InfoHub Logo

1992 jyly 4 maýsymda táýelsiz Qazaqstannyń jańa memlekettik rámizderi alǵash ret bekitildi. Bul kún el tarıhynda jańa memlekettik rámizderdiń týǵan kúni retinde máńgi qalady.

«Kásibı jáne ózge de merekeler týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2007 jylǵy 4 maýsymdaǵy №337 «Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 1998 jylǵy 20 qańtardaǵy №382 Jarlyǵyna ózgerister engizý týraly» Jarlyǵyna sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynda 4 maýsymda elimiz Memlekettik rámizder kúnin atap ótedi.

Memlekettik rámizder - memlekettiń myzǵymas negizderiniń biri. Bıyl Qazaqstannyń memlekettik rámizderine 29 jyl. Olar Memlekettik Tý, Eltańba jáne Gımn.

Qazaqstannyń memlekettik týy - kók tústi tikburyshty mata. Onyń ortasynda sáýlesin shashqan kún, astynda qalyqtaǵan búrkit bar. Jalaýsapta tik jolaqqa uqsaıtyn ulttyq oıý-órnek ornalastyrylǵan. Bul elementterdiń barlyǵy altyn tústi. Týdyń eniniń onyń uzyndyǵyna qatynasy: 1: 2. Týdyń avtory - Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, qıyn kúreste avtorlyq quqyqty jeńip alǵan sýretshi Nıazbekov Sháken Ońlasynuly.

Tý  - kıeli rámiz. Tilimizdegi «tý qylyp ustaý», «tý qylyp kóterý» sıaqty sóz tirkesteri bir nárseni qasıetteýdi, qadirleýdi, qaırat beretin kúsh sanaýdy bildiredi. Tý el qorǵaıtyn áskerge, jaýyngerlerge kúsh berip, rýhyn kótergen. Tý úlken matadan tústi jelek túrinde jasalyp, naızaǵa, onyń sabyna taǵylyp kóteriletin. Tý ásker ústinde jelbirep tursa, áskerdi jeńiske jetkizedi dep túsingendikten, ony qorǵap, saqtap, týdyń qulaýyn jeńilýmen birdeı kórgen. Soǵys kezinde ásker óz týyn saqtap, jaý týyn qulatýǵa tyrysqan. Týdy áskerdiń kıesi sanaǵandyqtan kóshpelilerde aıqas kezinde týdy ustaýǵa eń batyr adamdar saılanǵan.

Qazaq aýyz ádebıetinde ózderi jaralansa da týdy qulatpaı ustap turǵan batyrlar týraly ańyzdar kóp. Mysaly, jońǵarlarmen bir aıqasta Qazymbet batyr tý ustaýshy bolyp, aıqastyń aıaǵyna deıin tapjylmaı turady. Aıqas bitkennen keıin de attan túspegen soń, janyna kelse, jaýdyń tıgen oqtarynan ólip ketse de, týyn túsirmeı ustaǵan kúıde qatyp qalǵan eken deıdi.

Beıneleý óneri eskertkishteri, kóshpeliler petroglıfteri, zattaǵy, balbal tastaǵy sýretterden tý ustaǵan batyrlar beınelerin kórýge bolady. Týlardyń jelekterinde kıeli sımvoldar salynǵan. Qytaı jazbalarynda kóne túrkilerdiń týynda qasqyr beınesi bolǵany aıtylady. Ózin kók bóriniń urpaǵymyz dep sanaıtyn túrki jurty bóriniń basy beınelengen kók baıraq ustaǵan. Petroglıfterde kún beınesi salynǵan týdy ustap turǵan jaýyngerdi kórýge bolady. Kóne kóshpelilerdiń qasqyrdy (bórini) da, kúndi de kıe tutqany belgili. Sonymen tý degenimiz – memlekettiń rámizi, búkil áskerdiń jaýyngerlik rámizi.  

Qazaqstannyń memlekettik eltańbasy dóńgelek pishindi. Shańyraq (kıiz úıdiń joǵarǵy kúmbezdi bóligi) kógildir fonda beınelengen. Shańyraq beınesinen ýyqtar (tirekter) kún sáýlesi túrinde jan-jaqqa sáýle shashady. Shańyraqtyń sol jaǵynda jáne oń jaǵynda mıftik qanatty attar beınelengen. Eltańbanyń joǵarǵy bóliginde bes buryshty juldyzdyń, al tómengi bóliginde «Qazaqstan» degen jazýdy kórýge bolady. Joǵaryda atalǵan zattardyń barlyǵy altyn tústes. Egemendi Qazaqstannyń búgingi eltańbasy - eki tanymal sáýletshilerdiń: Jandarbek Málibekov pen Shota Ýalıhanovtyń orasan zor eńbeginiń, shyǵarmashylyq izdenisteriniń nátıjesi.

Jalpy, memlekettik eltańba – memlekettiń resmı aıryqsha belgisi, memlekettik organdardyń bankilerinde, mórlerinde, aqshasynda beınelenetin belgi. Eltańba – búkil álem moıyndaǵan memlekettiliktiń erekshe mańyzdy nyshany. «Gerb» (eltańba) termıni nemis sózinen aýdarǵanda «mura» nemese «enshi» maǵynasyn beredi jáne memleketti aıryqshalaıtyn belgi bolyp tabylady. Qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen ejelgi saq taıpasynyń ózderin aıryqshalandyratyn «Tamǵa» atanǵan totem belgisiniń bolǵandyǵyn tarıh ta dáleldeıdi. Atalǵan termın Túrik qaǵanaty kezinde qoldanyla bastaǵan. Mahmud Qashqarıdyń ataqty «Túrik tiliniń sózdigi» eńbeginde bul termın ámirshini erekshelendiretin belgi retinde túsindiriledi. Rýlar men taıpalar tamǵalaryn qazaqtar da qoldanǵan, sonymen qatar úlken Eýrazıa qurylyǵynda turatyn túrkitildi etnostarda qoldanylady. Ártúrli geometrıalyq pishinderden turatyn tamǵalar eltańba, mór, tańba retinde qoldanylǵan.  

Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda elimizdiń memlekettik ánurany eki ret - 1992 jyly jáne 2006 jyly bekitildi. 1992 jyly respýblıka memlekettik egemendik alǵannan keıin Qazaqstan ánuranynyń mýzykasy men mátinine baıqaý jarıalandy. Baıqaý nátıjesinde Qazaq KSR ánuranynyń mýzykalyq nusqasyn saqtaý týraly sheshim qabyldandy. Sonymen, Muqan Tólebaev, Evgenıı Brýsılovskıı jáne Latıf Hamıdı alǵashqy qazaqstandyq ánurannyń avtorlary boldy. Úzdik mátinge arnalǵan baıqaýda belgili aqyndar - Muzafar Álimbaev, Qadyr Myrzalıev, Tumanbaı Moldaǵalıev jáne Jadyra Dáribaeva usynǵan avtorlar toby jeńiske jetti. Tanymal patrıottyq án «Meniń Qazaqstanym» Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Gımniniń negizi boldy. Ony 1956 jyly ataqty sazger Shámshi Qaldaıaqov aqyn Jumeken Nájimedenovtiń óleńine jazǵan bolatyn. Ánge joǵary memlekettik ánuran mártebesin jáne saltanatty dybys berý úshin Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev bastapqy mátinine tolyqtyrýlar engizdi.

Ánuran nemese gımn, grektiń «hunos» - saltanatty án, uran degen sózinen shyqqan. Memlekettik ánuran halyq júreginiń lúpilin tanytyp, adamdardy patrıottyq sezimge bóleıtin mýzykalyq boıtumar ispettes. Onyń áýeninen otanǵa degen súıispenshilik, atamekenge sheksiz berilgendik ańǵarylsa, sózinen rýhanı jan-dúnıemizdi tanytar ulttyq qasıetimiz ben beıbit peıilimiz, dosqa ashyq qushaǵymyz, erkindikke qushtar keń kóńilimiz jaqsy kórinis tapqan. Memlekettik ánuran – egemendi elimizdiń Týy men Eltańbasynyń sazdy balamasy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti, Elbasy N.Á. Nazarbaev elimiz tarıhyndaǵy bul mańyzdy oqıǵany óziniń «Táýelsizdik dáýiri» atty kitabynda bylaı dep kórsetedi: «Rámizder – memlekettiliktiń atrıbýtıkasy. Jas respýblıkaǵa óziniń ereksheligin aıshyqty da qysqa, túsinikti beınede uqtyratyn sımvoldar qajet bolatyn. Osynaý jaýapty mindettiń sheshimi kóp kúsh qýat talap etti. Uzaqqa sozylǵan jumys meniń belsendi qatysýymmen, 1992 jyldyń jazynda aıaqtaldy. Sol jyldyń 4 maýsymynda táýelsiz Qazaqstannyń rámizderi bekitildi. Kók baıraqta samǵaǵan qyrany bar, kúnniń nury men shańyraq, qanatty tulpar keıpindegi eltańba búkil álemge tanyldy. Qazaqstannyń jáne burynǵy odaqtas respýblıkalardyń uzaq ýaqyt ańsaǵan táýelsizdikti alý qýanyshy bizdiń halyqtarymyzdyń mańdaıyna jazǵan tarıh dúbiriniń kúrdeliligin uǵynýǵa jalǵasty».

Bıyl el táýelsizdigine 30 jyl. Álemdik tarıh turǵysynan qaraǵanda onsha kóp te ýaqyt emes. Degenmen, osy jyldarda biz álemge táýelsiz Qazaqstan memleketin tanyttyq, moıyndattyq jáne álemdik qaýymdastyqtyń ortasynan oıyp turyp oryn aldyq. Elimiz nebári 30 jyldyń ishinde qalyptasqan ulttyq memlekettiligi, tıimdi naryqtyq ekonomıkasy, demokratıalyq qoǵamdyq qurylysy men halyqaralyq joǵary bedeli bar zamanaýı memleketke aınaldy. Sol sebepti bul kezeń biz úshin jasampazdyqtyń ozyq úlgisin kórsetken tarıhı mazmundy da mańyzdy dáýir bolyp tabylady. Biz nebir qıyndyqtarǵa qaramaı bolashaqqa qaryshtap kelemiz. Kúsh-qýaty kemel jas memleketimiz damý men órleý ústinde.

Ult kóshbasshysy N.Á.Nazarbaev «Memlekettik rámizder – bul bizdiń memleketimizdiń, bizdiń egemendigimizdiń berik negizderiniń biri, olar Táýelsizdiktiń qasıetti biriktirýshi obrazyn bildiredi», - degen bolatyn. Olaı bolsa, el rámizderine degen kózqarasymyz ben qurmetimiz bárinen bıik bolýǵa tıis. Elimiz máńgi jasap, kók týymyz árqashan jelbireı bersin! 

Sabyrhan Smaǵulov, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---