InfoHub Logo

(L. Tolstoıdan)

Bir patsa: «Úsh túrli nárseni kúni buryn bilgen adam baqytty bolar edi, — dep, — sony taýyp bergen kisige kóp syı beremin», — dep jarıalapty. Ol úsheýi: birinshi — «Qaı isti qandaı ýaqytta istegen jaqsy?» Ekinshi — «Eń kerekti kisi kim?» Úshinshisi— «Eń kerekti is ne?»
Bul habarmen neshe túrli halyq, kóp jandar jıylyp, árqaısysy bir sóz aıtty. Mysaly, keıbiri: «Kún saıyn, juma, aı saıyn qylatyn isti kúni buryn rettep jazyp qoıý kerek», — dedi. Keıbiri: «Onan túk paıda joq. Nemene kez bolaryn qaıdan bilýge bolady? Óıtip orynsyzǵa áýre bolmaı, eń kerekti is kez bolǵanda aldy-artyn baıqap, ábden oılanyp is qylý kerek», — dedi. Keıbireýleri: «Jalǵyz patsa qansha oılaǵanmen, qate qylýy múmkin. Ondaı is kez bolǵanda, bilimdilerdi jıyp keńesý kerek», — dedi. Keıbireýleri: «Keı iste úıtip keńesýge ýaqyt tar bolady. Onan da kúni buryn ǵaıypty biletin sıqyrshy, baqsylar aıtyp, sonyń aqylymen bolýy kerek», — dedi.

Patsanyń «Eń kerekti kisi kim?! degenine de árkim ár túrli sóz aıtty. Mysaly, bireýler «ýázir» dedi. Bireýler «moldalar», bireýler «doktor», keıbireýi «soldattar» dep, ár qaısysy ár túrli sóıledi. «Eń kerekti is qaı is?» degenine de ártúrli aıtylyp, keıbiri «oqý» dedi, keıi «soǵys úıretý», keıi «Qudaıǵa qulshylyq qylý» dedi. Sóz ártúrli bolyp, patsa eshkimge syı da bere almady, oıyn da sheshtire almady.
Sol qalaǵa jaqyn mańaıda bir asqan aqyldy taqýa adam bar edi, tastyń úńgirin úı qylyp, ýaqytymen ǵıbadatyn etip, aǵash egip jatýshy edi. Bireý aqyl surasa, durys aıtyp berýshi edi. Biraq asa sándi kıimdilerdi jolatpaýshy edi. Patsa sonan aqyl suramaq bolyp, quba-tóbel kıinip, jaıaý barsa, aǵash egetin shuqyr qazyp jatyr eken. Aqyl suraı kelgen úsh sózin aıtyp edi, taqýa hannyń ol sózine jaýap qaıyrmaı, alaqanyna bir túkirip kúrekpen topyraǵyn laqtyra berdi. Azdan soń taqýanyń sharshaǵanyn bilip:

— Kúrekti maǵan berińiz, men biraz bolysaıyn, — degen soń:

— Rahmet, shyraǵym! — dep kúrekti berdi de, demin alyp otyrdy. Patsa eki shuqyr qazyp sharshaǵan soń, suraı kelgen sózine jaýap surap edi, taqýa:

— Sen sharshaǵan shyǵarsyń, endi men bolysaıyn, — dep kúrekti surasa da bermeı, patsa taǵy eki saǵatqa sheıin jer qazady. Kún batýǵa taıanyp, ábden sharshaǵanda qolyndaǵy kúrekti tastady da:

— Aqsaqal! Meniń sózime jaýap berilmeıtin bolsa, men qaıtaıyn, kún keshkirip qaldy, — degende, taqýa:

— Ana bir kisi júgirip keledi. Sonyń kim ekenin bileıik, — dedi. Patsa qarasa — bir qolymen búıirin basqan bir jaıaý. Patsanyń aldyna keldi de, jyǵylyp, ólershe bolyp jatty. Qarasa, búıirinen qan saýlap tur. Patsa jarasyn sýmen jýyp, belbeýimen tańyp, azar degende qan tyıyldy. Azdan soń patsa men taqýa kóterip úńgirge kirgizip, tósekke jatqyzdy. Jaraly tynymdap uıyqtaı bastaǵan soń, patsa ári tótel qazyp, ári qan jýyp sharshaǵandyqtan, bosaǵaǵa súıenip tipti qatty uıqyǵa ketti, jazdyń qysqa túniniń ótkenin de bilmeı qaldy. Kún shyqqanda oıanyp, jaralyǵa qarap edi, ol da patsaǵa qarap turdy da, nashar ǵana daýyspen:

— Eı, patsha, keshińiz, — dedi.

— Men seni tanymaımyn, neni kesheıin?

— Siz meniń ákemdi óltirtip, bar malymdy alǵansyz. Sol kegimdi alýǵa sizdiń qaıtqanyńyzdy tosyp júrgenimde, soldattaryńyz jolyǵyp jaralap ketti. Eger siz jaramdy tańbasańyz, men óli kisi edim. Osydan janym qalsa, osy jaqsylyǵyńyz úshin sizge ómirimshe qul bolamyn, ám balalaryma da solaı bol dep tapsyramyn. Biraq meniń óltirmek bolǵanymdy keshińiz! — dep jalyndy.

Patsa ózin óltirmek bolǵan duspanymen aryzdasqanyna qatty qýanyp:

— Sen de kesh! Ne nárseńdi alǵan bolsam, bárin qaıyram. Jáne saǵan qazir doktor-kútýshi jiberip, qalaǵa alǵyzamyn, — dedi de, taqýaǵa:

— Meniń úsh sózime ne aıtasyz? — dep edi, taqýa:

— Úsh sózińizge de jaýap berildi, — dedi.

— Ol qalaısha? — degende, taqýa aıtty:

— Eger sen meniń sharshaǵanymdy bilip, maǵan bolyspasań, erte qaıtar ediń de, mynaý seni óltiretin edi. Sondyqtan eń jaqsy mezgilin taýyp istegen isiń — maǵan bolysqan keziń. Onda saǵan eń kerek kisi men boldym. Onan sońǵy eń kerekti ýaqyt, eń kerekti is — myna jaralynyń jarasyn baılap, qanyn tyıǵan ýaqytyń boldy. Nege deseń, sen úıtip járdem qylmasań, tiri qalsa senen kek almaı qoımaıtyn edi. Sondyqtan ol kezdegi eń jaqsy is — jarasyn baılaǵan bolyp, eń kerekti kisi — osy jaraly boldy. Jáne eń kerekti ýaqyt — osy ýaqyt. Nege deseń, bárimizdiń de qolymyz bos, erik ózimizde. Qazir eń kerek kisi — osy duspanyń boldy. Nege deseń, munyń jazylar, jazylmasy ázir neǵaıbil. Eger jazylsa, bul-daǵy bireýge jaqsylyq qylǵandy janyndaı jaqsy kórer edi. Eń kerek is — qazir osyǵan qylǵan jaqsylyǵyń, nege deseń, adamnyń moınyndaǵy shyn mindeti — bireýge járdem etý edi...

Adamshylyq izdeseń, búl jolǵa tús.
Aldaý qylma bireýge, qıanat-kúsh!
Jetilseń de jemtik jep el zarlatpa,
Ar-ynsaptyń súıgeni — taza jumys!

---