InfoHub Logo

Qazaqtarda bala (bala) tárbıeleýdiń kóptegen qyzyqty dástúrleri bolǵan jáne bar. Bul ádet-ǵuryptar onyń keıingi ómirinde mańyzdy ról atqardy. 5-6 jasqa deıin uldar da, qyzdar da birge tárbıelendi. Balalarǵa sábı kezinen bastap jasalatyn barlyq rásimder jynystyq sıpatqa ıe emes. Uldar men qyzdarǵa arnalǵan náreste sıkliniń rásimderiniń keıbir erekshelikteri oryndalatyn rásimniń mánine emes, onyń bólshekterine qatysty. Jańa týǵan náresteniń ómiriniń alǵashqy 40 kúnin atap ótkennen keıin, olar ony áıgili adamnyń jylqysynyń úzeńgisimen asyrýǵa tyrysty. Batyrlar, aqyndar, ertegiler, bıler árqashan osyndaı dep sanalǵan. Bul balany tárbıeleý dástúri úzeńgiden otkızý - úzeńgi astynda ustaý dep ataldy. Muny isteý úshin, olar qurmettelgen adamǵa barlyq adamdar qurmetteıtin tıisti ótinish jasady. Ol at ústinde otyryp, oń aıaǵyn úzeńgiden bosatty, sodan keıin jaıalyqtarǵa oralǵan balany oń jaǵyna alyp kelip, úzeńginiń túımesiniń astyna alyp ketti. Saltanatty jıyn attyń ıesi bergen bata - batany saltanatty túrde oqýmen aıaqtaldy. Bala ósip kele jatqanda, oǵan kimniń úzeńgi astynda turǵanyn jıi aıtatyn. Bul balalardy sanaly etip tárbıeleýge, jaýapkershilikti sezinýge jáne bolashaqta laıyqsyz áreketterden saq bolýǵa kómektesti.

Aǵa urpaq - áke jaǵynan ata-áje dástúrli túrde bala tárbıesinde úlken ról atqardy. Otbasylyq dástúrlerdi saqtaýshy qarttar boldy, olar ony jas urpaqqa berýge tyrysty. Endi úı sharýasyna belsendi qatyspaıtyn otbasynyń egde áıelderi (ájesi, qart týystary, kóbinese qaıtys bolǵan aǵasynyń nemese otaǵasynyń aǵasynyń jesiri), barlyq bos ýaqyttaryn balalaryn ósirýge arnady. Eger er balalar tárbıesinde áıelder 5-6 jasqa deıin ǵana jetekshi ról atqarsa, onda qyz tárbıesinde eresek áıelderdiń jetekshi róli qyzdar turmysqa shyqqanǵa deıin saqtaldy. Otbasyndaǵy tuńǵysh sábıler qaıyn atasy men qaıyn enesiniń balalary bolyp sanaldy. Osylaısha asyrap alynǵan balalar ata men ájeniń súıiktisine aınaldy. Qyzdardy er balalardan kem emes, keıde odan da kóp erkeletetin: kóbinese qyzdy bolashaq ómiri úshin qaıyn enesi jumys isteıdi dep senip, qyzdy úıdiń aýyr jumystarynan bosatýǵa bastamashy bolǵan. Onyń kúıeýiniń týystarymen qarym-qatynasy qalaı damıtynyn bildi.

Halyqtyq dástúrde joǵaryda sıpattalǵan jas deńgeılerin qabyldaýdyń ereksheligi kelesi kólemdi maqalmen kórinedi: «5 jasqa deıin ony óz balańyzdaı qurmetteńiz, 5 jastan 15 jasqa deıin ony paıdalanyńyz qul, 15 jastan bastap ony qurdasy retinde qurmetteńder (ony óz teńińdeı kór)»

Ata-baba dástúri - adamnyń aqyl-oıy men adamgershiliginiń negizi.

Dala keńistiginiń turǵyndary uzaq ýaqyt boıyna jas urpaqqa bilim men tárbıe berý salasynda baı tájirıbe jınaqtady, ózindik ádet-ǵuryptary men dástúrlerin, erejelerin, adam minez-qulyq normalary men prınsıpterin damytty. Dala turǵyndarynyń aýyr turmysy aýyr talaptardy qoıdy. Adamdar tek fızıkalyq jaǵynan myqty, tózimdi ǵana emes, sonymen qatar kóshpeli ómir saltynyń qıyndyqtaryna tózýge kómektesetin tıisti aqyl-oı daıyndyǵyna ıe bolýy kerek edi. Kóshpeliler ań aýlaý, mal jaıýmen aınalysqan. Bul adam ári jaýynger, ári baqtashy, ári otaǵasy bolǵan. Osydan qazaqtyń halyq maqaly shyǵady: «Jigitke jetpis qolóner azdyq etedi». Ony basqasy tolyqtyrdy: «Eger Eset soǵysyp jatsa, onda ol shabandoz, al eger Eset úıde bolsa, onda ol irimshik óndirýshi». Kóshpeli qaýymdastyqta adamdar bir-birin jaqsy biletin, ár músheniń róli jasyna jáne laýazymyna qaraı naqty anyqtalǵan. Qarym-qatynas normalary bárine bala kezinen belgili bolǵan. Qyzyǵýshylyqtardyń uqsastyǵy, ómirge degen jalpy kózqarastar tez, janjalsyz ózara túsinýshilikke, kópshildikke jáne adamdar arasyndaǵy pozıtıvti baılanystarǵa yqpal etti. Qaýymdastyq bir-birimen tyǵyz baılanysta boldy, onda sol nemese ózge túrdegi ádet-ǵuryptar tárbıelendi. Alaıda, munda da ár adamnyń jeke erekshelikteri áleýmettik jáne qorshaǵan ortaǵa áseri men genetıkalyq jáne bıologıalyq faktorlarǵa baılanysty kórindi. Qazirgi qazaqtardyń arǵy atalary arasynda etıkalyq jáne adamgershilik tujyrymdamalardyń damýy men qalyptasýy birtindep, ǵasyrlar boıy júrdi. Olar mezgil-mezgil adamdardyń rýhanı qajettilikterine baılanysty ózgertilip otyrdy, olardyń murattary men áleýmettik-áleýmettik qatynastarymen almastyryldy. Qazaqtar arasynda jetekshi etıkalyq dástúrlerdiń biri - olardyń ata-tegi, olardyń tuqymdary týraly bilýi, bul kóshpelilerge árqashan násilin jalǵastyrýǵa, óz qaýymynyń ádet-ǵuryptary men dástúrlerin damytýǵa umtylys bolǵan. Kóptegen otbasylar urpaqtan-urpaqqa, atadan balaǵa jáne t.b. mura etip qaldyrǵan jádigerlerdi saqtaǵan. Osylaısha, bala kezinen bastap bala ata-babalaryna jáne onyń otbasyna degen qurmet pen qurmetke tárbıelendi. Qazaqtyń maqal-mátelderinde beker aıtylmaǵan: «Jetinshi urpaqqa deıin ata-tegińdi bilmeý - jetimdiliktiń belgisi». Ákesin bilgender tiri bolǵanda, ony eske alý da tiri «. Ata-baba jadyna tabyný patrıarhattyq-klandyq dáýirdiń tereńinen bastaý alady. Olardy qurmetteý, sóz joq, «ómirdiń qıyn sátterinde qazaqtar ózderiniń ata-babalarynyń atyn musylman áýlıeleri retinde ataıdy» degen senimge negizdelgen. Keıbir rýlardyń qasıetti ata-babalary búgingi kúnge deıin belgili, ásirese Ońtústik Qazaqstanda, etnıkalyq halyqtyq dástúrler eń myqty... Shejireni bilý barlyq túrki halyqtary úshin, onyń ishinde qazaq úshin erekshe mańyzǵa ıe. Mysaly, adamnyń tolyq aty árdaıym 7-9-taıpaǵa deıin onyń ákesi, atasy, atasy jáne arǵy atasy týraly jáne t.b. Mysaly, 10 ǵasyrdaǵy kórnekti túrik oıshylynyń tolyq aty-jóni kelesideı: Ábý Nasr Muhammed ıbn Muhammed ıbn Tarhan ıbn Ýzlag at-Túrikter ál-Farabı, ol Muhammedten týǵan Muhammedtiń uly Nasrdy bildirdi. Tarhan atty arǵy atasy jáne rýynan shyqqan atasy Ál-Farabı aımaǵynan shyqqan túrik taıpasy. Mundaı jalpylyq sıpattama tek jeke taıpa týraly ǵana emes, sonymen birge osy rýdyń maqtan tutatyn barlyq ata-babalary týraly túsinik berdi. Ádet-ǵuryptar men ádet-ǵuryptardyń aıyrmashylyǵymen baılanysty moraldyq-etıkalyq turǵydaǵy kelispeýshilikterdiń saldarynan ár túrli júzderde árdaıym sáıkes kele bermeıtindikten, otbasylyq janjaldar, tipti urpaqtar arasyndaǵy qaqtyǵystar jıi týyndady. Qazirdiń ózinde qazaq ultynyń qalyptasý kezeńinde Kishi, Orta jáne Úlken júzder boldy, olardyń árqaısysynyń ózgelerge moraldyq qatynastary men talaptary boldy. Mysaly, basqa júzden kelin alýǵa bolmaıdy, óıtkeni bul rý men onyń ál-aýqatyn áshkereledi. Shejireni qurastyrý jáne ony qaıta jazý eń mańyzdy jáne qurmetti is boldy. Adam óziniń barlyq ata-babalary men týystaryn bilýge ​​jáne este saqtaýǵa, marqumdardyń qabirlerin zıarat etýge jáne olarǵa qamqorlyq jasaýǵa, jerleý jáne eske alý datalary men kúnderine baılanysty ǵasyrlar boıy qalyptasqan rásimderdi oryndaýǵa mindetti boldy. Ejelgi ádet boıynsha qaıtys bolǵan adamnyń jesiri kez-kelgen kúıeýi úshin qaıǵy belgisi retinde betin tyrnaǵan. Bul qaıtys bolý dárejesi men paryzdy sezinýdi sıpattaıtyn bet jyrtý qasıetti rásimi boldy. Onyń kıiz úıine jaqyndaǵan kezde, erler attarynyń júırikterin jiberip, aýylda eki jaqqa sermelip, «o, baýyrym» dep aıqaılady. Bul adamnan aırylý men qaıǵy-qasiretti bildirýdi bildirdi.

Sondaı-aq, týystarynyń qaıtys bolǵany týraly habarlaýy mańyzdy boldy. Bul «estirtý» dep ataldy jáne adamnyń basqa adamdardy moraldyq jaǵynan qoldaı alýy, marqumnyń jaqyndaryna qoldaý men jubanyshtyń durys sózderin taba alýy týraly talap boldy. Ádette «qóńil aıtý» jubanyshynda tabandylyqqa úndeý, ómir súrýdi jalǵastyrýshylarǵa densaýlyq pen baqyt tileıdi. Eske alý úshinshi, jetinshi, qyryqynshy kúnderi, sondaı-aq bir jyldan keıin ótkizildi. Jesir áıel bir jyl boıy joqtaý aıtýy kerek boldy, ıaǵnı. qara kóılekpen júrý jáne eshqandaı áshekeıler kıýge bolmaıdy. Keıinirek ol qaıtadan nekege tura alady, tek aǵasyna nemese kúıeýiniń basqa týysyna. Bul qaıtys bolǵan adam otbasyn saqtaýǵa, nyǵaıtýǵa jáne jalǵastyrýǵa yqpal etti. Dál sol erejeler jesirge qatysty boldy. Mundaı dástúr sózsiz ekonomıkanyń bytyrańqy bolýyna jol bermeı, osy rýǵa ekonomıkalyq turǵydan nuqsan keltirmeýge jáne onyń tutastyǵy men ejelgi moraldyq negizderin saqtaýǵa baılanysty. Sol maqsatta besikten bastap jarıalaǵan besik quda nemese qarsy quda da qyzmet etken. Týystary jańa týylǵan qyzdardy jańa týǵan uldarǵa resmı túrde úılendirdi. Sonymen qatar týystyq qatynasty jańartý ádeti - súıek janǵyrtý boldy, oǵan sáıkes 8-9 taıpalardan alys týystaryn týystyq baılanystyrdy. Otbasynyń ákesiniń rýdy nyǵaıtý men laıyqty balalar tárbıeleýdegi róline úlken mán berildi. Abaı «bul dúnıede áli kúnge deıin laıyqsyz áke ulyn uly adam etip tárbıeleıtin jaǵdaı bolǵan joq» dep atap kórsetken bolatyn, al Iýsýf Balasagýnı óziniń «Berekeli bilim» óleńinde: «Kimde-kim balalyq shaǵynda jaqsylyqty sútpen sorsa, onyń ólimine tek jaqsylyq pen tartymdylyq »,« keıbireýlerinde týylǵannan bastap bul bolý jaramsyz - ólgenshe olar bolmaǵany jaqsy». Ár rýdyń ózine tán jalpy sıpattamalary jáne maqtan tuta alatyn adamdary boldy. Dástúrden ketý qarǵys pen rý múshelerine jalpy mensinbeýshilik týdyrýy múmkin. Ata-babalardy qasterleý jáne olardyń ósıetterin oryndaý óz otbasyna degen adaldyqty sıpattady jáne eń ejelgi «Meniń Qorqyt ata kitaby» eposynda aıtyldy. Úzdiksiz taıpaaralyq soǵystar dáýirinde uly otbasynyń murageri retinde árqashan oshaqtyń qorǵaýshysy jáne otbasy namysyn saqtaýshy retinde áreket etti. Ákesiniń erligin kórip, ol oǵan uqsaýǵa, aınalasyndaǵy adamdarmen qarym-qatynasyn qabyldaýǵa tyrysty. Qyzy, ádette, anasynan úlgi alady. Qazaqtyń áıgili aqyny Tileýke (1738 - 1819) «bizdiń aqyl-oıymyz atalarymyzdyń aqylyn alady» dep atap ótti jáne ár adam óz otbasyn dáripteýge jáne nyǵaıtýǵa, ózine ǵana tán, erekshe, ózine ǵana tán nárseni saqtaýǵa umtyldy. Kórnekti ǵalym Mahmýd Qashǵarı: «Aqsaqaldardyń sózderi, olardyń nusqaýlary beker aıtylmaıdy», - dep basa aıtty jáne eger adam olardy tyńdamasa, qıyndyqqa tap bolady. HİH ǵasyrdaǵy qazaq aǵartýshysy İ.Altynsarın óziniń «Qyrǵyz oqyrmanynda» «Aqyldylardyń sózi bosqa ketpeıdi» degen halyq maqalyn keltiredi. Bul qazaq halqynyń negizgi etıkalyq qaǵıdasyn rastaıdy - otbasyna adaldyq jáne úlkenderdiń nusqaýlaryna qurmetpen qaraý. Aǵa urpaq ókilderi aqyldy, óıtkeni olardyń artynda úlken ómirlik tájirıbe bar, olar jastardyń ata-baba kelisimin buzbaı, olardyń ata-babalaryna laıyqty bolýyna, otbasynyń adamgershilik dástúrlerin nyǵaıtýǵa kómektesýge ǵana tyrysady.

Mundaı moraldyq-psıhologıalyq kózqarastar men ólshemder úlken mańyzǵa ıe jáne ulttyq aıryqsha dástúrlerdi nyǵaıtýǵa, úlkenderge qurmet sezimin tárbıeleýge, sondaı-aq jas urpaq aldyndaǵy ata-analyq jaýapkershilikke yqpal etti.

Oshımova Aıgýl Erdenovna Ekibastuz qalasy Ekibastuz JOBBM muǵalimi

---