz ediń, endi mine!.. Boıjetipsiń! Mektepti de bitirgen shyǵarsyń.

Ol basyn ızedi.

— Ótken jyly bitirgenmin, aǵaı. Qazir osyndaǵy medısınalyq kolejde oqyp júrmin.

Kenet meniń qulaǵyma sol baıaǵy kip-kishkentaı qyzdyń: “Sýret sala almaımyn, dáriger bolýdy armandaımyn”, degen náp-názik úni jetkendeı boldy. Biraq onyń saqaly bar edi ǵoı?..

— Áli de sol burynǵydaı sýret salyp júrsiz be?

Men basymdy qaıta-qaıta shulǵydym. “Odan basqa meniń qolymnan ne kelýshi edi?!”

Sodan soń ózimshe ázildegen bolyp:

— Sen de sol baıaǵydaı sýretińdi salýǵa áli de kelispeısiń be? — dedim.

Ol bilmeımin degendeı ıyǵyn qozǵady. “Ýaqyt kóp nárseni ózgertedi eken ǵoı, aǵaı!..”

— Sabaqtan bosaǵan kezde ýaqyt taýyp meniń sheberhanama kel, ekeýmiz asyqpaı otyryp áńgimeleseıik, — dedim men oǵan.

Ol basyn ızep, kelemin dep ýáde berdi de, qol sómkesinen kishkentaı qoıyn dápterin alyp maǵan usyndy. Men oǵan sheberhanam ornalasqan kósheniń atyn, úıdiń ret sanyn jazyp berdim.

— Oı, jazýyńyz qandaı ádemi, — dedi ol kúlimsirep. — Marjandaı eken!

— Bala kezimde kórkemjazý sabaǵyn óte jaqsy kóretinmin.

— Qazir mektepterde ondaı sabaq ótpeıdi, aǵaı.

— Ókinishti-aq...

Sosyn ekeýmiz qoshtastyq ta, men sheberhanama qaraı asyqtym.

... Onyń munda qalaı kelgenin, qashannan beri syrtymnan baqylap turǵanyn múlde baıqamappyn. Keneptiń bir buryshyndaǵy taýdan aqqan laısańdaı qońyr qoshqyl boıaýdyń reńin sál asha túsý kerek pe, joq pa dep, molbertten bir-eki adym keıin shegingende kózim shaldy, ol bosaǵada maǵan bir, kartınaǵa bir qarap kúlimsirep tur eken.

— Iá, sen... kelip te qalǵan ekensiń ǵoı, — dedim men ózimniń ne aıtyp turǵanymdy ózim de túsinbeı.

— Siz jańa jumys istep jatqan kezde án saldyńyz, — dedi ol. —Jaı... yńyldap qana...

— Múmkin. Ondaı-ondaı bolady bizde...

— Men buryn estimegen án eken. Aty ne?..

— Bilmeımin, — dedim men jelkemdi qasyp. — Ol sirá, saǵan ǵana emes, jalpy, jurtqa beımálim, muryn astynan myńqyldap qana aıtýǵa bolatyn án bolsa kerek. Ońashada adam ne dep yńyldamaıdy!..

Ol kúmis qońyraýdaı syńǵyr etip kúlip jiberdi. Sodan soń ańqaý jyly bizdiń aýylǵa barǵanda salǵan sýretterińizdi kórsetińizshi dep ótindi. Qas qylǵandaı, sondaǵy jazǵan peızajdarymdy osyndaǵy bir iri fırmanyń tusaýkeser toıyna syılap jiberip edim. Tek jaqtaý aǵashy kóneleý jalǵyz etúdim ǵana qalǵan-dy. Sóreden alyp, sony usyndym.

Ol ózi týyp-ósken taý bókterindegi aýyldyń kishkentaı bir bóligin terezeden kórip otyrǵandaı, etúdten kóz almaı uzaq úńildi. Men onyń betine qaıta-qaıta jaltaqtap qarap, kókeıimde turǵan saýaldyń jaýabyn izdegendeı bolamyn. Samaıynan tómen qaraı túsken kókshildeý jolaq iz anyq baıqaldy, ustaramen qyrynyp júr me eken álde...

Ol meniń nege tynyshsyzdanyp otyrǵanymdy sezdi bilem, álgi sýretten kóz almaı otyryp: “Qymba-a-at bir fransýz kremin jaǵyp júrmin. Biraq onyń kúshi eki-úsh kúnge ǵana jetedi, sodan soń qaıtadan shyǵa bastaıdy...” dedi.

Úmit sodan keıin bir aı boıy sheberhanaǵa úzbeı kelip júrdi de, kenet maǵan aıtpaı aýlyna ketip qalǵandaı múlde kórinbeı ketti. Bir kún, úsh kún... bes kún ótti. Altynshy kúnge aınalǵanda baryp maǵan aqyl kirdi. “Apyr-aý, á degende neǵyp oıyma kelmegen deseńizshi. Onyń paıdalanyp júrgen kremi taýsylǵan ǵoı. Fransýz kremi, óte qymbat dep edi-aý!..”

Dereý kıinip, sheberhanadan shyqtym da, ortalyqtaǵy bir tanys dáriger jumys isteıtin emhanaǵa qaraı tarttym. Álgi krem rasynda da, óte qymbat bolyp shyqty!..

Osydan soń-aq ótimdi-aý degen kartınalarymdy arly-berli tasyp, ortalyqtaǵy baı adamdardyń ofısin jaǵalap, ár qaısysyna ólerdegi sózimdi aıtyp jalynyp júrip jarty baǵasyna ázer ótkizip, álgi fransýzdardyń qymbat kremin satyp alyp, Úmittiń jataqhanasyn qalaı izdep tapqanymdy táptishtep aıtpasam da bolady.

Ol medresedegi dindar qyzdar sekildi betin ǵana kórsetip, basyn aq jibek oramalmen tumshalap alypty.

— Oı, bul siz be edińiz? — dep zorlana ezý tartty ol meni kórgen kezde. Biraq kózderi bultty kúngi kóldiń betindeı tunjyrap, muńaıyp tur eken.

Shaı daıyndamaq bolyp edi, tamaǵym kebersip tursa da qarsylyq bildirdim.

— Sýret salyp júrsiz be? — dep surady.

— Iá.

— Qandaı sýretter?..

— Ár túrli...

Ásheıinde sýret dese sýyrylyp ala jóneletin ádetimnen jańylyp, tilim kúrmelip, aıtýǵa sóz taba almaı, kúmiljidim de qaldym. Qoshtasarda qaltamdaǵy qymbat kremdi oǵan baıqatpaı ústeldiń ústine qoıyp kettim...

Búgin bir sátti kún boldy. Tańerteńgi saǵat toǵyzdyń shamasynda qalalyq ákimshilikte qyzmet isteıtin eki sheneýnik kelip, taıaýda ǵana jazyp bitirgen úlken kartınamdy satyp alyp ketti. Menimen tipti, saýdalasqan da joq, eski saraıdyń ishindegi sheberhanamdy qomsynyp, tezirek ketýge asyqqan sıaqty. Ózara áńgimelerinen baıqaǵanym, olar meniń kartınamdy T. qalasynyń eki myń jyldyq toıyna keletin sheteldik qonaqtarǵa syıǵa tartpaq. Jazdyq jeıdesiniń túımeleri ushyp túserdeı tyrsyldap turǵan mes qaryn sary kisi: “Ońaı qutylatyn boldyq...” dep, yrq-yrq kúldi. Sirá, menen emes, sheteldik qonaqtardan bolar. Meıli, kim tartý etse de, kimge tartý etse de óner el ishine taralýy kerek emes pe. Erte me, kesh pe, ony baǵalaıtyndar tabylady ǵoı.

Túske taıaý Úmit keldi. Men búgin aıaq astynan qalaı baıyp shyǵa kegenimdi aıtyp maqtanyp, keshkilik qala syrtyndaǵy “Saıaly baq” kafesine baraıyq dep usynys jasadym. Ol kúlimsirep turyp basyn ızedi.

...O-o, biz búgin qandaı baqyttymyz! Saıaly baqtyń tóbesinen tóne qarap, tamyljyp turǵan meıirimdi tún meniń sheshem sıaqty alqarakók maqpal beshpent kıip alypty. Alqarakók maqpal beshpenttiń óńirine qadalǵan tanalardaı jarqyldaǵan appaq juldyzdar qandaı tamasha!...

Apyr-aı, baqyt degenińizdiń ózi de adamnyń kóńiline táýeldi, adamnyń kóńiline baǵynyshty nárse eken ǵoı. “E-eı, baqyt, men seniń syryńdy uǵyp, qupıańdy ashyp qoıdym! Sen mynaý jer betindegi adamdarsyz ómir súre almaıdy ekensiń. Seniń qadirińdi biletin de, bilmeıtin de, seni bıikke kóteretin de, kótermeıtin de osy jer betindegi muńlyqtar eken!” — degim keldi shattanyp.

...Men Úmittiń sýretin salyp júrmin. Ol sheberhanama kún saıyn keledi. Uzaq otyrady. “Sýret salý da qıyn bolady eken ǵoı”, deıdi tańdanyp. Men: “Bul jaı ǵana sýret salý emes, óner, beıneleý óneri, — deımin. — Munda boıaýlar ún qatyp, án salyp, bı bılep turýy kerek!”

Sodan soń men oǵan kıeli óner týraly, jeti qat kókten kelip jetetin tylsym oılar týraly aıtyp túsindirgim keledi. Sóıtip, sóılegen saıyn qyzynyp, ózimdi ózim umytyp ketemin. Ony da umytamyn...

Kúnnen kúnge men oǵan baýyr basyp bara jatqan sıaqtymyn. Sál keshikse, kóńilim alańdap kútemin. Kelmeı qalsa, izdep baramyn. Ol meniń ómirlik syńaryma, osyǵan deıin qaraýsyz qalǵan aıdaladaǵy eski kúmbezdeı qulazyp kelgen jan dúnıemniń shyraqshysyna aınalǵan sekildi...

Búgin mine, ekinshi kún, Úmit sheberhanaǵa kelgen joq. Túske deıin tyqyrshyp kúttim de, taǵy da kelmeýge aınalǵany ma degen oıdan degbirim qashyp, tez-tez kıinip, avtobýs aıaldamasyna qaraı asyqtym. Baǵytym belgili... Onyń nege kelmeı ketkenin de ishteı sezip kelemin.

Taǵy da sol... Taýsylǵan ǵoı! Ol nege sonsha qymbat? Biz úshin... Árıne, biz úshin qymbat. Sondyqtan da biz: “Alla jazdy, biz kóndik”, deımiz. Al baılarǵa túk emes. Olar sonda Allanyń jazýyna da qarsy kúrese alatyn bolǵany ma?.. O toba, men ne dep kettim osy?..

Biraq endi, qaryz surap baratyn da eshkimim qalǵan joq. Osyǵan deıin suraı-suraı dostarymnyń da, tanystarymnyń da mazasyn alyp bittim, olar meni kórse, teris aınalyp ketetin boldy.

Jataqhanaǵa bardym. Úmitke jolyqtym. Ol taǵy da basyn oramalmen tumshalap alypty... Endi ne isteımin? Eshqaıda bar?ǵa zaýqym soqpaı, sheberhanadaǵy faner taqtanyń ústine kıimsheń qısaıa kettim.

Tańerteńgilik qatqan nan men qara sý iship otyryp, sońǵy bir aıda Úmittiń portretinen basqa eshteńe jazbaǵanymdy oıladym. Al ol portret, árıne, satýǵa arnalmaǵan. Ózim úshin jazylǵan dúnıe. Áli bitken joq. Bir nárse jetpeıtin sıaqty. Biraq ne jetpeıtinin bilmeımin...

Men Úmittiń portretiniń aldyna baryp, qadala qarap biraz turdym. Keshe ǵana kóńilime nur quıyp, júregimdi altyn besikke salyp terbetken sýret búgin múlde unaǵan joq. Jansyz beıne... Sulý da, symbatty da emes. Bir jasandylyq bar... Iá, jasandylyq! Jasandylyq, jasandylyq, jasandylyq...

Joq. Men onyń beınesin osyndaı kúıde kórgim kelgen. Bul meniń — armanym, qıalym edi. Ónerim edi!.. Biraq sonyń bári jasandy bolyp shyqty. Ol basqa... Múlde basqa. Qudaı ony ózgeshe etip jaratqan. Al men bolsam, oǵan qarsy bolmaqpyn. Alla taǵalaǵa da, adamdarǵa da qarsylyq bildirmekpin. Jo-joq! Olaı bolýy múmkin emes. Múmkin emes...

Kenet meniń jan dúnıemdi bult basyp, kúzgi dymqyl tumandaı salqyn sezim júregimdi torlap, qylqalamǵa qaraı qol sozdym. Sosyn ony qap-qara boıaýǵa malyp aldym da, ortalyqtaǵy qymbat dúkenderdiń shyny sórelerinen bedireıip qarap turatyn maneken-qýyrshaqtar sekildi jansyz beıneniń samaıynan ıeginiń astyna deıin battastyra jaǵyp tastadym.

Bitti! Jaratylysqa eshkim de qarsy tura almaıdy! Eshkim de... Qarsylyqtyń bári de — qıal. Shaıtannyń oıyny.

Kenet art jaqtaǵy ashyq esikten túsip turǵan kún sáýlesin áldekim kólegeılep:

— Iá, endi durys boldy, — dedi báseń ún qatyp. Men selk ete tústim. Bosaǵada basyn appaq oramalmen tumshalap alǵan Úmit o dúnıeden kelgen árýaqtaı kirpik qaqpaı qadala qarap tur eken.

— Iá, endi bári de qalpyna keldi! — dedi ol taǵy da. — Osylaı bolaryn bilgenmin. Óıtkeni siz Qudaı emessiz ǵoı!..

Sodan soń basyndaǵy oramalyn sheshe bastady...”

Qolyma kezdeısoq túsken qońyr dápterdegi sýretshiniń jazbalary osylaı aıaqtalady eken.

***

Qonaq úıdiń balkonyna shyǵyp, túnniń beımezgil ýaǵy bolsa da qyzyq-dýmanǵa toımaı, saýyq-saıran salyp jatqan qalanyń qyzyldy-jasyldy shamdaryna qarap: “Saqaldy qyz, sen qaıdasyń qazir? — dep oıladym ishteı tolqyp. — Osy qalada turasyń ba?..”

---