Tórt túligim - yrysym atty ǵylymı – zertteý jobasy
Baǵyty: adam densaýlyǵynyń máselesi
Seksıasy: etnomádenıettaný
Daıyndaǵan: 4 synyp oqýshysy Palagına Valerıa
Ǵylymı jetekshisi: qazaq tili pániniń muǵalimi
Qusaıynova Ulbergen Ramazanqyzy
Ǵylymı keńesshisi: Qusaıynova Ulbergen Ramazanqyzy
Tórt túligim - yrysym atty ǵylymı – zertteý jobasy
Kirispe
«Maly bardyń - jany bar», «Eldiń kórki - mal» degen halyq naqyl sózderinen - aq qazaq halqynyń turmys tirshiliginde tórt túlik maldyń erekshe oryn alatynyn túsinýge bolady. Babalary tórt túlikke erekshe kóńil bólgen. As - aýqaty, kıimi, kóligi, qymyzy – em, jegjat – juraǵatymen jasaıtyn alys - berisiniń kózi, baılyǵy bolǵandyqtan, qazaq úshin osy tórt túlik mal asa qymbatty dúnıe bolǵany belgili. Maldyń sútin iship, etin jep, terisinen ton ılep, júninen kıim toqyǵan qazaqtarda tórt túlik týraly ataýlar jetip artylady.
Qazaqtar maldy tek paıdalanyp qana qoımaǵan, olardyń babyn taýyp, baǵyp kútýdiń de jaı - japsaryn, qasıetin, ereksheligin jaqsy bilgen. Qazaq halqy ejelden mal sharýashylyǵymen aınalysyp keledi. Mal kezinde alty alashtyń jese - asy, kıse - kıimi, minse - kóligi, japandas serigi bolǵan. Qazaq halqy ejelden malǵa jaqyn halyq qoı. Kezinde ata babalary tórt túlikke jaıly qonys izdep, keń dalada kóship qonyp júrgen. Qazaq tórt túlikti erekshe qurmettegen, tórt túliktiń jaıymen jazda jaılaýǵa, qysta qystaýǵa kóshken. Maldyń eti, súti tamaq bolǵan, terisinen, júninen arqan jipter, kıiz úı jabdyqtary, kıim - keshek, alasha, kilem toqyp, ár túrli buıymdar jasaǵan. Tórt túlik maldyń sútin jáne odan jasalǵan aıran, qymyz, shubat sıaqty sýsyndardy halyq «aǵarǵan» nemese «aq» dep ataǵan.
Tórt túlik týraly qazaq ádebıeti tarıhynda jáne halyq arasynda keńinen taralyp, qoldanylýda. Aqyn - jazýshylar ózderiniń óleń jyrlaryn da da jazyp, adamǵa paıdasy zor ekenin aıtqan. Zaman almasyp, ýaqyt ótken saıyn búgingi jas býyn osy tól ataýlardy umytyp, jańylystyratyn bolyp júr. Tirligi malmen bite qaınasqan qazaq úshin bul jaraspas. Osy sebepti bizder, keıingi jas býyn (men qazaq bolmasam da, qazaqstandyqpyn) bile júreıik degen maqsatpen osy tórt túlik týraly, olardyń paıdasy jóninde málimetterdi jınaý qajettiligin túsindim.
Tórt túliktiń paıdasy týraly ǵana emes, óleńder men maqal - mátelder, tyıym sózder jáne aqyn - jazýshylardyń, jyraýlardyń oılaryn jınaqtaýdy jón kórdim. Osy zertteý jumysynda tórt túlik týraly oı - túsinigim keńeıe tústi.
Táýelsiz Qazaqstan jerinde tórt túligimizdi baǵalaı otyryp, dastarhanymyzda ulttyq taǵamdarymyz jaınap tursa, balalar ulttyq oıyndardy oınap ósse, qandaı tamasha! Ulttyq qundylyqty qurmetteý - basty paryz dep oılaımyn.
Mal ósirýge asa qolaıly Qazaqstan jerin malsyz elestetý múmkin emes. Bul bizdiń elimiz úshin budan bylaı da asa mańyzdy sharýashylyq bolyp qala bermek. Qasıetti tórt túlikke qatysty ultymyzdyń uǵymdary men baı tájirıbesin umytpaýǵa tıispiz. Qadir tutqan murany saqtaıyq.
«Jylqynyń súti – sheker, eti – bal, ıisi – jupar, terisi – kıim, mińseń – tulpar»
Tórt túlik maldyń ishinde qaı halyqtyń bolsa da qurmet tutatyndarynyń biri - jylqy maly. «At - erdiń qanaty» dep aıtatyn dana halqymyz jylqyny óte qasterlegen. Jylqy - minseń - kólik, jeseń - et. Qazy - qarta, jal - jaıasyz birde - bir qazaq januıasyn biz kóre almaımyz. Tarıhı derekter boıynsha adam balasy jylqyny bizdiń jyl sanaýymyzdan 3 - 4 myń jyl buryn qolǵa úıretken. Negizgi Otany Shyǵys Eýropanyń dalaly aımaǵy, Ortalyq Azıa jáne Qazaqstan alqaby dep esepteledi. Áıgili ǵalym Ahmet Toqtabaıdyń «Almaty kitap» baspasynan jaryq kórgen «Qazaq jylqysynyń tarıhy» kitabynda Ortalyq Az ıa, sonyń ishinde qazaq dalasy - jylqy Otany» - degen túpkilikti tujyrym jasalǵan. Buǵan dálel retinde, júzdegen myń jylqy súıekteri tabylǵan eneolıt dáýirindegi – «Botaı qonysy» atalady. Botaılyqtar – jylqyny alǵash qolǵa úıretkender. Muny qazir búkil álem ǵalymdary moıyndap otyr. 2009 jyly búkil álemge SCIENCE ǵylymı jýrnalynda jylqynyń dúnıejúzi boıynsha tuńǵysh ret Soltústik Qazaqstanda qolǵa úıretilgeni, ertedegi malshy - jylqyshylarynyń b. z. d. İY myńjyldyqta qymyz daıyndaǵany álem jurtshylyǵyna jarıa etildi. Jylqynyń arǵy tegi jylqy pishindes janýarlardan damı kele tarpańǵa, Prjevalsk jylqysyna, qulan, zebraǵa jetken kórinedi. Tarpańdardyń boılary jylqylardan alasalaý, denesi tyǵyrshyqtaı tompaq, tústeri qula jáne kók bolyp keledi.
HH ǵasyrdyń basynda tarpań jabaıy jylqylar túrleri múldem joıylyp ketti. Olardy tek sýretterden ǵana kóre alamyz.
Jylqynyń piri – Qambar ata, tóli - qulyn. Jylqyny «quraý - quraý» dep shaqyrady. Ony qulyn, taı, jabaǵy, qunan, baıtal, dónen, besti, bıe, at, sáýrik (súırik), aıǵyr dep ataıdy. Al at júıriktigine, taǵy da basqa qasıetterine qaraı, ásirese, batyrlar jyrlarynda jorǵa, sý jorǵa, tekejáýmet, júırik, tulpar, qazanat, sańlaq, sáıgú - lik, nazbedeý, dúldúl, arǵymaq dep ataǵan. Jylqy malyn asa joǵary baǵalaǵan qazaqtar úlken as - toılarda jarysqa salyp, bas báıgesine mol dúnıe beretin bolǵan. Er - azamattarǵa jasalatyn syıdyń da úlkeni at mingizip, shapan jabý bolǵan. Jalpy halyq jylqyny joǵary baǵalaǵan. Jylqynyń júrisine deıin ataýlary bolǵan. Mysaly, aıań júris, jorǵa júris, jortaq júris, búlkek jelis, bóken jelis, shoqyta júrý, shabys. Onyń túsi túrli teńeýlermen sıpattalǵan: tory, kúreń, jıren, aqboz, boz, kók, shubar. Túıe men jylqyny, ógizdi kólik retinde paıdalanady, shanaǵa, arbaǵa, mal ǵa jegedi, salt ta minedi.
Jylqynyń túrleri
Dúnıe júzinde jylqynyń 250 - deı túri bar. Qazaqstanda jylqynyń 16 túri ósiriledi.
Jylqy – júk jylqysy, minis jylqysy, jazyq dala jylqysy, taý jylqysy, soltústik dala jylqysy bolyp bólinedi.
Qazaq halqy jylqyny 3 topqa bólgen:
1. Júırik attar: arǵymaq, tulpar at, sáıgúlek at.
2. Kúshti, eti tyǵyz attar. Aýyr jumystarǵa, júk artýǵa, kóshkende paıdalanǵan. Bul attardy «qazanat» dep ataǵan.
3. Júrdek attar.
Kúshi myǵym at pen báıge atynyń arasyndaǵy salt júriske jaramdy jylqylar «jaby» dep atalǵan.
Jynysyna qaraı: at, bıe, aıǵyr, azban dep ajyratady.
Qulyn - bıeniń tóli
Jabaǵy - 6 aıdan asqan qulyn
Taı - 1 jastan asqany
Jylqy tuqymdary
Altaı tuqymy. Qostanaı tuqymy.
Býdennyı tuqymy. Qazaq tuqymy
Qazaq jylqylarynyń erekshelikteri – bastary úlken, mańdaıy oıystaý, qalyń jaqty, dónes muryndy, moıyny shombaldaý, qysqa, kózderi men qulaqtary kishkentaı. Shoqtyǵy bıik, shaby qysqa, keń saýyrly, qylquıryǵy tómendeý ornalasqan. Qazaq jylqysynyń boıy alasalaý kóringenmen, dene músheleri kishkentaı emes, arqasy qysqa da qaıratty, bulshyq etteri tyǵyz.
Qazaq jylqylary aýa raıynyń qubylmaly jaǵdaıyna tózimdi, jem – shópti talǵamaıdy, únemi dalada jaıylymda júrip kúneltedi.
Jylqynyń qasıeti.
Tórt túliktiń ishindegi eń taza mal - jylqy. Onyń tazalyǵy sonshalyq - sýdy da keship baryp, taza jerden ishedi. Ol óte sezimtal mal. Qolǵa tez úırenedi. Bir ǵajaby - jylqyda ót bolmaıdy. Tórt túliktiń ishinde jylqyny ósirý jeńil. Jylqy - jeti qazynanyń biri. Ol sezimtal, talǵampaz janýar.
«Túıe - maldyń - qasqasy»
Túıeler - iri tabandylar otrádynyń túıe tuqymdasyna jatatyn ashatuıaqty sútqorektilerdiń bir túri. Qolda ósiriletin túıelerdiń arǵy tegi - jabaıy túıeler. Túıe budan 4 - 5 myń jyl buryn qolǵa úıretilgen. Tórt túlik maldyń ishindegi eń qasıettisi túıe bolyp eseptelgen. Ol qyryq kún shólge shydamdy júk, artsa – kólik, jese – et, al júni kıimge jaraǵan. Qazaqtar túıeniń júni - nen shekpender kıgen, ol jeńil ári jumsaq syrt kıim bolǵan. Júni qys ta sýyqty ótkizbeıdi. Túıeler qos jáne syńar órkeshti bolyp keledi. Azyq qoryn ózimen birge alyp júredi. 100 kılogramm órkeshi – azyqtyq maıyn jınap alatyn qoımasy ári shóldegende ishetin sýy. Órkeshindegi maı oǵan eki jumaǵa deıin azyq bolady. Túıe shóldegen kezde on mınýtta on lıtr sý ishe alady eken. Túıeniń kúshtiligi, júıriktigi, shydamdylyq qasıetterine qaraı: birtýǵan, bekpatsha, kúlpatsha, nar, arýana jampoz, maıa, aıyr, qospaq, balqospaq, myrzaqospaq, úlek dep bólinedi.
Asan qaıǵynyń shapqanda qustaı ushatyn jelmaıasy esterińizde bolar.
(«Aıyrdan týǵan jampoz bar, Narǵa júgin salǵysyz» Shalkıiz jyraý.
Al túıe óziniń ósý jolynda bota, taılaq, býyrshyn, býyrlysh, naýsha,
buzbasha, ingen, atan, býra dep atalady. Túıeniń azǵyn túrlerin: kórt,
keıin deıdi. («Túıe jamany - kórt, shóp jamany kert». Maqal)
Túıeniń eti mol, júni bıazy bolady. Túıe 30 - 35 jyl ómir súredi.
Túıeniń piri - Oısylqara, tóli - bota. Túıeni «kós - kós» dep shaqyrady.
Tóldeý merzimi – 12 aı.
Túıe túrleri
Qazaqstanda túıeniń eki túri bar: qos órkeshti, syńar órkeshti.
1) Jalǵyz órkeshti túıe (ǵylymı tilde dromedar deıdi). Qazaqstannyń keıbir jerlerinde ósiriledi. Eń kóp ósiriletin jeri - Qaraqum. Qazirgi kezde qolda arýana dep atalatyn qoltuqymy ósiriledi. Jabaıy túri joıylyp ketken. Onyń jalpy aty - nar. Urǵashysy - maıa nemese arýana, erkegi - úlek. Syńar órkeshti túıe ystyqqa tózimdi, biraq qatty aıazǵa shydamaıdy.
2) Qos órkeshti túıe (ǵylymı tilde Baktrıa túıesi deıdi) nemese Aıyr órkeshti túıeniń jabaıy túri «qaptaǵaı» dep atalady. Aıyr órkeshti túıeniń urǵashysyn - «ińgen», erkegin - «býra» deıdi. Qazaqstanda qos órkeshti túıeniń Qazaqstan túıesi, Monǵol túıesi, Astrahan túıesi dep atalatyn negizgi úsh tuqymy ósiriledi. Ol qurǵaq dalaly, shól - shóleıtti jerlerdiń tabıǵı jaǵdaılaryna jaqsy beıimdelgen. Ańyzaq ystyqqa, úskirik aıazǵa tózimdi keledi.
Túıeniń qasıeti.
Túıeniń júni men terisi – kıim, súti – sýsyn, eti – as. Ásirese, túıe kósh kóligi retinde baǵaly. Ol – sıyrdaı emes, sıraqty mal. Qysta sýyqqa, jazda ystyqqa tózimdi. Túıe alpys kún ashtyqqa, otyz kún shólge shydaıdy. «Aıt - shý» deseń atyp turatyn «til alǵysh», jýas, qaıyrymdy mal.
«Sıyrdyń súti – tilinde»
Sıyr, iri qara, múıizdi iri qara - sútqorektiler klasyna jatatyn asha tuıaqty, qýys múıizdi, kúıis qaıyratyn janýarlar. Sıyr maly osydan 7 - 10 myń jyl buryn Jerorta teńizi mańyndaǵy elderde qolǵa úıretilgen. Qazirgi úı sıyrlarynyń shyqqan tegi týr dep atalady. Týr degen jabaıy sıyrdy qolǵa asyrap, úıretilgennen keıin úı sıyry paıda bolǵan. Jabaıy sıyrlarmen salystyrǵanda, úı sıyrlarynyń aıaqtary qysqa, deneleri iri, úlken, shekeleri kishi bolyp keledi. Bul iri qara ár túrli tuqymdardyń shaǵylysýy arqyly kóptegen býdandarǵa aınalady. Mundaı sıyrlar Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, T ájikstan, Túrikmenstan, týysqan respýblıkalarda keń taralyp ósti. Jergilikti sıyr tuqymdary kóbeıdi. Qazaqstan sıyrlarynyń tuqymdary ettilik, súttilik, kóliktik jaǵynan erekshelenip, ósip - ónip keledi.
Sıyr maly momaqan, qazaqtar úshin kóbinese tamaqqa jaraǵan, et, sút, aıran, qaımaq, maı, qurt, irimshik osy sıyrdyń bergen berekesi bolǵan. Sıyrdy keıde kóshke de, egiske de paıdalanyp otyrǵan. Jalpy, qazaqtar sıyrdy kıimge jaratpaǵan, qonaqqa syıǵa tartpaǵan, tipti túske kirse de aýyrtpalyq dep joryǵan, tipti qazaqta epeteısiz, ıkemsiz ári deneli adamdy «sıyrdaı» dep, sóılemeıtin adamdy «aýzyn býǵan ógizdeı», «myńqıǵan buzaý sıaqty» dep mazaqtaıtyn tirkester qoldanylady. Degenmen, sıyr da úıdiń berekesi, aıran - súttiń kózi, balalarynyń asyraýshysy retinde qadirli mal bolǵan. Sıyrdy jasyna qaraı buzaý, torpaq, tana, taıynsha, qashar, qunajyn, dónejin, sıyr, ógiz, buqa dep ataǵan.
Sıyrdyń piri - Zeńgi baba, tóli - buzaý. Sıyrdy «aýhaý - aýhaý» dep shaqyrady.
Sıyrdyń tóldeý merzimi - 9 aı.
Tórt túligim - yrysym atty ǵylymı – zertteý jobasy júkteý
Seksıasy: etnomádenıettaný
Daıyndaǵan: 4 synyp oqýshysy Palagına Valerıa
Ǵylymı jetekshisi: qazaq tili pániniń muǵalimi
Qusaıynova Ulbergen Ramazanqyzy
Ǵylymı keńesshisi: Qusaıynova Ulbergen Ramazanqyzy
Tórt túligim - yrysym atty ǵylymı – zertteý jobasy
Kirispe
«Maly bardyń - jany bar», «Eldiń kórki - mal» degen halyq naqyl sózderinen - aq qazaq halqynyń turmys tirshiliginde tórt túlik maldyń erekshe oryn alatynyn túsinýge bolady. Babalary tórt túlikke erekshe kóńil bólgen. As - aýqaty, kıimi, kóligi, qymyzy – em, jegjat – juraǵatymen jasaıtyn alys - berisiniń kózi, baılyǵy bolǵandyqtan, qazaq úshin osy tórt túlik mal asa qymbatty dúnıe bolǵany belgili. Maldyń sútin iship, etin jep, terisinen ton ılep, júninen kıim toqyǵan qazaqtarda tórt túlik týraly ataýlar jetip artylady.
Qazaqtar maldy tek paıdalanyp qana qoımaǵan, olardyń babyn taýyp, baǵyp kútýdiń de jaı - japsaryn, qasıetin, ereksheligin jaqsy bilgen. Qazaq halqy ejelden mal sharýashylyǵymen aınalysyp keledi. Mal kezinde alty alashtyń jese - asy, kıse - kıimi, minse - kóligi, japandas serigi bolǵan. Qazaq halqy ejelden malǵa jaqyn halyq qoı. Kezinde ata babalary tórt túlikke jaıly qonys izdep, keń dalada kóship qonyp júrgen. Qazaq tórt túlikti erekshe qurmettegen, tórt túliktiń jaıymen jazda jaılaýǵa, qysta qystaýǵa kóshken. Maldyń eti, súti tamaq bolǵan, terisinen, júninen arqan jipter, kıiz úı jabdyqtary, kıim - keshek, alasha, kilem toqyp, ár túrli buıymdar jasaǵan. Tórt túlik maldyń sútin jáne odan jasalǵan aıran, qymyz, shubat sıaqty sýsyndardy halyq «aǵarǵan» nemese «aq» dep ataǵan.
Tórt túlik týraly qazaq ádebıeti tarıhynda jáne halyq arasynda keńinen taralyp, qoldanylýda. Aqyn - jazýshylar ózderiniń óleń jyrlaryn da da jazyp, adamǵa paıdasy zor ekenin aıtqan. Zaman almasyp, ýaqyt ótken saıyn búgingi jas býyn osy tól ataýlardy umytyp, jańylystyratyn bolyp júr. Tirligi malmen bite qaınasqan qazaq úshin bul jaraspas. Osy sebepti bizder, keıingi jas býyn (men qazaq bolmasam da, qazaqstandyqpyn) bile júreıik degen maqsatpen osy tórt túlik týraly, olardyń paıdasy jóninde málimetterdi jınaý qajettiligin túsindim.
Tórt túliktiń paıdasy týraly ǵana emes, óleńder men maqal - mátelder, tyıym sózder jáne aqyn - jazýshylardyń, jyraýlardyń oılaryn jınaqtaýdy jón kórdim. Osy zertteý jumysynda tórt túlik týraly oı - túsinigim keńeıe tústi.
Táýelsiz Qazaqstan jerinde tórt túligimizdi baǵalaı otyryp, dastarhanymyzda ulttyq taǵamdarymyz jaınap tursa, balalar ulttyq oıyndardy oınap ósse, qandaı tamasha! Ulttyq qundylyqty qurmetteý - basty paryz dep oılaımyn.
Mal ósirýge asa qolaıly Qazaqstan jerin malsyz elestetý múmkin emes. Bul bizdiń elimiz úshin budan bylaı da asa mańyzdy sharýashylyq bolyp qala bermek. Qasıetti tórt túlikke qatysty ultymyzdyń uǵymdary men baı tájirıbesin umytpaýǵa tıispiz. Qadir tutqan murany saqtaıyq.
«Jylqynyń súti – sheker, eti – bal, ıisi – jupar, terisi – kıim, mińseń – tulpar»
Tórt túlik maldyń ishinde qaı halyqtyń bolsa da qurmet tutatyndarynyń biri - jylqy maly. «At - erdiń qanaty» dep aıtatyn dana halqymyz jylqyny óte qasterlegen. Jylqy - minseń - kólik, jeseń - et. Qazy - qarta, jal - jaıasyz birde - bir qazaq januıasyn biz kóre almaımyz. Tarıhı derekter boıynsha adam balasy jylqyny bizdiń jyl sanaýymyzdan 3 - 4 myń jyl buryn qolǵa úıretken. Negizgi Otany Shyǵys Eýropanyń dalaly aımaǵy, Ortalyq Azıa jáne Qazaqstan alqaby dep esepteledi. Áıgili ǵalym Ahmet Toqtabaıdyń «Almaty kitap» baspasynan jaryq kórgen «Qazaq jylqysynyń tarıhy» kitabynda Ortalyq Az ıa, sonyń ishinde qazaq dalasy - jylqy Otany» - degen túpkilikti tujyrym jasalǵan. Buǵan dálel retinde, júzdegen myń jylqy súıekteri tabylǵan eneolıt dáýirindegi – «Botaı qonysy» atalady. Botaılyqtar – jylqyny alǵash qolǵa úıretkender. Muny qazir búkil álem ǵalymdary moıyndap otyr. 2009 jyly búkil álemge SCIENCE ǵylymı jýrnalynda jylqynyń dúnıejúzi boıynsha tuńǵysh ret Soltústik Qazaqstanda qolǵa úıretilgeni, ertedegi malshy - jylqyshylarynyń b. z. d. İY myńjyldyqta qymyz daıyndaǵany álem jurtshylyǵyna jarıa etildi. Jylqynyń arǵy tegi jylqy pishindes janýarlardan damı kele tarpańǵa, Prjevalsk jylqysyna, qulan, zebraǵa jetken kórinedi. Tarpańdardyń boılary jylqylardan alasalaý, denesi tyǵyrshyqtaı tompaq, tústeri qula jáne kók bolyp keledi.
HH ǵasyrdyń basynda tarpań jabaıy jylqylar túrleri múldem joıylyp ketti. Olardy tek sýretterden ǵana kóre alamyz.
Jylqynyń piri – Qambar ata, tóli - qulyn. Jylqyny «quraý - quraý» dep shaqyrady. Ony qulyn, taı, jabaǵy, qunan, baıtal, dónen, besti, bıe, at, sáýrik (súırik), aıǵyr dep ataıdy. Al at júıriktigine, taǵy da basqa qasıetterine qaraı, ásirese, batyrlar jyrlarynda jorǵa, sý jorǵa, tekejáýmet, júırik, tulpar, qazanat, sańlaq, sáıgú - lik, nazbedeý, dúldúl, arǵymaq dep ataǵan. Jylqy malyn asa joǵary baǵalaǵan qazaqtar úlken as - toılarda jarysqa salyp, bas báıgesine mol dúnıe beretin bolǵan. Er - azamattarǵa jasalatyn syıdyń da úlkeni at mingizip, shapan jabý bolǵan. Jalpy halyq jylqyny joǵary baǵalaǵan. Jylqynyń júrisine deıin ataýlary bolǵan. Mysaly, aıań júris, jorǵa júris, jortaq júris, búlkek jelis, bóken jelis, shoqyta júrý, shabys. Onyń túsi túrli teńeýlermen sıpattalǵan: tory, kúreń, jıren, aqboz, boz, kók, shubar. Túıe men jylqyny, ógizdi kólik retinde paıdalanady, shanaǵa, arbaǵa, mal ǵa jegedi, salt ta minedi.
Jylqynyń túrleri
Dúnıe júzinde jylqynyń 250 - deı túri bar. Qazaqstanda jylqynyń 16 túri ósiriledi.
Jylqy – júk jylqysy, minis jylqysy, jazyq dala jylqysy, taý jylqysy, soltústik dala jylqysy bolyp bólinedi.
Qazaq halqy jylqyny 3 topqa bólgen:
1. Júırik attar: arǵymaq, tulpar at, sáıgúlek at.
2. Kúshti, eti tyǵyz attar. Aýyr jumystarǵa, júk artýǵa, kóshkende paıdalanǵan. Bul attardy «qazanat» dep ataǵan.
3. Júrdek attar.
Kúshi myǵym at pen báıge atynyń arasyndaǵy salt júriske jaramdy jylqylar «jaby» dep atalǵan.
Jynysyna qaraı: at, bıe, aıǵyr, azban dep ajyratady.
Qulyn - bıeniń tóli
Jabaǵy - 6 aıdan asqan qulyn
Taı - 1 jastan asqany
Jylqy tuqymdary
Altaı tuqymy. Qostanaı tuqymy.
Býdennyı tuqymy. Qazaq tuqymy
Qazaq jylqylarynyń erekshelikteri – bastary úlken, mańdaıy oıystaý, qalyń jaqty, dónes muryndy, moıyny shombaldaý, qysqa, kózderi men qulaqtary kishkentaı. Shoqtyǵy bıik, shaby qysqa, keń saýyrly, qylquıryǵy tómendeý ornalasqan. Qazaq jylqysynyń boıy alasalaý kóringenmen, dene músheleri kishkentaı emes, arqasy qysqa da qaıratty, bulshyq etteri tyǵyz.
Qazaq jylqylary aýa raıynyń qubylmaly jaǵdaıyna tózimdi, jem – shópti talǵamaıdy, únemi dalada jaıylymda júrip kúneltedi.
Jylqynyń qasıeti.
Tórt túliktiń ishindegi eń taza mal - jylqy. Onyń tazalyǵy sonshalyq - sýdy da keship baryp, taza jerden ishedi. Ol óte sezimtal mal. Qolǵa tez úırenedi. Bir ǵajaby - jylqyda ót bolmaıdy. Tórt túliktiń ishinde jylqyny ósirý jeńil. Jylqy - jeti qazynanyń biri. Ol sezimtal, talǵampaz janýar.
«Túıe - maldyń - qasqasy»
Túıeler - iri tabandylar otrádynyń túıe tuqymdasyna jatatyn ashatuıaqty sútqorektilerdiń bir túri. Qolda ósiriletin túıelerdiń arǵy tegi - jabaıy túıeler. Túıe budan 4 - 5 myń jyl buryn qolǵa úıretilgen. Tórt túlik maldyń ishindegi eń qasıettisi túıe bolyp eseptelgen. Ol qyryq kún shólge shydamdy júk, artsa – kólik, jese – et, al júni kıimge jaraǵan. Qazaqtar túıeniń júni - nen shekpender kıgen, ol jeńil ári jumsaq syrt kıim bolǵan. Júni qys ta sýyqty ótkizbeıdi. Túıeler qos jáne syńar órkeshti bolyp keledi. Azyq qoryn ózimen birge alyp júredi. 100 kılogramm órkeshi – azyqtyq maıyn jınap alatyn qoımasy ári shóldegende ishetin sýy. Órkeshindegi maı oǵan eki jumaǵa deıin azyq bolady. Túıe shóldegen kezde on mınýtta on lıtr sý ishe alady eken. Túıeniń kúshtiligi, júıriktigi, shydamdylyq qasıetterine qaraı: birtýǵan, bekpatsha, kúlpatsha, nar, arýana jampoz, maıa, aıyr, qospaq, balqospaq, myrzaqospaq, úlek dep bólinedi.
Asan qaıǵynyń shapqanda qustaı ushatyn jelmaıasy esterińizde bolar.
(«Aıyrdan týǵan jampoz bar, Narǵa júgin salǵysyz» Shalkıiz jyraý.
Al túıe óziniń ósý jolynda bota, taılaq, býyrshyn, býyrlysh, naýsha,
buzbasha, ingen, atan, býra dep atalady. Túıeniń azǵyn túrlerin: kórt,
keıin deıdi. («Túıe jamany - kórt, shóp jamany kert». Maqal)
Túıeniń eti mol, júni bıazy bolady. Túıe 30 - 35 jyl ómir súredi.
Túıeniń piri - Oısylqara, tóli - bota. Túıeni «kós - kós» dep shaqyrady.
Tóldeý merzimi – 12 aı.
Túıe túrleri
Qazaqstanda túıeniń eki túri bar: qos órkeshti, syńar órkeshti.
1) Jalǵyz órkeshti túıe (ǵylymı tilde dromedar deıdi). Qazaqstannyń keıbir jerlerinde ósiriledi. Eń kóp ósiriletin jeri - Qaraqum. Qazirgi kezde qolda arýana dep atalatyn qoltuqymy ósiriledi. Jabaıy túri joıylyp ketken. Onyń jalpy aty - nar. Urǵashysy - maıa nemese arýana, erkegi - úlek. Syńar órkeshti túıe ystyqqa tózimdi, biraq qatty aıazǵa shydamaıdy.
2) Qos órkeshti túıe (ǵylymı tilde Baktrıa túıesi deıdi) nemese Aıyr órkeshti túıeniń jabaıy túri «qaptaǵaı» dep atalady. Aıyr órkeshti túıeniń urǵashysyn - «ińgen», erkegin - «býra» deıdi. Qazaqstanda qos órkeshti túıeniń Qazaqstan túıesi, Monǵol túıesi, Astrahan túıesi dep atalatyn negizgi úsh tuqymy ósiriledi. Ol qurǵaq dalaly, shól - shóleıtti jerlerdiń tabıǵı jaǵdaılaryna jaqsy beıimdelgen. Ańyzaq ystyqqa, úskirik aıazǵa tózimdi keledi.
Túıeniń qasıeti.
Túıeniń júni men terisi – kıim, súti – sýsyn, eti – as. Ásirese, túıe kósh kóligi retinde baǵaly. Ol – sıyrdaı emes, sıraqty mal. Qysta sýyqqa, jazda ystyqqa tózimdi. Túıe alpys kún ashtyqqa, otyz kún shólge shydaıdy. «Aıt - shý» deseń atyp turatyn «til alǵysh», jýas, qaıyrymdy mal.
«Sıyrdyń súti – tilinde»
Sıyr, iri qara, múıizdi iri qara - sútqorektiler klasyna jatatyn asha tuıaqty, qýys múıizdi, kúıis qaıyratyn janýarlar. Sıyr maly osydan 7 - 10 myń jyl buryn Jerorta teńizi mańyndaǵy elderde qolǵa úıretilgen. Qazirgi úı sıyrlarynyń shyqqan tegi týr dep atalady. Týr degen jabaıy sıyrdy qolǵa asyrap, úıretilgennen keıin úı sıyry paıda bolǵan. Jabaıy sıyrlarmen salystyrǵanda, úı sıyrlarynyń aıaqtary qysqa, deneleri iri, úlken, shekeleri kishi bolyp keledi. Bul iri qara ár túrli tuqymdardyń shaǵylysýy arqyly kóptegen býdandarǵa aınalady. Mundaı sıyrlar Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, T ájikstan, Túrikmenstan, týysqan respýblıkalarda keń taralyp ósti. Jergilikti sıyr tuqymdary kóbeıdi. Qazaqstan sıyrlarynyń tuqymdary ettilik, súttilik, kóliktik jaǵynan erekshelenip, ósip - ónip keledi.
Sıyr maly momaqan, qazaqtar úshin kóbinese tamaqqa jaraǵan, et, sút, aıran, qaımaq, maı, qurt, irimshik osy sıyrdyń bergen berekesi bolǵan. Sıyrdy keıde kóshke de, egiske de paıdalanyp otyrǵan. Jalpy, qazaqtar sıyrdy kıimge jaratpaǵan, qonaqqa syıǵa tartpaǵan, tipti túske kirse de aýyrtpalyq dep joryǵan, tipti qazaqta epeteısiz, ıkemsiz ári deneli adamdy «sıyrdaı» dep, sóılemeıtin adamdy «aýzyn býǵan ógizdeı», «myńqıǵan buzaý sıaqty» dep mazaqtaıtyn tirkester qoldanylady. Degenmen, sıyr da úıdiń berekesi, aıran - súttiń kózi, balalarynyń asyraýshysy retinde qadirli mal bolǵan. Sıyrdy jasyna qaraı buzaý, torpaq, tana, taıynsha, qashar, qunajyn, dónejin, sıyr, ógiz, buqa dep ataǵan.
Sıyrdyń piri - Zeńgi baba, tóli - buzaý. Sıyrdy «aýhaý - aýhaý» dep shaqyrady.
Sıyrdyń tóldeý merzimi - 9 aı.
Tórt túligim - yrysym atty ǵylymı – zertteý jobasy júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Mátin úzindilerin alyp tastaý jáne formattaý. Býferdi almastyrý. Redaktorleý
