InfoHub Logo

Uly «Jibek Joly» — Qytaıdyń Shı-an degen jerinen bastalyp, Shınjáń, Ortalyq Azıa arqyly Taıaý Shyǵysqa baratyn kerýendik jol baǵyty. Ataýdy almanıalyq ǵalymdary F. fon Rıhthofen ben A. Herman (A Herman) 19 ǵasyrda usynǵan. Uly Jibek joly-adamzat órkenıeti jasaǵyn tarıhı eskertkishterdiń biri. Bizdiń dáýirimizden burynǵy II ǵasyrdan bastalǵan bul jol Eýropa men Azıanyń-Batys pen Shyǵystyń arasyn jalǵastyrǵyn kópir bolǵyn.Onyń Qazaqstan jerin kesip ótetin tusynda VI ǵasyrdan bastap, eki baǵyt: Syrdarıa jáne Tán-SHan joldary baǵyttary keń óristelgen. Birinshi jol Qytaıdan bastalyp,Shyǵys Túrkistan Qashǵar arqyly Jetisýǵa, sodna Syrdarıany jaǵalap, Aral mańynan ári qaraı Batys elderine ótken

Jol b.z.b II ǵasyrda paıda boldy. Onyń jalpy uzyndyǵy 7 myń kılometrge jýyq. Kerýenmen Jerorta teńizinen Uly Qytaı qabyrǵasyndaǵy úsh jylda jetýge bolatyn edi. Jolda alýan túrli taýarlar satyldy. Biraq solardyń ishindegi eń bastysy jibek mata bolatyn. Batys elderde jibekke suranys óte joǵary boldy, sondyqtan saýda jolyna sonyń aty berildi. Alys elderdiń bıleýshilerine elshilerimen birge jibek jiberildi. Odaqtar qurǵanda, beıbit kelisim jasaǵanda jibek syıǵa beriletin bolgan. (Orta ǵasyrlarda Qytaı óndirisi isi qupıa saqtaldy. Soǵan qaramastan Japonıa men Ońtústik Kavkazda jibek óndirý jolǵa qoıyldy. Soǵdıanada jibek óndirisiniń damyǵan sonshalyqty, ol jibek satýda Qytaımen básekeles boldy.

«Jibek joly» is júzinde ózgermeıtin turaqty jol emes, qaıta ol ýaqyt izimen ózgerip otyrǵan, biraq tarıhtaǵy dástúrli soraby ózgermegen：jol shyǵysta Chań-annan (qazirgi Shı-an) bastalyp, Tarym oıpatynan ótip, Pamır ústirtinen asyp, Ortalyq Azıany, Batys Azıany kesip ótip, Jerorta teńiziniń shyǵys jaǵalaýyna deıin barady, jalpy uzyndyǵy 7000 km asady.

Erte kezdegi «Jibek joly» Shınjáńnan 3 aıryqqa bólingen, Tán-SHan taýynyń soltústigindegi ejelden bar dala joly: Jemsary, İle óńirin basyp, Balqash óńirine barady, onan ary batys soltústikke júrgende Qara teńizdiń shyǵys jaǵalaýyna jetedi. Ońtústik aıryǵy Krorannan (Lýlan) shyǵyp Kúnlún taýynyń batysyn qaptaldap Jarkentke barady, onan ary júrgende adyrlardan asyp, Orta Azıaǵa, Batys Azıaǵa, Eýropaǵa deıin sozylady. Krorannyń batys soltústigindegi Kónshy ózeniniń batysyn boılap, Iińpandy, Kúshardy basyp Qashqar Jańashar aýdanyna baratyn jol soltústik aıryǵy sanalady, bul jol da adyrlardan asyp, Eýropaǵa deıin barady.

Keıin taǵy 3 aıryq jol paıda boldy：Iýımynnyń batys soltústiginen bastalyp, qazirgi Qumyl, Turpan, Jemsary sıaqty jerlerdi basyp, burynǵy dala jolyna tutasatyn jol, bul keıinirek «soltústik jol» dep ataldy. Turpannan shyǵyp, Tán-SHan taýynyń ońtústigin qaptaldap, batysqa bettep, Qarashár, Kúshárdi basyp, burynǵy soltústik jol aıryǵymen tutasatyn jol keıingi kezderi «Orta jol» dep ataldy. «Ońtústik jol» burynǵysymen uqsas.

7 ǵasyr keıin, teńiz qatynas-tasymaly damyǵandyqtan, «Jibek joly» birtindep ekinshi orynǵa tústi, biraq 13 ǵasyrǵa deıin shyǵys pen batys qatynasynyń mańyzdy joly bolyp keldi. 19 ǵasyr basynda, Icpanıanyń elshisi Qytaıdyń 800 túıelik saýda kerýenin óz kózimen kórip turyp Samarqannyń jaǵdaıy týraly bylaı dep jazady:

Tóńirektiń tórt buryshynan kelgen taýarlar Samarqanǵa jınalypty… Qytaıdyń torǵyn-torqalary kóz jaýyn alady.

Mádenıetterdiń ózara qarym qatynasy

Kóshpeli jáne otyryqshy mádenıetterdiń ózara baılanysy sharýashylyq, mádenı jáne saıası baılanys

Kóshpeliler men otyryqshylar arasyndaǵy baılanys máselesi tarıh ǵylymynda ár túrli pikirler týǵyzyp otyr. Biraz zertteýshiler kóshpeliler men otyryqshylar qarym-qatynasyn olardyń arasyndaǵy qyrǵı qabaq qaqtyǵystar, soǵystar, jaýlap alý áreketterimen baılanystyrady. Bul rette kóshpeliler belsendi ról atqardy dep esepteıdi. Endi bir top zertteýshiler bul qarym-qatynastaǵy kóshpelilerdiń ornyn tómendetip kórsetýge tarysady. «Kóshpeliler otyryqshylardyń mádenı jetistikterin qıratýshylar, ne bolmasa ózderine qabyldap alýshylar boldy» degen pikirler de jıi kezdesedi.

Kóshpeli jáne otyryqshy jurttardyń arasyndaǵy qatynas ár zamanda, ár túrli aımaqta árqalaı boldy. Olardyń karym-qatynasynda qaqtyǵys, soǵystarmen qatar beıbit sabaqtastyq, sharýashylyq, saýda, mádenı ózara áserler az bolǵan joq. Mal ónimderine mamandandyrylǵan kóshpeli ekonomıka eginshilik ónimderin, qolóner buıymdaryn otyryqshylardan alsa, otyryqshylar mal ónimderin, keıbir qolóner zattaryn, qolónerge qajetti shıkizattardy kóshpelilerden alyp otyrdy. Mundaı saýda, aıyrbas qatynastary, ásirese otyryqshy halyqtar men kóshpeli elder kórshiles ornalasqan shekaralyq, aımaqtarda pármendi túrde iske asyp otyrdy.

Erte orta ǵasyrlar zamanynda kóshpeliler otyryqshylarmen tek qana soǵysyp qoıǵan joq, sonymen qatar ózara tyǵyz beıbit baılanysta boldy. Kóshpeliler otyryqshy elder sheberlerine ózderine qajetti qural-saıman, jabdyqtarǵa tapsyrys jasaýmen qatar olardy kajetti shıkizatpen qamtamasyz etip otyrdy. Sonymen birge kóshpeliler otyryqshylardan túrli qolóner túrin úırendi. Qala-dala baılanystary.

Qazaqstan aýmaǵynda ıslamdy taratýshylar arabtar emes, Ortalyq Azıanyń qalalyq mádenıet ortalyqtarynan shyqqan samanıdter boldy. Arab mádenıetimen birge arab jazýy, arab sáýlet óneri, qyshtan jasalǵan buıymdary, epıgrafıkasy keldi. Musylmandyq túrki qoǵamynyń ıntellektýaldyq ómirine birshama ózgeris ákeldi. Arabtyq, musylmandyq mádenıetti meńgergen ǵalymdar toby qalyptasty: ál-Farabı (X ǵ.), Júsip Balasaǵunı (XI ǵ.), Mahmýd Qashqarı (XI ǵ.), ál-Horezmı (XIV ǵ.), t.b. Qazaqstanda musylman dinin taratýshy toptar paıda boldy. Olar: hatıbtar, mýtavvaldar, moldalar, ımamdar, t.b.

Uly Jibek joly qazirgi tańda

Qazirgi tańda Qytaı «Jibek joly» strategıasyn syrt kózden jaqsy búrkemeleýde. Qytaı kompartıasynyń jetekshileriniń aıtýynsha, «Jibek joly» strategıasy XXI ǵasyrda Orta Azıa men ońtústik Azıa elderin ekonomıkalyq, mádenı, áleýmettik jaǵynan yntymaqtastyrady deıdi, biraq biz Qytaıdyń bul jyly sózderine senbeýimiz kerek, 1,5 mılıard halqy bar kórshimizdiń is-áreketterin aldyn ala boljamasaq, erteńgi kúnimiz qıyn bolady. Bul alańdaýshylyǵymyzdyń tamyry tereńde jatyr, tarıhqa úńilsek, 1407-1433 jyldary Admıral Chjen ejelgi Qytaıdyń Jibek jolyn tıimdi paıdalanyp, keıbir kórshi memleketterge bıligin beıbit júrgizse, keıbir memlekettiń bılik basshylaryn áskerı kúsh qoldaný arqyly óltirip otyrǵan. Qazirgi tańda Qytaı «Jibek joly» jobasyn tikeleı óz qara basynyń paıdasyna jarata otyryp, Azıa elderiniń geosaıası kartasyn qaıta qurmaq...

Ál-farabı atyndaǵy Qazaq UlttyqÝnıversıteti
Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti
2 kýrs stýdenti
Dosjan Altynaı Qanatjanqyzy
Praktıka jetekshisi: Esbolova Moldır Aýeltaevna

---