InfoHub Logo

№244 Y.Jaqaev atyndaǵy orta mektep
Tehnologıa pániniń muǵalimi Kóbegenova Ardaq Qurmanǵalıqyzy
Oqýshysy Arynova Aqtoty Berdirahmanqyzy

Negizgi bólim
Kıiz úı - «Atamyz - Alash, keregemiz - aǵash», «Kıiz týyrlyqty, aǵash ýyqty qazaqpyz» dep, ataly sóz aıtyp qaldyrǵan ata-babalarymyzdyń negizgi baspanasy. Kıiz úı - tek qazaq halqynyń ǵana emes, búkil túrki, tipti oǵan kórshiles elderdiń de turaq – mekeni. Solaı bola tursa da, ony qasterlep ustap, ǵasyrdan ǵasyrǵa onyń mán-mańyzyn ózgertpeı jetkizgen bizdiń qazaq halqy ekenin árdaıym maqtanyshpen aıtamyz.

Shyǵý tarıhy bizdiń zamanymyzǵa deıingi ǵasyrlarda paıda bolǵan kıiz úıdi bizdiń halyq qasıetti, kıeli qara shańyraǵymyz dep dáripteıdi. Óıtkeni kıiz úı qazaqtyń turaǵy, qutty meken-jaıy, enshisi, baspanasy, múlki, maqtanyshy dep baǵalandy. Árıne, kıiz úıdi árkim biledi, baǵalaıdy. Shynynda da, arǵy-bergi tarıhymyz ben mádenıetimizdi zerdeleı qarasaq, kıiz úıimizdiń atqarǵan qyzmeti men róli óte zor ekenine kóz jetkizemiz. Oǵan qarap otyrsaq, birneshe júzdegen, myńdaǵan jyldar boıy ata-babalarymyzdyń aqyl-oıy, turmys mádenıeti, talǵamy esh halyqtan kem emes eken. Ǵulamalar aıtyp ketkendeı, osy kıiz úıden qazaq halqynyń aspan álemine, esepteý júıesine, ekonomıkalyq biliktigi, mádenıet pen ónerdegi talǵamy - jalpy ómir tájirıbesindegi iske beıimdiligi ańǵarylady. Al XII - XIII ǵasyrlardaǵy memleketterdiń Altyn orda, Aq orda, Kók orda dep atalýynyń ózi osy kıiz úıge baılanysty ekenin Sh.Ýálıhanov aıtqan.

Taǵy bir erekshe aıta keterlik jaı: bizdiń kıiz úıimiz tek baspana ǵana emes, ol sáýlet, qurylys, sýret, qolóner sıaqty birneshe ónerdiń basyn quraıtyn ǵajaıyp týyndy desek te bolady. Basqa elderdegideı emes, bul aǵash, kıiz, shı, ishinara kúmisten qurastyrylady, ári kóshpeli (jyljymaly) qurylys túrine jatady. Dala turǵyndarynyń tapqyrlyq sheshimin osy turǵydan qarap baǵalaǵan álem ǵylymy, mádenıeti men óneriniń bilimpaz sarapshylary dúnıejúzilik, halyqaralyq etnografıalyq kórmelerde qazaqtyń osy ónerine árqashan joǵary baǵa berip otyrǵan. Mysaly, 1861 jyly Almas degen kisi Parıjdegi Dúnıejúzilik etnografıalyq kórmege kıiz úı aparyp, eýropalyqtardy tań qaldyryp, báıge alǵan. 1876 jyly Meıram qajy Janaıdaruly Peterbýrgke, 1890 jyly Ibraım Ádilov Qazandaǵy kórmege kıiz úı aparyp, qazaq mádenıetin Eýropaǵa pash etken. 1827 jyly Bókeı ordasynyń hany Jáńgir Reseı patshasy I Nıkolaıǵa kıiz úı syılap, patsha aǵzam oǵan óte rıza bolǵan (Á.Marǵulan). Jazýshy Shyńǵys Aıtmatov Batys Eýropadaǵy belgili murajaılardyń birinen qazaqtyń kıiz úıin kórgendigin jazdy. Sondaı-aq Germanıanyń Gambýrg, Maındaǵy Frankfýrt qalalaryndaǵy murajaılarda da qazaq kıiz úıleri bar.

Kókshetaýdaǵy Abylaıdyń aq ordasy, Shyńǵys tóreniń 24 qanat ordasy, Jetisýdaǵy Tezek tóreniń ordasy, Yrǵyzdaǵy Samyrat baıdyń úıi, Aqmoladaǵy pań Nurmaǵambettiń úıi sıaqty elge ańyz bolǵan úıler kóp bolǵan. Kıiz úı ishin jabdyqtaýǵa qazaq azamattary baılyǵyn aıamaǵan jáne sol arqyly qazaq dáýleti men mádenıetin tanyta bilgen.
Baılyǵymen elge ańyz bolǵan Kishi júzden shyqqan Baısaqal qyzyn uzatqanda oǵan arnaıy otaý ázirletken eken.

Qazaqtyń osyndaı baılyǵy men sán-saltanatynyń kýási bolǵan kıiz úıler tárkileý, soǵys, ashtyq kalhozdastyrý sıaqty jaýyzdyq áreket saldarynan quryp ketti. Sóıtip, XX ǵasyrda qazaq mádenıetiniń baǵa jetpes murasy - kıiz úıdiń quny men mańyzy tómendedi. Onyń ornyna keńestik tásilmen qalaı bolsa solaı jasalǵan, bir-eki jyldan artyq tigýge kelmeıtin, qara qurym jabylǵan sapasyz birdeńeler kópten shyǵaryldy da, ol kıiz úı atty qasıetti, qutty orynnyń qunyn túsirdi.

XX ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary qazaq memleketiniń jeke shyǵýy ult mádenıetin, onyń ishinde kıiz úıdiń qadiri men orny óz dárejesinde qaıta dáriptelýi, olarǵa laıyqty as pen toılardyń ótkizilýi jáne soǵan sáıkes ulttyq mádenıet róliniń artýy kıiz úıge degen kózqarasty aıqyndady. Endi toı-dýman tigilgen kıiz úı sán-sáýletimen, óner sheberlerimen, ulttyq dáýletimen, túrli sport jarystarymen dárejelenetin boldy. Mysaly, toqsanynshy jyldar basynda Abylaı han, Qabanbaı, Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek batyrlardyń, Buhar jyraýdyń, uly Abaıdyń, Jambyldyń toıynda kıiz úıler júzdep, myńdap tigilip, olarǵa báıgeler belgilendi. Osy toılarda tigilgen kıiz úılerdiń ishinde halyqty tańqaldyrǵan Torǵaı ordasy jurttyń áli esinde. Alǵash ret Kókshedegi 1991 jyly Abylaı han asynda tigilgen bul orda basynda 12 qanat, keıin 18 qanat bolyp kólemi ulǵaıtyldy. Ol 1992 jyly qazaqtardyń Dúnıejúzilik quryltaıynda, 1993 jyly Eset batyr, Shaqshaq Jánibek batyr asynda, 1995 jyly Abaı toıynda tigilip, birneshe ret júldeli báıgelerge ıe boldy. Bul ordany daıyndap, umyt bolǵan isti batyldyqpen qolǵa alǵan Torǵaı azamattary sol kezdegi Jankeldın aýdanynyń ákimi Jaqan Qosabaev pen Ahmet Baıtursynulynyń jerlesteri - Ańsaǵan Qońqabaev jáne Bolǵanbaı Qoıshınder edi.

Bul kıiz úıdi XX ǵasyrdaǵy qazaq ordasynyń basy dese de bolady. Ordanyń bıiktigi 8 metr, ishine júzdegen adam erkin sıady. Kıizderi aq toqtynyń júninen basylǵan. İshi-syrty tek qana ulttyq buıymdarmen, kıimdermen, turmandarmen jabdyqtalǵan. Jelbaý, basqur, túskıiz, ydys-aıaǵy, eń aqyry, tósenishine deıin qoldan shyqqan qazaqy dúnıeler. Osy úıde bolǵan qazaq zıalylary, memleket qaıratkerleri Halıfa Altaı, E.Áýelbekov, M.Saǵdıev, Ó.Jánibekov, Q.Saǵadıev, M.Qozybaev, M.Joldasbekov. Sh.Murtaza, Á.Kekilbaev, F.Ońǵarsynova, S.Júnisov, Sh.Shaıahmetov syndy bilimdi azamattar, shetel ókilderi ordanyń ǵajap sheberlikpen jasalyp, tigilgenine rıza boldy. Bul jerde osyǵan ólsheýsiz úles qosqan Ahmet aýylynyń qyz-kelinshekteriniń baǵa jetpes eńbegin aıtpaı ketýge bolmaıdy. Bul orda bir aýyldyń emes, búkil qazaq eli mádenıetiniń, óneriniń úlken tabysy dep baǵalandy.

Kıiz úıdiń túrleri men qurylysy
Kıiz úıdiń qazaqy jáne qalmaqy dep atalatyn eki túri bar. Qazaqy úıler dóńgelek, tolyq kúmbezdi bolady da, qalmaqy túriniń tóbesi shoshaqtaý keledi. Qazaqy úıler paıdalanylýyna, sán-saltanatyna qaraı birneshe túrlerge bólinedi. Mysaly, qara úı (úsh qanat), qońyr úı (4 qanat), boz úı (5 qanat), aq úı (6 qanat), aq ala orda (8 qanat), aq orda (12 qanat), aq shańqan (18 qanat), altyn úzik (24 qanat), altyn orda (30 qanat) dep atalatyn túrleri bar. Sol sıaqty kóship-qonýǵa, ýaqytsha panalaýǵa nemese sharýashylyq, jumys retine beıimdelgen úı túrleri bolady. Olar qos, abylaısha, kúrke, kepe, ıtarqa, jappa, jolym úı, as úı, qalqa dep atalady. Jańa úı bolǵan jas shańyraqty «otaý» deıdi.

Kıiz úıdiń ishi 4 bólimge bólinedi:
1. Tór. Munda júk jınalady, qonaqtar ornalasady. Bul - kıiz úıdiń joǵary ári syıly orny. Jas kelinder bul jerde otyrmaıdy.
2.Sol jaq (kirgende oń jaq) - úı ıesiniń otyratyn jáne jatatyn orny. Bosaǵa jaqta azyq-túlik, ydys-aıaqtar turady. Ony shımen jaýyp qoıady.
3. Oń jaqta (kirgende sol jaq) balalar ornalasady. Bosaǵa jaqqa qaraı er-turmandar, kıimder ilinedi.
4. Ot orny qasıetti oryn bolyp sanalady. Munda ot jaǵylady, qazan asylady.
Kıiz úı negizgi 3 bólikten quralady:
1. Úıdiń súıekteri (aǵashtan turatyn bólikteri).
2. Kıizderi (shı de osyǵan kiredi).
3. Baý-shýlary (baýlary men basqur, arqandary).

Kıiz úıdiń qazaq ómiri men áleýmettik jaǵdaıyna úılesimdigi sondaı, ony úlkeıtip, kishireıtip, tipti bir-birine qosyp, eki-úsh bólmeli etip tigýge de bolady. Týyrlyqtan jazda ystyq, qysta sýyq, jaýynda sý etpeıdi. Keıde qystan kıiz úımen shyǵatyn qazaqtar týyrlyqty eki qabat etip jabady. Úı irgesin shóppen bitep, aınalasyn qamyspen shalylap, qoralaıdy. Kóbinese qopaly, qamysty jerdi panalaıtyndyqtan, jel de kóp bolmaıdy. Mine, osyndaı úıde el dańqyn asyryp, namysty qoldan bermegen danyshpandarymyz ben batyrlarymyz týyp, óskendigin maqtanyshpen aıtýǵa bolady.

Kerege kıiz úıdiń negizin quraıdy. «Keregeń keń bolsyn» degen tilek osydan shyqqan. Óıtkeni úıdiń berik bolýy, keńdigi osy keregege baılanysty. Kerege quraıtyn aǵashtardy jeli, onyń uzynyn erisi, qysqalaryn saǵanaq, balashyq dep ataıdy. Jelilerdiń basy men aıaǵyna ádemilik úshin oıyp, syzyqtar (yrý) júrgizedi. Jelilerdi tesip, túıeniń moıyn terisi nemese ógizdiń bas terisiniń sirisi (qaıystary) arqyly kókteıdi. Keregeniń basy men aıaq jaǵy sál shalqaıtyla, al ortasy dóńesteý jasalady. Daıyn keregeni qanat dep ataıdy, ıaǵnı 18 qanat úıde 18 kerege bolady. Kerege kóziniń úlken-kishisine qarap torkóz, jel kóz dep bóledi. Torkózdi kerege ádemi ári berik bolady.

Kıiz úıde esik ekeý bolady: ishki esik - syqyrlaýyq - aǵashtan jasalady, ekinshisi - kıiz esik - kıizden jasalady, ol syqyrlaýyqtyń syrtynan jabylady. Kıiz esik ashyq kúnderi mańdaıshaǵa deıin shıyrshyqtalyp jınalyp qoıylady, jaı kúnderi kún túspes úshin, onyń bir jaǵy baqan arqyly ashyq turady.
Aǵash esik mańdaısha, eki bosaǵa, tabaldyryq jáne eki jarma esikten quralyp, keregege bekitiledi. Keregeler bir-birine tańǵysh qur arqyly jalǵasady. Kerege bastary arqyly tartylatyn bas arqan mańdaıshanyń eki jaǵyna myqtap baılanady. Úıdiń barlyq aýyrlyǵyn ustaıtyn, beriktigin saqtaıtyn bas arqan. Sándik úshin bas arqan tusynan jáne kerege basy týyrlyqty qajamas úshin basqur júrgiziledi.

Ýyq - kerege men shańyraq ortasyn qosatyn negizgi bóliktiń biri. Ýyq alaqan, ıini, qary jáne qalamy degen ataýlardan turady. Ol ıininen ishke ıile jasalady, ıaǵnı úıdiń kúmbezdi úlgisi osy ýyqtan bastalady. Shańyraq - kıiz úıdiń qasıeti, kıeli múlki. Qazaqtyń kóptegen jaqsy sózderi osyǵan baılanysty aıtylady. Shańyraq «úı, otbasy - degen maǵynany da bildiredi. «Shańyraǵyn bıik bolsyn» degen tilek bar. Kıiz úı shańyraǵy: toǵyn, kúldireýish, kepildik degen bólikterden turady. Toǵyndy, ıaǵnı sheńberdi, qaıyńnan oıýlap, órnektep jasaıdy, jıilep qalamdyq oıady. Kúldireýish shańyraq kúmbezin jasaıdy. Kepildik kúldireýishtiń ornynan qozǵalyp ketpeýi úshin qyzmet etedi.

Úıshi úı súıegin tolyq jasap bolǵannan keıin, ony qyzyl tústi josamen nemese qyzyl, kók boıaýlarmen boıaıdy. Eger úı qaıyńnan jasalsa, ony ósimdik maıymen maılaıdy. Ol aǵashqa pil súıegi tústes óń beredi, ári oǵan sý sińbeıdi. Saltanatty ordalardyń shańyraǵyn, ýyǵyn, kerege basyn, mańdaıshasyn oıýlaıdy, órnekteıdi. Aýqattylar kúmispen, súıekpen, múıizben áshekeıleıdi.

Úı súıegi ázir bolǵan soń, onyń kıizderi jasalady. Kıizderi kerege boıyna týyrlyq, shańyraqqa deıin úzik, shańyraqty jabatyny túndik jáne kıiz esik dep atalady. Olar qoıdyń aq kúzem júninen basylady. Erterekte qazaqta qoı kóp. Sondyqtan kıiz úıge qajetti materıal jetkilikti bolǵan. Mine, osy júnnen úı kıizderi daıyndalady. Qazaq dalasynda júnniń kóptigi sondaı. 25 myń qoıy bar Qyzyljarlyq Qosshyǵul degen baı qoıdyń jabaǵysymen qurt qaınatady eken. (S.Muqanov «Halyq murasy», 99-bet. 1974 j) Onyń ázirleý, daıyndaý, pishý joldary uzaq bir ǵylymı etnografıalyq shyǵarmaǵa laıyq. Kıizder qur, baýlar arqyly tutylady. Olar týyrlyq baý, túndik baý, úzik baý, jel baý dep atalady. Týyrlyq pen úzikterdiń ózara aıqasatyn jerin jabyq deıdi. Týyrlyq pen úzik baýlary kesteli. Oıýly jalpaq qurdan jasalyp, úıge kórik berip turady. Kıiz syrtynan jel kótermes úshin eki beldeý arqan tartylady. Úıge qoldanylatyn arqan túrleri de kóp.

Shańyraqta jelbaý dep atalatyn oıý-órnekti. 4 shashaqty baý bolady. Ol jeldi kúni shańyraqty bastyrýǵa, kóshkende baılaýǵa asa qajet. Jaı kúnderi úıge ásemdik, kórik berip turady.
Úı kıizderin ázirlep bolǵannan keıin, ony aq bormen nemese kúıgen súıekpen borlaıdy. Bul ádemi aq tús beredi, ári kıizderdiń berik bolýyna, sý, jylý, sýyq ótpeýine edáýir áser etedi.

Qorytyndy
Qorytyndylaı kele talaı tarıhı kezeńdi ótkergen ata-babalarymyz adamzat qoǵamynyń kóshinde óziniń sharýashylyq negizine, turmys tásiline, ulttyq ereksheligine qaraı dara ulttyq dástúrin, salt-sanasyn qalyptastyryp, ony urpaqtan-urpaqqa jalǵap asa baǵaly zattyq mádenıeti men rýhanı mádenıetin saqtap qaldy. Sol qazynalardan kóneniń kózindeı bolyp, dáýirimizge jetken muralarymyzdyń biri – ultymyzdyń dástúri, mádenıeti, halyq sheberleri. Ulttyq kıeli kıiz úıdiń jasalý tehnologıasyn joǵarydaǵy zertteýlerdi saraptaıtyn bolsaq, qazaqtardyń óneri joǵary deńgeıde damyp qana qoımaı, orta Azıa, Sibir orys Eýropa halyqtaryna da úlken mádenı yqpal etti.

Elimizdiń táýelsizdik alǵannan beri qaıta jańǵyrǵan qolónerimizde ult múddesine negizdelgen serpilis. Maqsatty, bilimdi, jan-jaqty tárbıeli, qabiletti jastar ultymyzdyń baǵa jetpes qazynasy, sondyqtan jastardy qabiletti azamat etip ósirýde halyq qolóneriniń tálim tárbıelik, bilim – tanymdyq róli orasan zor. Abaı atamyz «Eger mal kerek bolsa, qolóner úırenbek bolar. Mal jutaıdy, óner jutamaıdy» - degen bolatyn. Qolóner degenimiz – kásiptiń biri. Al kásipshilik ol adamzattyń tirshilik kózi. Mektep qabyrǵasynda qolónerdiń bastaýynan nár alǵan jastar bolsa, ómirde óz ornyn taba alady.
Men jas mamanmyn, meniń de aldyma qoıǵan maqsatym bar.

Ol halqymyzdyń ejelden jelisi úzilmeı kelip jetken kóne de izgi dástúri – ulttyq kıeli kıiz úıdiń jasalý tehnologıasy. Halyq sheberleriniń ǵasyrlar boıy jalǵasyp kele jatqan tańǵalarlyq tamasha shyǵarmalarymen tanystyra otyryp, ónerge qanat qaqqan shákirtterdi sheberlik shyńyna jetelep, oqýshylardy ulttyq qolónerge baýlý. Atamyz qazaq kóz – qorqaq, qol – batyr – degen. Meniń osy jerde aıta keter usynym: osyndaı oqýshylardyń shyǵarmashylyq jumystary jıi uıymdastyrylsa. Ulttyq kıeli kıiz úıdiń jasalý tehnologıasyn daıyndaý. Qazirgi kezde toılarda qorjyn retinde toıtabaqqa paıdalanyp jatyr. Bul meniń alǵashqy jasaǵan jumysym. Budan keıingi jumystarymdy 2012 jyl ulý jylyna jarnama retinde sizderge usynamyn.
Kelińizder, kórińizder!