InfoHub Logo

Tárbıe saǵatynyń taqyryby: Tórt túligim – baılyǵym.
Tárbıe saǵatynyń maqsaty: Oqýshylarǵa tórt túlik maldyń paıdasy, adam ómirinde mańyzy, olardan alynatyn ónimder jóninde bekitý.
Tárbıe saǵatynyń tárbıelik máni: Olardyń qazaq ulttyq salt dástúrin saqtaýǵa, ana tilin súıýge, qurmetteýge, eńbekqorlyqqa tárbıeleý. Balalardyń sózdik qoryn molaıtý tilin shıratý shyǵarmashylyq oılaý belsendiligin damytý.
Tárbıe saǵatynyń kórnekiligi: Tórt túlik mal beınelengen sýretter, slaıd, sút taǵamdary, et taǵamdary, kórme quraldary, jabdyqtar.
Tárbıe saǵatynyń barysy:

İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Kirispe bólim
Tirshilikke nár bergen,
Ómirine sán bergen.
Túıe, sıyr, jylqy, qoı,
Qasıetti tórt túlik
Qasterlep ony qazaǵym,
«Mal janyń aman bolsyn!» dep,
Aıtqan sózi at minip.

Atamyz qazaq ejelden mal sharýashylyǵymen aınalysqan. Minse - kóligi, ishse sýsyny, jese tamaǵy, kıse kıimi, tutynsa buıymy da osy mal bolǵan. Keń dalany erkin sharlap, kóship - qonǵa halqymyzdyń turmys tirshiligin de osy tórt túlikpen baılanysty. Biraz kún bir – birin kórmeı júrip, kezdese qalsa eki kisiniń amandyq surasqanda «Mal – jan aman ba?» deýi halqymyzdyń maldy asa qadirleýinen bolsa kerek. Mal baǵý, ony kútip, ósirý jónindegi ómir tájirbesiniń negizinde halqymyz mal terisinen, júninen, qyly men tuıaǵynan, tipti súıegi men múıizinen de buıymdar, kıimder jáne jıhazy buıymdaryn (týyrlyq, úzik, túndik, syrmaq, kilem, tekemet, alasha t. b) jasady.

Bular keıingi urpaqqa mura retinde jetti. Solardyń biri – kıiz úı.
«Mal - baqqanǵa bitedi» deıdi halqymyz. Ata kásibi – balaǵa mura. Olaı bolsa, dastarhanda aq mol bolý úshin maldy kútý, baǵý - bizdiń mindetimiz. Keń dalany malǵa toltyrǵan biz bolamyz.
Endeshe balalar, ata - analar búgingi bizdiń ótkizgeli otyrǵan «Tórt túligim – baılyǵym» atty tárbıe saǵatymyzdy tirshiligimizdiń bastaýy árbir shańyraqtyń berekesi bolyp sanalatyn tórt túligimizge arnalady.
Tórt túlik týraly ne bilemiz?
Paıdasy
Ónimi, buıymy, qasıeti
Slaıd arqyly qorytyndylaý.

Taqpaqtar:
Aqarys:
Túıe baılyq, saltanat - túıe atasy – oısylqara
Jylqy - sándik, maqtan – jylqy atasy – Qambar ata
Sıyr – qanaǵat, aqtyq sıyr atasy - Zeńgi baba
Qoı – qazyna, myrzalyq qoı atasy – Shopan ata.
Eshki - jeńildik, joqtyń kúni eshki atasy - Seksek ata.

Ulan: Qoı
Qorasynda mańyraǵan,
Qozysymen jamyraǵan.
Qozysynan aıyrylsa,
Qoımaı uzaq ańyraǵan.
Appaq qoıý súti bar,
Aq shaǵala qurty bar,
Aqtyly uoı janýar.

Danabek: Tory qulyn
Jaǵy qalaqtaı,
Moıny sadaqtaı.
Tóbeli juldyzdaı,
Jaly jibekteı.
Sany bilekteı
Kózi monshaqtaı,
Ózi jup – jumyr,
Quıryǵy shashaqtaı,
Erni jyp – jymyr.
Daýsy ship – shińgir,
Basy qup – quldyr.
Jutynyp turýshy edi,
Bultıyp turýshy edi.
Dalaǵa shyǵyp ap,
Quıryǵyn tigip ap,
Asyrdy salar edi,
Aınala shabar edi.

Álı: Sıyr
Múıizi aıdaı ıilgen,
Murnyn kókke shúıirgen.
Kerilgen jelin, sala emshek,
Saýǵanda janyń súıingen.
İrimshik pen qurt, maıy,
Jegende tildi úıirgen

Jansaıa:
Túıeni sordan,
Jylqyny jelden,
Sıyrdy sýdan,
Eshkini tastan,
Qoıdy beıishten jaratypty
Sosyn jesin, minsin dep
Bıligin adamzatqa qaratypty.

Hor: Orteke
Aınur:
Balalar tórt túlik qalaı dybystaıdy bilemiz be?
(Laq, qozy, bota, buzaý, qulyn)
Móńirese – buzaý
Mańyrasa - qozy, laq,
Bozdasa - bota,
Kisinese - qulyn eken dep uq, ulym.

Aamat:
Aýhoý - aýhoı dese, tana keledi,
Bir top buzaýdy ertip keledi.

Gúljanat:
Púshet - púshet dese, qozy keledi,
Enesin tastap ózi keledi.

Daýlet:
Shóre - shóre dese, laq keledi,
Mańyraǵan boıy «jylap» keledi.

Aralbaı:
Kós - kós dese, bota keledi,
Enesi baıǵus sońynan qosa jeledi.

Álı:
Jylqyny kúzeıdi,
Jal - quıryǵyn túzeıdi.

Áset:
Qoıdy qyrqady,
Aıyryp júninen jurqany.

Janna:
Eshkini taraıdy,
Túbiti kerekke jaraıdy.

Ramazan:
Túıeniń júnin julady,
Baıǵus soǵan shydap turady.

Hor: Tólder áni
Kórinis: «Órkesh»

Balalar biz osy tórt túlik týraly qandaı maqal – mátelder biledi ekenbiz ortaǵa salaıyq.
Ásem
Mal ósirseń qoı ósir,
Ónimi onyń kól – kósir.
Qoıdyń súti qorǵasyn,
Qoıdy urǵan ońbasyn

Danabek:
Tuıaq taıǵa jetkizer,
Taı qunanǵa jetkizer,
Qunan atqa jetkizer,
At muratqa jetkizer.

Tulpar er qanaty.
Jansaıa:
Sıyrlynyń úıi aıran,
Syrsyzdyń úıi syrdań.
Sıyrdyń súti tilinde.

Aralbaı:
Baqyraýyq demeseń.
Baǵaly kólik túıe ǵoı.

Nurdaýlet:
Eshkili qoı óregen.
Ramazan:
Kári túıe oınaqtasa jut bolar
Áset:
Tulpardyń óz tuıaǵy ózine dári.

Jandos: «Maldyń óz tólin súıýi»
Sıyrdyń áni
Jylqynyń áni
Túıeniń áni
Qoıdyń áni
Án: Qoshaqanym (oryndaıtyndar Nuralı, Gúljanat, Maqsutqalı)

Qandaı yrym – tyıym sózder biledi ekenbiz.
Maldyń súıegin dalaǵa tastamaıdy, jerge kómip tastaıdy.

Qoıdyń júnin, múıizin otqa jaqpaıdy.

Maldyń ýyzyn aldymen úıdiń ıesi ishýi kerek. Mal satqanda ony noqtasymen ne bas jibimen bermeıdi, maldyń basy kemıdi dep yrymdaıdy.

Mal tóldep jatqanda eshkimge bermeıdi, satpaıdy jáne aıyrbastamaıdy.

Mal úshem ne tórtem (úsh ne tórt tól) týsa, olardyń bireýin baýyzdap, bosaǵaǵa kómedi.
Sonymen qatar:
Qoı qozdaǵanda qoıdyń shýyn jerden aıyrýǵa bolmaıdy, ony súıretip aparý kerek, áıtpese qozy qashaǵan bolady.

Qoı qyrqatyn qaıshyny ıesine qaıtarǵanda «Muny men emes, jer berip otyr» dep júnge orap beredi, bos berýge bolmaıdy. Qaıshyny jerge qoıý kerek. Ekinshi adam ony sol jerden alýy kerek. Áıtpese qaıshy maldyń terisin kesip ketedi.

Malshy mal baǵyp júrgen taıaǵyn basqa adamǵa berýge bolmaıdy. Shopannyń taıaǵy kıeli bolyp esepteledi. T. s. s
Bı: Qara jorǵa

Osyndaı jomart qazaq topyraǵy,
Ol qashanda dastarhansyz otyrady.
Qonaqqa baryn berip, bárin berip,
Qonaqtan qalǵanyn jep otyrady.
- deı kele, kelesi sózdi ata - analarǵa bergeli turmyn. Olar ózderi uıymdastyrǵan ulttyq taǵamdar túrlerimen, jasaǵan buıymdar kórmesimen tanystyrady.
1. Et taǵamdary
2. Sút taǵamdary
3. Júnnen, teriden jasalǵan buıymdar
4. Kıiz, tekemet, terme alasha
Ájelerdiń oryndaýynda «aýylym» áni
Al balalar, sender kóp nárseni kórip, bildińder.
«Keshtik ómiriń bolsa, tústik mal jı», «Malym janymnyń sadaqasy, janym arymnyń sadaqasy» degen ata - babalarymyz, mal ataýynyń syryn jetik bilip, keń saharany tórt túlikke toltyrǵan. Aramyzda tórt túliktiń qyr syryn bilip, tóldetip júrgen, balasyn qalaı súıse, tórt túlikti de solaı aıalaı biletin ájelerimizge sóz kezegin beremiz.