Túzete-damyta oqytý synybynda oıyn elementteri arqyly oqýshylardyń tanymdyq belsendilikterin arttyrý joldary
Baıandama
Túzete - damyta oqytý synybynda oıyn elementteri arqyly oqýshylardyń tanymdyq belsendilikterin arttyrý joldary.
«Oıyn balanyń aldynan ómir esigin ashyp, onyń shyǵarmashylyq qabiletin damytady
oıynsyz aqyl - oıdyń qalyptasýy múmkin emes». (V. A. Sýhomlınskıı)
Búgingi tańda jalpy bilim beretin orta mektep jańa qoǵam mektebi, bolashaq mektebi, ıaǵnı sanaly halyqtyq mádenıetke baǵyttalǵan, balanyń jeke basynyń damýyna, jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna jaǵdaı jasaıtyn, básekege qabiletti, eldiń erteńi bolatyn jas urpaqty ósirip, damytatyn mektep bolýy tıis.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim týraly zańynda: «Bilim berý júıesiniń basty mindetterine: bilim baǵdarlamalaryn meńgerý úshin jaǵdaılar jasaý jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyq, rýhanı jáne dene múmkindikterin damytý, adamgershilik pen salaýatty ómir saltynyń berik negizderin qalyptastyrý, jeke basynyń damýy úshin jaǵdaı jasaý arqyly parasatty baıytý» dep atap kórsetken.
Osyǵan baılanysty qoǵam aldyna oqýshynyń jeke basyn úılesimdi damytýǵa baǵyttaıtyn mindetter qoıylyp otyr. Otanymyzdyń árbir bolashaq azamatyn jan jaqty tárbıelep, bilim berý arqyly damytý eń jaýapty is.
Jalpy orta bilim beretin mektepterde úlgerimi tómen oqýshylardyń elý paıyzy psıhıkalyq damýy tejelgen /PDT/ balalardyń quraıtyndyǵy búgingi kúni ǵylymı túrde dáleldenip otyr. K. S. Lebedınskaıa, V. I. Lýbovskoı, t. b defektologtar zertteýlerinde balalardyń jas mólsheri birdeı bolǵanymen, psıhıkalyq damýy ártúrli, ıaǵnı ıntellektýaldy qabiletiniń jasyna sáıkes kelmeıtindigin erekshe atap kórsetilgen.
Psıhıkalyq damýynyń negizgi buzylystary ıntellektýaldy damý deńgeıi, ıaǵnı, zeıini, este saqtaýy, oılaýy, keńistikti baǵdarlaýy tómen bolyp keledi. Osy sebepterge baılanysty psıhıkasy damýy tejelgen (PDT) balalardyń oqý úlgerimi tómen bolady. Bul balalardyń oqýǵa úlgermeýshiligi jeti - segiz jastan anyq baıqalady. Onyń negizgi belgileri: sabaqqa belsendiligi baıqalmaıdy, berilgen tapsyrmalardy úlkenderdiń kómeginsiz durys oryndaı almaıdy, synyptastarymen az aralasady, óz oıyn ashyq aıta almaıdy, oqý men jazý, esepteýlerde kóp qateler jiberedi, tez sharshaǵysh, zeıini turaqsyz bolady óz ózin tómen baǵalaýy; qorshaǵan ortaǵa senbeýshilikpen qaraýy; óz kúshine degen senimsizdigi.
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń til baılyǵy ádettegi balalarǵa qaraǵanda 20 - 30% tómen deńgeıde. Osy sebepterden balanyń tapsyrmany oryndaýynda kóp qıyndyqtar kezdesedi. Qazirgi tańda elimizde arnaıy bilim berýdi qajet etetin balalarǵa arnaıy mektepter men jalpy mektepterdiń ishinen arnaıy synyptar ashylýda.
Túzete - damyta oqytý synyptaryna ár túrli bıologıalyq, áleýmettik sebepterdiń saldarynan (ortalyq júıke júıesiniń qyzmetiniń jetilmeýi, somatıkalyq álsizdik,, pedagogıkalyq qaraýsyz) oqýda, mektepke beıimdelýde qıyndyq keltiretin balalar oqıdy.
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalarmen júrgiziletin psıhologıalyq túzete - damytý jumystarynyń prınsıpteri:
Balanyń jeke tulǵalyq erekshelikterin anyqtaý.
Sharshap ketpeýin qadaǵalaý.
Oqý áreketin oıyn túrinde uıymdastyrý
Synyptan tys tárbıe saǵattaryna qatystyrý;
Oıyn daǵdylaryn oqý áreketine aýdarý.
Arnaıy ádistemelermen oqytýdy uıymdastyrý.
Jyldyq dıagnostıkalyq damý deńgeıin salystyrý.
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy oqytý - tárbıeleý úderisindegi mindetter:
1. damýy tejelgen balalardyń bilim, bilik, daǵdy qabiletterin sheshý jáne damytý joldary: daıyndyǵyn qamtamasyz etetin psıhofızıologıalyq múmkindikti qajetti deńgeıge deıin damytý;
2. Balalardyń oı - órisin damytý;
3. Oqý qajettiligin qalyptastyrý;
4. Balanyń áleýmettik - adamgershilik minez - qulqyn qalyptastyrý;
5. Balany jan - jaqty baqylaý;
6. Damý múmkindigine baılanysty ıntellektýaldyq biliktilik qalyptastyrý
7. Balanyń jalpy damý deńgeıin kóterý jáne damytý;
8. Jaǵymdy áleýmettik orta qalyptastyrý;
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy oqytý - túzetý prosesinde ádistemelik nusqaýlardy durys jáne joǵary deńgeıde uıymdastyryp, tómendegi jumys túrlerine kóńil bólý kerek:
- Jalpy bilim berý sıkli sabaqtarynda, sondaı - aq arnaıy oqytý kezinde ár balamen jeke jumys júrgizý;
♦ Túrlishe ádis, tásildermen qajýdyń aldyn alý, ıaǵnı, aqyl - oı men tájirıbelik jumystardy almastyryp otyrý;
♦ Qyzyqty jáne ásemdelgen dıdaktıkalyq zattardy daıyndaý, kórnekiliktiń túrlishe ádis tásilderin qoldaný;
♦ Balanyń bilim alý iskerligin barynsha belsendi etip, olardyń sóıleýin damytatyn jáne oqý iskerligine qajetti daǵdyny qalyptastyrý ádisterin qoldaný;
♦ Daıyndyq (oqý baǵdarlamanyń naqty bir bóligin meńgerýge) jumystaryn júrgizý jáne qorshaǵan orta jaıly bilimderin keńeıtýdi qamtamasyz etý;
♦ Oqýda jáne oqýdan tys kezderde balanyń barlyq iskerliginiń túrin der kezinde, qajetti jaǵdaıǵa sáıkes úzdiksiz túzetilýine kóńil aýdarý.
Bilim berý mekemesinde oqıtyn psıhıkasynyń damýy tejelgen balalar ár ýaqytta nátıjege jetý úshin baqylaýdan tys qalmaýy qajet. Sonymen birge ár balanyń fızıologıalyq, psıhologıalyq jas erekshelikterin eskere otyryp, synyp jetekshisi, psıholog, logoped, defektolog jáne ata - ana tyǵyz baılanysta bolyp, túzetý jumystary tıimdi júrgizilgen jaǵdaıda jumysymyz nátıjeli bolady. Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń erekshelikterin basshylyqqa ala otyryp, balalardy múmkindikterine qaraı damytý, olarǵa senimmen qarap, jeke tulǵa retinde ómirge beıimdeý, oqytýdyń tıimdi tásilderin izdestirý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda túrli jumystar atqarylady.
Qazirgi kezdegi TDO synyp oqýshylaryn oqytý men tárbıeleý úderisine kóptegen jańa tásilder engizilip jatyr. Sonyń ishindegi eń bir mańyzdy da qolaıly tásil – oıyn arqyly balanyń psıhıkasy men oılaý qabiletin damytý. Sondaı - aq, oqýshylardyń oqý materıaldaryn jaqsy qabyldaýyna áserin tıgizetin tıimdi ádisterdiń biri - oıyn. Oıyn - balany adamgershilikke tárbıeleýdiń birden - bir joly. Sabaqqa oıyn men oıyn tásilderin engizý oqýdy qyzyqty etip, balalardyń sergek bolýyna, oqý materıalyn qabyldaý barysyndaǵy kezdesetin qıyndyqtardy jeńýine jaǵymdy áser etedi. Oıyn – oqýshyǵa bilim men tárbıe berý ádisteriniń tıimdi amaldarynyń biri. Sonymen qatar, TDO synyp oqýshylaryna qoldanylatyn oıyndarǵa olardyń dene bitiminiń qalyptasýyna arnalǵan oıyndar, qımyl oıyndary, sóıleý, sheshendigin, tilin damytý oıyndardy jatqyzýǵa bolady.
Oıyn terapıasy – kúrdeli jumys. Bala psıhıkasyn dárisiz emdeý, kóńil - kúıine, ózine, qorshaǵan ortaǵa qarym - qatynasyn ózgertý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, iskerlik, belsendilik jáne sózdik qory men til baılyǵyn damytýdyń joly, tıimdi ádisi. Oıyn degenimiz - ushqyn, bilimge qushtarlyq pen elikteýdiń mazdap janar oty» deýge bolady. Balanyń qıaly oıyn arqyly sharyqtaıdy, ár sabaqta oıyn túrlerin ornymen qoldanyp, ony qyzyqty etý arqyly jas búldirshinderdiń bilimge degen ynta - yqylasyn, pánge degen súıispenshiligin, qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyrýdy kózdeıdi.
Pedagogıkalyq múmkindikterine sáıkes oıyn túrleri:
1. Bilim beretin oıyndar
2. Tárbıeleıtin oıyndar
3. Damytatyn oıyndar
4. Jeke tulǵany áleýmettendiretin oıyndar
5. Dıagnostıkalyq oıyndar
Balany oqýǵa qyzyqtyrý jáne damytý maqsatynda, qorshaǵan ortamen baılanysyn nyǵaıtý úshin kúndelikti sabaq aldynda ashyqtyq, senimdilik deńgeıin, emosıonaldyq erkindigin jáne ujymda biraýyzdylyq ornatýǵa jaǵdaı jasaıtyn jumystar júrgizgen jón.
Psıhologıalyq oıyn - jattyǵýlar balanyń jan dúnıesiniń, rýhanı jaı - kúıiniń úılesimdi damýyna yqpal etedi. Balanyń sezim áreketin, áserlenýshilik deńgeıin anyqtaý úshin qoldanylady. Adamdardyń bir birimen qarym - qatynasy óte kúrdeli proses. Qorshaǵan adamdarmen qarym - qatynas jasaýda qıyndyq kóretin balalar, birinshiden ujymǵa beıimdelýinde, bilimdi meńgerýine kedergi bolady. Sondyqtan, balany oqýǵa qyzyqtyrý jáne damytý maqsatynda tanymdyq is - áreketin qalyptastyrý maqsatynda sabaq aldynda, ashyqtyq, senimdilik deńgeıin, emosıonaldyq erkindikti, topta biraýyzdylyq ornatýǵa jaǵdaı jasaıtyn psıhologıalyq jattyǵýlar ótkizý kerek.
Psıhologıalyq oıyndar:
«Meniń kóńil - kúıim» jattyǵýy
Aldaryńdaǵy blankige óz kóńil - kúılerińdi sýrettep salyńdar.
Este qalǵan qyzyqty oqıǵa
Top dóńgelenip otyryp, qatysýshylarǵa dop beriledi. Dopty bir - birine kezektesip berip, este qalǵan qyzyqty oqıǵalardy aıtady.
Men saǵan senemin
Áýen oınap turady. Jup quryp, bir - biriniń kózderine qarap otyrady. «Men saǵan senemin...» óıtkeni sen jaqsy adamsyń.
«Sıqyrly sózder» oıyny
Muǵalim kez - kelgen ótinishti aıtady, al oqýshy ony ádepti túrde aıtýy kerek. Mysaly: Aınash, dápterdi ber. «Aınash, ótinemin dápterdi bershi»
Damytý oıyndary – balanyń tanymdyq jáne erik - emosıalar sferasyn damytýǵa baǵyttalǵan is - áreket.
Damytý oıyndardyń mańyzdylyǵy oqýshylardyń ynta - qylasyn esepke ala otyryp, oqýdy qyzyqty etip, bilim, bilik, daǵdyny qalyptastyrý. Damytý oıyndarǵa qoıylatyn bipinshi talap - oqýshynyń tanymdyq áreketin, qyzyǵýshylyǵyn damytý.
Tanymdyq oıyndardyń da túrleri kóp. Mysaly, sóz júmbaq, sóz tizbek, krosvord, vıktorına, psıhologıalyq jattyǵýlar, logıkalyq esepter, trenıń, test, t. b. Tanymdyq oıyndar jas erekshelikterine qaraı kúrdelene túsedi. Adam boıyndaǵy qyzyǵýshylyǵyn, qabiletterin arttyrýǵa, bilimin shyńdaýda tanymdyq oıyndardyń alar orny erekshe. Adamnyń tanymy bıiktegen saıyn, dúnıege kózqarasy da keńeıe túsedi.
Saýsaq oıyny - urpaqtan urpaqqa jalǵasyn taýyp kele jatqan, ári úlken máni bar mádenı shyǵarmashylyq. Saýsaq oıynyn oınaı otyryp, balalar qorshaǵan ortadaǵy zattar men qubylystardy, jan - janýarlardy, qustardy, aǵashtardy t. b kóptegen beınelerdi beıneleı alady.
Al til kemistigi kezdesetin balalardyń jalpy qımyldary, sonyń ishinde bulshyq etiniń qımyldary jetkilikti deńgeıde damymaıdy.
Sóıleý tili músheleri áreketiniń qozǵalýlarynyń damýy qol saýsaqtarynyń názik qımyldarynyń damýymen tyǵyz baılanysta bolǵandyqtan, bala qolynyń eptiligin tolyq jetildirý, túzetý - tárbıe jumysyn júıeli júrgizýdi qalaıdy.
Ulttyq oıyndar – ata - babamyzdan bizge jetken mura sıaqty ótken kún men búgingini baılanystyratyn baǵa jetpes baılyǵymyz, asyl qazynamyz, ónerimiz. Sondyqtan ony úırenýdiń, kúndelikti ómirde paıdalanýdyń paıdasy orasan zor. Oıyn balanyń aldynan ómirdiń esigin ashyp, onyń shyǵarmashylyq qabiletin oıatyp, búkil ómirimen jalǵasa beredi. Oıyn san ǵasyrlar ótse de adamzat balasyna aqyl - oı jetekshisi, densaýlyq kepili, ómir tynysy bolyp qala beredi.
Dıdaktıkalyq oıynnyń negizgi maqsaty balany qyzyqtyra otyryp, jańa sabaqty nemese ótken materıaldy berik meńgertý bolyp tabylady. Dıdaktıkalyq oıyndar barysynda balalardyń este saqtaý, kórý, seziný, qabyldaý, oılaý, sóıleý prosesteri damyp, zattardy pishinine, kólemine qaraı irikteýge ár túrli qımyldardy oryndaýǵa úırenedi. Oqýshylardyń qyzyǵýshylyqtaryn týǵyzatyn, oıyn áreketiniń eń negizgi túriniń biri - dıdaktıkalyq oıyndar.
Oqytý tájirıbesinde dıdaktıkalyq oıyndardyń birneshe túri qalyptasqan. Atap aıtqanda, túzete - damyta oqytý synyptarda tómendegi oıyn túrleri jıi paıdanylady.»Qaı áripti joǵalttym», «Qaı býyndy joǵalttym», «Bos torkózdi toltyr», «Qyzyqty torkóz», «Sóılem qýalaspaq», «Tynys belgisin tap», «Eki - ekiden jupta», «Kim tapqyr», «Sóz oıla - tez oıla», «Oılan, tap», «Kim shapshań?», «Qaı dybystan bastalady», «Qaǵyp alyp, jaýabyn aıt», «Sıqyrly sandyq».
Sújettik - róldik oıyn - bul ómirlik jaǵdaılardyń belgili bir minez - qulyq nemese emosıonaldyq jaqtaryn meńgerý nıetinde aldyn - ala bólingen rólder arqyly qatysýshy toptardyń sahnalap oınaýy.
Róldik oıyndar shaǵyn toptarda (3 - 5 qatysýshy) júrgiziledi. Qatysýshylar kartochka arqyly (taqtada, qaǵaz paraqtarda jáne t. b.) tapsyrma alady, rólderdi bóledi, jaǵdaıdy oınaıdy jáne barlyq topqa usynady (kórsetedi). Oqytýshy balalardyń minez - qulqyn eskere otyryp róldi ózderi bóledi.
Túzete - damyta oqytý synyptarynda sergitý oıyndaryn ótkizýdiń mańyzy zor. Olar - oqýshylardyń sharshamaýyna, demalýyna áser etedi.
Oıyn - oqýshylardyń oqýǵa degen yntasyn arttyratyn qural. Olardy jalyqtyrmaı ár túrli oıyn uıymdastyrý arqyly men sabaqty qyzyqty ótkizýge tyrysamyn.
Muǵalim oqýshylarǵa túzete oqý - tárbıe úrdisinde túrli oıyndardy paıdalanyp, olardyń tanymdyq belsendiligin arttyratyndaı tapsyrmalar berip otyrsa, onda oqýshylardyń oqýǵa degen yntasy artyp, tanymdyq úrdisteri men psıhologıalyq qasıetterin damytyp, psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy óz jasyndaǵy balalardyń damý deńgeıine jetkizýge bolady.
Túzete - damyta oqytý synybynda oıyn elementteri arqyly oqýshylardyń tanymdyq belsendilikterin arttyrý joldary.
«Oıyn balanyń aldynan ómir esigin ashyp, onyń shyǵarmashylyq qabiletin damytady
oıynsyz aqyl - oıdyń qalyptasýy múmkin emes». (V. A. Sýhomlınskıı)
Búgingi tańda jalpy bilim beretin orta mektep jańa qoǵam mektebi, bolashaq mektebi, ıaǵnı sanaly halyqtyq mádenıetke baǵyttalǵan, balanyń jeke basynyń damýyna, jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna jaǵdaı jasaıtyn, básekege qabiletti, eldiń erteńi bolatyn jas urpaqty ósirip, damytatyn mektep bolýy tıis.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim týraly zańynda: «Bilim berý júıesiniń basty mindetterine: bilim baǵdarlamalaryn meńgerý úshin jaǵdaılar jasaý jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyq, rýhanı jáne dene múmkindikterin damytý, adamgershilik pen salaýatty ómir saltynyń berik negizderin qalyptastyrý, jeke basynyń damýy úshin jaǵdaı jasaý arqyly parasatty baıytý» dep atap kórsetken.
Osyǵan baılanysty qoǵam aldyna oqýshynyń jeke basyn úılesimdi damytýǵa baǵyttaıtyn mindetter qoıylyp otyr. Otanymyzdyń árbir bolashaq azamatyn jan jaqty tárbıelep, bilim berý arqyly damytý eń jaýapty is.
Jalpy orta bilim beretin mektepterde úlgerimi tómen oqýshylardyń elý paıyzy psıhıkalyq damýy tejelgen /PDT/ balalardyń quraıtyndyǵy búgingi kúni ǵylymı túrde dáleldenip otyr. K. S. Lebedınskaıa, V. I. Lýbovskoı, t. b defektologtar zertteýlerinde balalardyń jas mólsheri birdeı bolǵanymen, psıhıkalyq damýy ártúrli, ıaǵnı ıntellektýaldy qabiletiniń jasyna sáıkes kelmeıtindigin erekshe atap kórsetilgen.
Psıhıkalyq damýynyń negizgi buzylystary ıntellektýaldy damý deńgeıi, ıaǵnı, zeıini, este saqtaýy, oılaýy, keńistikti baǵdarlaýy tómen bolyp keledi. Osy sebepterge baılanysty psıhıkasy damýy tejelgen (PDT) balalardyń oqý úlgerimi tómen bolady. Bul balalardyń oqýǵa úlgermeýshiligi jeti - segiz jastan anyq baıqalady. Onyń negizgi belgileri: sabaqqa belsendiligi baıqalmaıdy, berilgen tapsyrmalardy úlkenderdiń kómeginsiz durys oryndaı almaıdy, synyptastarymen az aralasady, óz oıyn ashyq aıta almaıdy, oqý men jazý, esepteýlerde kóp qateler jiberedi, tez sharshaǵysh, zeıini turaqsyz bolady óz ózin tómen baǵalaýy; qorshaǵan ortaǵa senbeýshilikpen qaraýy; óz kúshine degen senimsizdigi.
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń til baılyǵy ádettegi balalarǵa qaraǵanda 20 - 30% tómen deńgeıde. Osy sebepterden balanyń tapsyrmany oryndaýynda kóp qıyndyqtar kezdesedi. Qazirgi tańda elimizde arnaıy bilim berýdi qajet etetin balalarǵa arnaıy mektepter men jalpy mektepterdiń ishinen arnaıy synyptar ashylýda.
Túzete - damyta oqytý synyptaryna ár túrli bıologıalyq, áleýmettik sebepterdiń saldarynan (ortalyq júıke júıesiniń qyzmetiniń jetilmeýi, somatıkalyq álsizdik,, pedagogıkalyq qaraýsyz) oqýda, mektepke beıimdelýde qıyndyq keltiretin balalar oqıdy.
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalarmen júrgiziletin psıhologıalyq túzete - damytý jumystarynyń prınsıpteri:
Balanyń jeke tulǵalyq erekshelikterin anyqtaý.
Sharshap ketpeýin qadaǵalaý.
Oqý áreketin oıyn túrinde uıymdastyrý
Synyptan tys tárbıe saǵattaryna qatystyrý;
Oıyn daǵdylaryn oqý áreketine aýdarý.
Arnaıy ádistemelermen oqytýdy uıymdastyrý.
Jyldyq dıagnostıkalyq damý deńgeıin salystyrý.
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy oqytý - tárbıeleý úderisindegi mindetter:
1. damýy tejelgen balalardyń bilim, bilik, daǵdy qabiletterin sheshý jáne damytý joldary: daıyndyǵyn qamtamasyz etetin psıhofızıologıalyq múmkindikti qajetti deńgeıge deıin damytý;
2. Balalardyń oı - órisin damytý;
3. Oqý qajettiligin qalyptastyrý;
4. Balanyń áleýmettik - adamgershilik minez - qulqyn qalyptastyrý;
5. Balany jan - jaqty baqylaý;
6. Damý múmkindigine baılanysty ıntellektýaldyq biliktilik qalyptastyrý
7. Balanyń jalpy damý deńgeıin kóterý jáne damytý;
8. Jaǵymdy áleýmettik orta qalyptastyrý;
Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy oqytý - túzetý prosesinde ádistemelik nusqaýlardy durys jáne joǵary deńgeıde uıymdastyryp, tómendegi jumys túrlerine kóńil bólý kerek:
- Jalpy bilim berý sıkli sabaqtarynda, sondaı - aq arnaıy oqytý kezinde ár balamen jeke jumys júrgizý;
♦ Túrlishe ádis, tásildermen qajýdyń aldyn alý, ıaǵnı, aqyl - oı men tájirıbelik jumystardy almastyryp otyrý;
♦ Qyzyqty jáne ásemdelgen dıdaktıkalyq zattardy daıyndaý, kórnekiliktiń túrlishe ádis tásilderin qoldaný;
♦ Balanyń bilim alý iskerligin barynsha belsendi etip, olardyń sóıleýin damytatyn jáne oqý iskerligine qajetti daǵdyny qalyptastyrý ádisterin qoldaný;
♦ Daıyndyq (oqý baǵdarlamanyń naqty bir bóligin meńgerýge) jumystaryn júrgizý jáne qorshaǵan orta jaıly bilimderin keńeıtýdi qamtamasyz etý;
♦ Oqýda jáne oqýdan tys kezderde balanyń barlyq iskerliginiń túrin der kezinde, qajetti jaǵdaıǵa sáıkes úzdiksiz túzetilýine kóńil aýdarý.
Bilim berý mekemesinde oqıtyn psıhıkasynyń damýy tejelgen balalar ár ýaqytta nátıjege jetý úshin baqylaýdan tys qalmaýy qajet. Sonymen birge ár balanyń fızıologıalyq, psıhologıalyq jas erekshelikterin eskere otyryp, synyp jetekshisi, psıholog, logoped, defektolog jáne ata - ana tyǵyz baılanysta bolyp, túzetý jumystary tıimdi júrgizilgen jaǵdaıda jumysymyz nátıjeli bolady. Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń erekshelikterin basshylyqqa ala otyryp, balalardy múmkindikterine qaraı damytý, olarǵa senimmen qarap, jeke tulǵa retinde ómirge beıimdeý, oqytýdyń tıimdi tásilderin izdestirý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda túrli jumystar atqarylady.
Qazirgi kezdegi TDO synyp oqýshylaryn oqytý men tárbıeleý úderisine kóptegen jańa tásilder engizilip jatyr. Sonyń ishindegi eń bir mańyzdy da qolaıly tásil – oıyn arqyly balanyń psıhıkasy men oılaý qabiletin damytý. Sondaı - aq, oqýshylardyń oqý materıaldaryn jaqsy qabyldaýyna áserin tıgizetin tıimdi ádisterdiń biri - oıyn. Oıyn - balany adamgershilikke tárbıeleýdiń birden - bir joly. Sabaqqa oıyn men oıyn tásilderin engizý oqýdy qyzyqty etip, balalardyń sergek bolýyna, oqý materıalyn qabyldaý barysyndaǵy kezdesetin qıyndyqtardy jeńýine jaǵymdy áser etedi. Oıyn – oqýshyǵa bilim men tárbıe berý ádisteriniń tıimdi amaldarynyń biri. Sonymen qatar, TDO synyp oqýshylaryna qoldanylatyn oıyndarǵa olardyń dene bitiminiń qalyptasýyna arnalǵan oıyndar, qımyl oıyndary, sóıleý, sheshendigin, tilin damytý oıyndardy jatqyzýǵa bolady.
Oıyn terapıasy – kúrdeli jumys. Bala psıhıkasyn dárisiz emdeý, kóńil - kúıine, ózine, qorshaǵan ortaǵa qarym - qatynasyn ózgertý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, iskerlik, belsendilik jáne sózdik qory men til baılyǵyn damytýdyń joly, tıimdi ádisi. Oıyn degenimiz - ushqyn, bilimge qushtarlyq pen elikteýdiń mazdap janar oty» deýge bolady. Balanyń qıaly oıyn arqyly sharyqtaıdy, ár sabaqta oıyn túrlerin ornymen qoldanyp, ony qyzyqty etý arqyly jas búldirshinderdiń bilimge degen ynta - yqylasyn, pánge degen súıispenshiligin, qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyrýdy kózdeıdi.
Pedagogıkalyq múmkindikterine sáıkes oıyn túrleri:
1. Bilim beretin oıyndar
2. Tárbıeleıtin oıyndar
3. Damytatyn oıyndar
4. Jeke tulǵany áleýmettendiretin oıyndar
5. Dıagnostıkalyq oıyndar
Balany oqýǵa qyzyqtyrý jáne damytý maqsatynda, qorshaǵan ortamen baılanysyn nyǵaıtý úshin kúndelikti sabaq aldynda ashyqtyq, senimdilik deńgeıin, emosıonaldyq erkindigin jáne ujymda biraýyzdylyq ornatýǵa jaǵdaı jasaıtyn jumystar júrgizgen jón.
Psıhologıalyq oıyn - jattyǵýlar balanyń jan dúnıesiniń, rýhanı jaı - kúıiniń úılesimdi damýyna yqpal etedi. Balanyń sezim áreketin, áserlenýshilik deńgeıin anyqtaý úshin qoldanylady. Adamdardyń bir birimen qarym - qatynasy óte kúrdeli proses. Qorshaǵan adamdarmen qarym - qatynas jasaýda qıyndyq kóretin balalar, birinshiden ujymǵa beıimdelýinde, bilimdi meńgerýine kedergi bolady. Sondyqtan, balany oqýǵa qyzyqtyrý jáne damytý maqsatynda tanymdyq is - áreketin qalyptastyrý maqsatynda sabaq aldynda, ashyqtyq, senimdilik deńgeıin, emosıonaldyq erkindikti, topta biraýyzdylyq ornatýǵa jaǵdaı jasaıtyn psıhologıalyq jattyǵýlar ótkizý kerek.
Psıhologıalyq oıyndar:
«Meniń kóńil - kúıim» jattyǵýy
Aldaryńdaǵy blankige óz kóńil - kúılerińdi sýrettep salyńdar.
Este qalǵan qyzyqty oqıǵa
Top dóńgelenip otyryp, qatysýshylarǵa dop beriledi. Dopty bir - birine kezektesip berip, este qalǵan qyzyqty oqıǵalardy aıtady.
Men saǵan senemin
Áýen oınap turady. Jup quryp, bir - biriniń kózderine qarap otyrady. «Men saǵan senemin...» óıtkeni sen jaqsy adamsyń.
«Sıqyrly sózder» oıyny
Muǵalim kez - kelgen ótinishti aıtady, al oqýshy ony ádepti túrde aıtýy kerek. Mysaly: Aınash, dápterdi ber. «Aınash, ótinemin dápterdi bershi»
Damytý oıyndary – balanyń tanymdyq jáne erik - emosıalar sferasyn damytýǵa baǵyttalǵan is - áreket.
Damytý oıyndardyń mańyzdylyǵy oqýshylardyń ynta - qylasyn esepke ala otyryp, oqýdy qyzyqty etip, bilim, bilik, daǵdyny qalyptastyrý. Damytý oıyndarǵa qoıylatyn bipinshi talap - oqýshynyń tanymdyq áreketin, qyzyǵýshylyǵyn damytý.
Tanymdyq oıyndardyń da túrleri kóp. Mysaly, sóz júmbaq, sóz tizbek, krosvord, vıktorına, psıhologıalyq jattyǵýlar, logıkalyq esepter, trenıń, test, t. b. Tanymdyq oıyndar jas erekshelikterine qaraı kúrdelene túsedi. Adam boıyndaǵy qyzyǵýshylyǵyn, qabiletterin arttyrýǵa, bilimin shyńdaýda tanymdyq oıyndardyń alar orny erekshe. Adamnyń tanymy bıiktegen saıyn, dúnıege kózqarasy da keńeıe túsedi.
Saýsaq oıyny - urpaqtan urpaqqa jalǵasyn taýyp kele jatqan, ári úlken máni bar mádenı shyǵarmashylyq. Saýsaq oıynyn oınaı otyryp, balalar qorshaǵan ortadaǵy zattar men qubylystardy, jan - janýarlardy, qustardy, aǵashtardy t. b kóptegen beınelerdi beıneleı alady.
Al til kemistigi kezdesetin balalardyń jalpy qımyldary, sonyń ishinde bulshyq etiniń qımyldary jetkilikti deńgeıde damymaıdy.
Sóıleý tili músheleri áreketiniń qozǵalýlarynyń damýy qol saýsaqtarynyń názik qımyldarynyń damýymen tyǵyz baılanysta bolǵandyqtan, bala qolynyń eptiligin tolyq jetildirý, túzetý - tárbıe jumysyn júıeli júrgizýdi qalaıdy.
Ulttyq oıyndar – ata - babamyzdan bizge jetken mura sıaqty ótken kún men búgingini baılanystyratyn baǵa jetpes baılyǵymyz, asyl qazynamyz, ónerimiz. Sondyqtan ony úırenýdiń, kúndelikti ómirde paıdalanýdyń paıdasy orasan zor. Oıyn balanyń aldynan ómirdiń esigin ashyp, onyń shyǵarmashylyq qabiletin oıatyp, búkil ómirimen jalǵasa beredi. Oıyn san ǵasyrlar ótse de adamzat balasyna aqyl - oı jetekshisi, densaýlyq kepili, ómir tynysy bolyp qala beredi.
Dıdaktıkalyq oıynnyń negizgi maqsaty balany qyzyqtyra otyryp, jańa sabaqty nemese ótken materıaldy berik meńgertý bolyp tabylady. Dıdaktıkalyq oıyndar barysynda balalardyń este saqtaý, kórý, seziný, qabyldaý, oılaý, sóıleý prosesteri damyp, zattardy pishinine, kólemine qaraı irikteýge ár túrli qımyldardy oryndaýǵa úırenedi. Oqýshylardyń qyzyǵýshylyqtaryn týǵyzatyn, oıyn áreketiniń eń negizgi túriniń biri - dıdaktıkalyq oıyndar.
Oqytý tájirıbesinde dıdaktıkalyq oıyndardyń birneshe túri qalyptasqan. Atap aıtqanda, túzete - damyta oqytý synyptarda tómendegi oıyn túrleri jıi paıdanylady.»Qaı áripti joǵalttym», «Qaı býyndy joǵalttym», «Bos torkózdi toltyr», «Qyzyqty torkóz», «Sóılem qýalaspaq», «Tynys belgisin tap», «Eki - ekiden jupta», «Kim tapqyr», «Sóz oıla - tez oıla», «Oılan, tap», «Kim shapshań?», «Qaı dybystan bastalady», «Qaǵyp alyp, jaýabyn aıt», «Sıqyrly sandyq».
Sújettik - róldik oıyn - bul ómirlik jaǵdaılardyń belgili bir minez - qulyq nemese emosıonaldyq jaqtaryn meńgerý nıetinde aldyn - ala bólingen rólder arqyly qatysýshy toptardyń sahnalap oınaýy.
Róldik oıyndar shaǵyn toptarda (3 - 5 qatysýshy) júrgiziledi. Qatysýshylar kartochka arqyly (taqtada, qaǵaz paraqtarda jáne t. b.) tapsyrma alady, rólderdi bóledi, jaǵdaıdy oınaıdy jáne barlyq topqa usynady (kórsetedi). Oqytýshy balalardyń minez - qulqyn eskere otyryp róldi ózderi bóledi.
Túzete - damyta oqytý synyptarynda sergitý oıyndaryn ótkizýdiń mańyzy zor. Olar - oqýshylardyń sharshamaýyna, demalýyna áser etedi.
Oıyn - oqýshylardyń oqýǵa degen yntasyn arttyratyn qural. Olardy jalyqtyrmaı ár túrli oıyn uıymdastyrý arqyly men sabaqty qyzyqty ótkizýge tyrysamyn.
Muǵalim oqýshylarǵa túzete oqý - tárbıe úrdisinde túrli oıyndardy paıdalanyp, olardyń tanymdyq belsendiligin arttyratyndaı tapsyrmalar berip otyrsa, onda oqýshylardyń oqýǵa degen yntasy artyp, tanymdyq úrdisteri men psıhologıalyq qasıetterin damytyp, psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy óz jasyndaǵy balalardyń damý deńgeıine jetkizýge bolady.
You Might Also Like
