InfoHub Logo

Týǵan jerimizdiń toponımıkalyq ataýlary

HHİ ǵasyr bilimdiler ǵasyry bolǵandyqtan, búgingi tańda zamanyna saı zerdeli, óı - órisi damyǵan azamatty qalyptastyrý memlekettiń eń mańyzdy strategıasy. Jas urpaqqa bilim berip qana qoımaı, sol arqyly álem keńistigine kelý, álemniń damyǵan elderimen teń dárejede bolýdy respýblıkamyz maqsat etti. «Bilim» memlekettik baǵdarlamasymen geografıa pánin oqytýdyń memlekettik standarty talaptarynyń týyndaıtyn negizgi mindetterdi oryndaý - basty maqsat bolyp otyr.

Jalpy bilim beretin mekteptegi barlyq oqýshy birden ózindik izdenis jumysymen aınalysa almaıdy. Shyǵarmashylyq jumyspen aınalysatyn balanyń óz boıynda týa bitken daryny bolýy shart nemese pánge degen qyzyǵýshylyǵy basym bolýy kerek. Oqýshynyń shyǵarmashylyq qabiletin isker de bilikti muǵalim ǵana ushtaı alady. Shyǵarmashylyq arqyly oılaýy, qıaldaýy, sana - sezimi ósedi, naqty bilimmen qarýlanady. Osy satyǵa jetý úshin týǵan óńirimizdiń aýmaǵyn jan - jaqty zertteýde daryndy oqýshylarmen júrgiziletin ǵylymı jumystardyń mańyzy burynǵydan da arta tústi. Óńirimizdiń fızıkalyq geografıalyq kúı jaǵdaıyn zerttep bilýde geografıalyq ataýlardyń mánin ashýdyń mańyzy zor.

Dúnıe júzi tilderinde ne kóp desek, jalqy esimder kóp, onyń ishinde jer - sý attary / toponımder / kóp, bizdiń týǵan jerimiz de odan kende emes. Ulan - baıtaq alqapty alyp jatqan, tabıǵaty san qıly bolyp keletin ólkemizdiń jer - sýyna erte zamandardan beri san alýan ataýlar qoıylyp, olar ártúrli ózgeristerge ushyrap otyrǵan. Ushy - qıyry joq keń alqapta qazaq halqynyń negizin quraǵan rý, taıpalar mal baǵýmen aınalysyp, jaz - jaılaý, qys qystaý qamymen ersili qarsyly kóship qonýmen júrdi. Sondyqtan olar keń dalanyń tabıǵat erekshelikterin, ár tóbeniń, ár jyranyń ózindik sıpatyn jete tanı bildi jáne kóshpeli ómirlerinde ony jer jaǵdaıyn anyqtaıtyn belgi retinde paıdalandy. Ataýdy da soǵan dál taýyp qoıa bildi, osyndaı jer - sý attarynyń ózinen - aq kóp jaǵdaıda ol mańnyń jer bederin, janýarlar men ósimdikter dúnıesinen, klımat ereksheliginen, tabıǵat baılyqtarynan mol málimet alýǵa bolady

Toponımıka - uzaq ǵasyrlardyń jemisi. Olar halyq tiliniń negizinde jasalynyp, halyq tarıhymen tikeleı qat - qabat baılanysty keledi de, kúndelikti ómirde keńinen qoldanys taýyp, erekshe qoǵamdyq mánge ıe bolady. Jer - sý, eldi meken ataýlarynyń qaı qaısynda bolmasyn tabıǵat qubylystarynyń, jer bederiniń erekshelikteri, eldiń sharýashylyq tynys tirshiliginiń beıne kórinisteri, qoǵam ómirindegi tarıhy, áleýmettik - ekonomıkalyq jáne saıası ózgeristerdiń jaı - japsarlary taıǵa tańba basqandaı, anyq ta aıqyn kórinis beredi. Olar ótken ómirimiz ben tirshiligimizdiń rýhanı baılyǵyna tán mádenı eskertkish retinde ǵana qundy emes, búgingi tańda da zor mán - mazmunǵa ıe. Óıtkeni eshbir qoǵam ómirinde, tarıh deńgeıinde qandaı oqıǵa bolmasyn jer - sý ataýlarynyń qatysynsyz bolǵan emes. Olar zaman aǵymyna saı tolysyp, jańaryp, jańasha jasaryp, qazirgi ómirimizde erekshe qyzmet atqarýda. Óıtkeni jer betindegi ózen, sý, taý, tas, eldi mekender men alýan túrli irili - usaqty obektilerdiń bári de naqtyly esim - ataýǵa ıe.
«Toponımıka» grek sózinen aýdarǵanda «topos - jer, oryn, onomos - ataý» degen maǵyna beredi. Toponımıka - geografıalyq ataýlardyń shyǵýyn, damýyn, formasy men maǵynasyn, gramatıkalyq bezendirilýin zertteıtin ǵylym salasy.

Jalpy geografıalyq ataýlar adam balasy úshin qyzmet etedi, olardyń ekonomıkalyq jáne mádenı áleýmettik talaptaryn qanaǵattandyryp otyrady, geografıalyq uǵymdardy naqty túsinýge kómektesedi. Geografıalyq ataýsyz halyqtardyń, elderdiń arasyndaǵy baılanys maǵynasyz bolar edi. Toponomıst ǵalymdardyń aldynda óte qıyn mindet tur: óıtkeni geografıalyq ataýlar budan myńdaǵan jyldar buryn paıda boldy ǵoı. Qazaq halqynyń atam zamannan ornyǵyp, ómir súrip jatqan jeriniń aýmaǵy qandaı kólemdi de keń ekenin bilemiz. Osy ata mekenimizdegi ózen, kól, taý, qyrat sekildi jer bederine menshiktelgen ataýlardyń da myńdap salynatyny belgili. San myńdaǵan ataýlardyń árqaısysynyń ózindik ereksheligi, qasıeti, tarıhy bar.
Jalpy toponımderdi jasaýshy jáne paıdalanýshy - halyq. Bizdiń kúndelikti tirshiligimiz mekenjaılyq qyzmet atqarady. Bir qaladan ekinshi qalany, bir aýyldan ekinshi aýyldy, taýdan tasty, sýdan sýdy geografıalyq ataýlarsyz ajyratý múmkin bolmas.

Jer - sý, eldi mekender ataýlary aıtarlyqtaı aqparattyq ról atqarady. Mysaly terıtorıasyndaǵy mıgrasıasy basqa halyqtarmen qarym - qatynas jaıly tarıhı derekter alýǵa bolady. Al, ózen, kól ataýlaryndaǵy jan - janýarlar men ósimdik áleminen, jer jaǵdaıynan, sýynyń dámi men mólsherinen, túsinen, t. b. kóptegen belgilerinen qosymsha taǵy qansha málimet alýǵa bolady deseńizshi. Ǵasyrlar boıy negizinen kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysyp kelgen halyq úshin jer - sý, eldi meken ataýlaryndaǵy mundaı aqparattyq qasıet óte jaqsy bolǵan.
Bizdiń týǵan jerimizde de zertteýdi qajet etetin kóptegen jer - sý, eldi meken ataýlary bar. Ol ataýlar týǵan jerimizdegi eldi – meken, ózen – kól, taý, saı sekildi jer bederine menshiktelgen geografıalyq ataýlardyń shyǵý tórkinin jınaqtaý, jergilikti halyqtyń jer - sýdy ataý bilgirligin, babalarymyzdyń kóregendikpen qoıǵan toponımıkalyq ataýlarynyń ulttyq ereksheligin uǵyndyrý, týǵan ólkemizge, tabıǵatqa, jáne qorshaǵan ortaǵa izgilik qatynasty qalyptastyrýda mańyzy zor. Týǵan jerimizdegi geografıalyq ataýlardy toponımıkanyń salalary boıynsha bylaısha toptastyrýǵa bolady:

1. Oıkonımıka - bul toponımıkanyń aýyl, eldi - mekenderdiń atalýyn zertteıtin sala /Qalıar, Qaıyr, Móńke bı, Ábdi, Alkeldi, Tasqora, Taldyqudyq, Qudyq, Seraly, Saraljyndysý, Aqtan tóbe./
2. Zoonım - (grektiń zoon - janýar) haıýanattar atymen baılanysty jer - sý attary /Jylandy, Baqataı, Shybyndykól, Aqserke, Taıketken /
3. Gıdronım - (grek - hydor - sý) degenimiz - geografıalyq ataýdyń, onyń ishinde ózen, kól, kólshik, teńiz, sý ataýlarynyń qyzmetin, mańyzyn, shyǵý tegin, qurylysyn men taraý sheńberin, damýy men ózgerýin zertteıtin toponımıkanyń bir salasy.
/Súttikól, Domalaqkól, Jomartkól, Aqmolalykól, Uıalykól,, Qaýyljyr, Kóksý, Qarabulaq, Tasbulaq, Taqyr bulaq/
4. Metaforaly ataýlar - basqa obektilermen uqsastyǵyna qaraı salystyrý teńestirý negizinde alýan túrli at qoıý.
/Shýyldaq, Beskempir, Qyzylespe, Qumqudyq, Maılysaı, Baqshalysaı, Qumsaı, Jalshoqat, Qumshoqat, Jamantaý, Jumyr, Baltatty, Túktioba, Úıtastybulaq, Bólek taý, Qaraýyl tóbe,
5. Evfemızmge baılanysty ataýlar - grektiń «jaqsy aıtamyn»degen sózi. Sózderdi sypaıylap, qurmet kórsete aıtýdy bildiredi. Adamnyń tabıǵatqa degen estetıkalyq qózqarasynan, ony qadirlep, qasterleýinen jáne dinı senim, nanymnan, tabynýdan týǵan. /Qudaıqul/
6. Fıtonım -(grektiń phyton - ósimdik ) ósimdikterge baılanysty qoıylǵan ataýlardy zertteıtin toponımıkanyń bir salasy./Qaraǵandysý, Jıde, Jyńǵyldykól, Mıalykól, Itjýalykól, Taldyqudyq.
Qalıar - 1931 - 1942 jyldar aralyǵynda bizdiń aýylymyzdyń ústinen ótetin Qaýyljyr saıynyń boıynan balast, ıaǵnı qaıyr óndiretin karer ashylǵan.

Bul jerge jan - jaqtan jumysqa adamdar kóp kóship kelip, qonystanǵan. Osy karerde formırovshık bolyp eńbek etken Sulýpash ájeıdiń aıtýy boıynsha kúnige 80 vogon qaıyrdy qolmen tıep, jan - jaqqa jiberip otyrǵan. Karerge tili kelińkiremegen úlkender qalıar dep aıtqan. Osy ataýǵa baılanysty aýyl da Qalıar aýyly dep atalǵan.

Qaıyr - Balast qory taýsylǵandyqtan karer jabylady. Bertin kele kózge kórinip turǵan karerdiń joqtyǵynan bolý kerek, aýyldyń ataýy Qaıyr bolyp ózgeredi. Bul ataýdyń ekinshi bir sebebi, aýdan kóleminde qaıyry kóp jer de osy bizdiń aýyl bolǵandyqtan osylaı atalǵan.
Móńke bı aýyly - 2004 jyldyń qyrkúıek aıynyń 28 juldyzynan bastap bizdiń aýylymyz oblys ákimdigi men máslıhattyń №99 birlesken sheshimine sáıkes Móńke bı aýyly bolyp atalady. Artyna úsh júz jyldyq boljaý aıtyp, qazaqtyń Nastrodamýsy atanǵan Shektiniń sheksiz oıly paıǵambary Móńke bıdiń urpaqtary osy aýylda kóp qonystanǵan, osy jer Móńkeniń jeri bolǵandyqtan Móńke bı aýyly atanǵan.