InfoHub Logo

Taqtaı tasıtyn máshınesi túskir kisini alań qylmaı, tań atar-atpasta osy tóńirekten tabylsa Toǵanas ta oıda júrgen biraz sharýasyn tyndyrǵan bop, kóńili jaılanyp, erteńgi shaıyn asyqpaı-aptyqpaı baptanyp isher edi-aý. Myna tirligin ózi de túsine almady; atshaptyrym aýlanyń ana basyna bir, myna basyna eki baryp, sendelip júrdi de qoıdy. Temir qaqpanyń elektr qońyraýy jańbyr sýynan zaqymdanyp, isten shyqqannan saý ma, álde qańǵyr-gúńgirdi keıde estimeıtin múkis qulaǵynan bir kinárat keldi me. Syrtqa shyǵyp, qaltarystaǵy aq knopkany byrtıǵan barmaǵymen eki-úsh márte batyldana basyp-basyp jiberdi. Jo-joq, jumys istep tur zyńǵyrlap. Aınala óli tynyshtyq qushaǵynda. İrgedegi tas joldyń ústimen birdi-ekili kezekshi taksılerdiń júıtkip ótkeni bolmasa, júk tıegen aýyr KamAZ-dardyń ázirge qarasy kórinbeıdi. Kórinbegeni jón-aq. Osy tústan Keńsaıdyń qyrqasy birtindep bıikteı túsedi de, órge tyrmysqan máshına ataýly asýdan qınalmaı ótkisi keletin arǵymaq sekildi sońǵy kúshin boıǵa jınap, sál-sál kidiredi de, sosyn osy aranyń aýa-raıynda óshi bardaı, qap-qara qoıý tútindi ústi-ústine burqyldatyp, ilgeri qaraı áreń jyljıdy. Árıne, olardyń qaıda bara jatqany, búgin-erteń qandaı is tyndyratyny Toǵanas úshin jumbaq, bilýge de qyzyqpaıdy. Onyń qyzyǵatyn da túgi joq, Keńsaıdyń ushar basyndaǵy birinen-biri ótetin záýlim zırattar aspannan topyrlap túse qalatyn qurylys materıaldarynan turǵyzyldy deımisiz, qaladan tasymaldanady barlyǵy.

Keńsaıdyń bergi qulamasynan myqtasa qyryq qadamdaı shetkeri qonystanǵan deni bir qabatty jataǵan úılerden turatyn bul móltek aýdandaǵy sońǵy ózgeristerdi suramańyz. Bıik-bıik qysh dýalmen qorshalǵan kotejder quddy mańaıdaǵy topyrlaǵan qıtaban sharýalardy mensinbegen órkókirek kisilershe jan-jaqtaryna suqtana qaraıdy. Toǵanastar kóship kelgen jyldary báriniń tirligi bir-birine uqsas, murattas, birinen-biriniń aıyrmashylyǵy shamaly, bir úıden tútin shyqsa bári qoralanyp sol jerden tabylatyn, týrasyn aıtqanda birge týǵan aǵaıyndylar sekildi-tin. Keıin dúnıeniń tý talaqaıy shyqty. Onyń sebebin árkim ózinshe topshylaıdy, ózderinshe oı qorytady. Qalaı degende de, tiri jandy kináǵa tarta almaısyń. Árkim óz tirshiligimen áýre. Aınalaıyn bostandyq kúlli bolmysyńdy bútindeı ózgertip jibergen áp-sátte. Jaqsy jaǵyna, árıne. Qolyńnan kelse qonyshyńnan bas. Kotej turǵyzasyń ba, ishi-syrty altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen han saraıynda turǵyńyz kele me, erkińiz. Qoǵamnyń qatal talaby — urlama, qıanatqa barma, mańdaı terińmen tapqan tabystyń túbirtigin kórset te, oıyńa kelgendi isteı ber. Sol, sol-aq eken, baıaǵy birge týǵandaı mıdaı aralasyp júretin kórshiler kózbe-kóz eki topqa bólingen. Biri — eski qonystaǵy ejelgi kún kórisine shúkirlik aıtyp, ara-tura eki-úsh stýdent-pátershi ustaǵandaryna máz bolyp, solardan túsetin bolmashy tıyn-tebendi keremet olja kórip, esik aldyna on-on bes metr asfált tósese tósep, tósemese odan basqa túk ózgeris engizbesten sol kúılerinshe qala berdi. Toǵanas ta osylardyń tobynda. Ekinshileri erteńdi-kesh uıalaryna damylsyz jem tasyǵan qypsha bel qumyrsqasha birden iske kiristi: eski úılerdi bir-aq kúnde traktordyń tumsyǵymen súrgizip tastady, ornyna jańa jaıdyń irgesin qalady. Arzan qol jumysshy kúshi de op-ońaı tabyla ketti. Olardy erkeletetin baıaǵy qojaıyn joq-ty. Qojaıyn — bir kezderi myna Keńsaıdyń irgesindegi jataǵan úıde turǵandyǵyn, osynda urpaq ósirip, sol jataǵan úılerdiń erkekterinshe keshkilik bastary qosyla qalǵanda bir aǵashtyń kóleńkesinde emin-erkin karta soǵyp, utqandary áldekimderdi dúkenge júgirtip, qyzyl sharaptyń býy túnniń bir ýaǵyna deıin dene qyzdyryp, sodan ash búıirlerin taıanyp, júzderi surlanyp, aqılanyp, áıelderi kelip súırelep áketpeıinshe jyly orynnan qozǵalmaıtyn qaıran kúnderdi búginde basy bútin umytqan. Kerek deseńiz, olardy eske túsirýge de mursha joq. Eńseli jaıdy bir jazda ólip-tirilip salyp biteredi, tóńiregine jaınatyp jasandy kóshet otyrǵyzady, eski máshıneni jańasymen aýystyrady, shatyrdyń ústine áńkıtip antena ornatady. Taıynshadaı nemis avcharkasynyń arpyldaǵan daýysy úı irgesimen ótkenderdiń záre-qutyn alady. Já, ary qaraı ejikteıtin nesi bar, kópke belgili, osy kúnginiń ótimdi ertegisi-daǵy ıt jegir! Bul jaǵdaıattan jurt túgel qulaǵdar. Jáne bir jańalyǵy, úıin jańalaǵandar baıaǵysha kórshilerimen emen-jarqyn aralasyp, qaýqyldasyp, amandyq-saýlyq surasyp jatpaıdy. Eger jazataıym bıik dýaldan kirip-shyǵyp júrgende bireýlerimen ushyrasa qalsańyz, nemkettileý ǵana qolyn kóteredi. Sálem-saýqaty sonyń ishinde.

Toǵanastyń taǵy bir baıqaǵany, Keńsaıdyń ushar basyndaǵy zırattar da dál tómendegi ala-qula úılerge tán ózgeristerdi bastan keshken. Birinen biri asady. O dúnıelik marqumdarǵa záýlim saraıdyń qajeti qansha degen saýalǵa tirilerdiń áli kúnge deıin tushymdy jaýap bergenderi shamaly. Al taýǵa qaraı aq kirpish, qyzyl kirpish tıegen KamAZ-darǵa bir tynym bolsaıshy. Olarǵa tıym salý Toǵanastyń qolynan qaıdan kelsin. Munyki pendelik kákir-shúkir, qolqany qabatyn qorǵasyndaı kók tútinnen qutylatyn kún týa ma bularǵa?! Álde óstip, ashshy tútinge tynys múshelerin ystap, qaqalyp-shashalyp qala bere me eski jurtta?! Ákimshilikke aryz jazaıyn deseń, musylmanshylyqqa jat qylyq jasaǵandaı, qaradaı-qarap janyń túrshigedi. Tynysh jatqan arýaqtardy mazalaǵandaı, ózińnen-óziń qýystanasyń. «Erteń, ne arǵy kúni sol jerge óziń de barmaımysyń, urpaǵyń saǵan da áńkıtip tam turǵyzbaı ma?» dese ne deıdi, qandaı ýáj aıtady. Álde qudaıdan bezgenderdiń kúlkili áreketterine kóshe me? «Biz ólgenshe Keńsaıdy basynda ultaraqtaı jer qalmas. Qalǵandaryn qaltalylar kúni buryn satyp alyp, brondap qoıar. Sondyqtan biz krematorııdyń qyp-qyzyl shoǵyna túsemiz. Bir banki kúlimizdi balalarymyz saqtasa saqtar, saqtamasa bir túp torańǵynyń túbine shasha salar!» Qandaı jupyny tujyrym. Muny estigende Toǵanastyń tula boıy ıne suqqandaı dir ete túser edi. Biraq artynsha óz-ózine kelip, álgi zapyrandaı ashshy shyndyqty moıyndaǵandyǵyn, ne moıyndamaǵandyǵyn bile almaı, basy moıynǵa qulap, ekiudaı kúı keshedi. Ara-tura shirkin, ańqyǵan Aral jaǵalaýy bolar ma edi dep, ótken shaqty bir ańsaıdy. Uıytqyp soǵatyn doly jel kók tútindi buıym qurly kórmesten, yldym-jyldym juta salar edi-aý. Al bul aradaǵy tymyrsyq aýa ony birazǵa deıin boıǵa sińire almaıdy.

Toǵanastardyń nesi ketsin. Búgin senbi, osy qalada turatyn eki qyzynyń kishkentaılary qazir-aq «jer úıdiń aýlasynda emin-erkin oınaımyz» dep alqyn-julqyn jetip keler. Sodan jeksenbiniń keshine deıin osynda. Oý, adam-aý daǵaradaı jer úıdiń aýlasyn jıen nemerelerinen qyzǵana ma? Tek kókeıindegi kók tútin máselesi jýyq mańda esinen shyǵa qoımaıdy. Kók shybyqtaı býlyǵyp ósip kele jatqan búldirshinderge kesel bop jabyspasa sol-aq.

Toǵanas ókshesin kóterip-kóterip tómengi kósheniń uzyna boıyna jitilenip taǵy qarady. «Ant urǵandar-aı!» dedi ishinen. Kórshileri kerilip-sozylyp, uıqylarynan turamyn degenshe taqtaı tıegen máshıneni yń-shyńsyz aýlaǵa kirgizip ala qoımaqshy edi. Búginde kimniń kimde ne sharýasy bar, áıtse de bezbúırektengen bógde sózden aýlaq júrgendi jaqsy kóredi. Kimniń ishine kim kirip shyqty deısiń. Toǵanastyń kásibi týrasyna kshkende kóp pendeniń kókeıinen shyǵa bermeıdi. Tátti dámdi ashqaraqtana jutyp kele jatyp, kenet bir tastúıin tamaǵyńnan ne ary, ne beri óte almaı keptelip qalǵandaı kúı keshesiń aqyr sońynda. Nesin jasyrady, teńizdiń tartylýyna baılanysty Aral jaǵalaýynan ana jyly Almatyǵa qonys aýdarǵan Bógen balyq zaýytynyń burynǵy qaıyqshy-ustasy Toǵanas Kúnbergenov búginde osyndaǵy jerleý búrosynyń tapsyrysy boıynsha tabyt soǵady. Kádimgi taqtaıtan soǵatyn tabyt. Qaı jaǵynan bolmasyn; ádemiligi, yqshamdyǵy, taqtaılardyń súrlenip, bir-birimen jymdasýy jaǵynan deısiz be, qalaı deseń olaı de, qabyldaýshylardyń synaǵynan súrinbeı ótedi. Tenderden de Toǵanastyń aty ylǵı aldymen kelip júr. Sebebi, ár tabytqa mynadaı ústeme aqy tóleısiz dep, jerleý búrosyndaǵylardyń mazasyn alyp jatqan Toǵanas joq. Bergenderine rıza, tipti eki-úsh aı aılyq almasa da úırenshikti sharýsyn dóńgelete beredi. Óz esebi ózinde. Qaıda bolmasyn, shyn nıetimen istegen sharýanyń aıaqsyz, nátıjesiz qalǵanyn kim kórgen. Toǵanas ta soǵan senedi. Osy kúnge deıin birde-bir tabyty keri qaıtqan emes. Kerisinshe, árbir mereke tusynda jerleý búrosyndaǵylar Toǵanastyń eren eńbegin de elep-eskerip, birneshe tusyna mór basylǵan maqtaý qaǵazyn berip jiberedi. Raqmet deıdi Toǵanas, odan árige tereńdep barǵysy kelmeıdi. Sol qatyrma qaǵazdardy maqtanyshpen bireýge kórsetse ne deısiz, bir túrli júregi qalamaǵandaı úıge aparýdy da artyq sanap, qamys saraıdyń bir buryshyna tyǵa salady.

Endi bolmaǵanda brıgadırge qońyraý shalýǵa sál-aq qalǵan. Beri burylǵan qońyr qorapty máshıneni kórgende ýh dep bir dem aldy. Dereý qaqpany ańqıtyp ashyp tastady.

— Sender kisini qaradaı qarap óltirersińder! — dedi sálem-saýqat joq, yrjalaqtap qaǵaz usynyp jatqan tatar jigitine sýyq qarap, — qol qoıý ma... qaı jerge?! Munan basqa ne bilýshi edińder!

«Aldym» dep bir bet qaǵazdyń shekesine soıdaqtatyp qol qoıa saldy.

— Tynyshtyq pa?!

— Tynyshtyq. Meniń ýádege turmaǵan kezim bolsa aıtyńdar. Oqtaı barlyǵy. Al qolymnan kelmeıtin iske basymdy kesseńder de jolamaımyn. Ári kútemin, beri kútemin. Mine, tús boldy, joqsyńdar!

— Aý, kókesi, qaıdaǵy tús? Siz nemene, a, siz nemene... Keńsaıdyń irgesinde turasyz, bir nárse ıektegennen saý ma?!

— Túnimen arýaqtarmen tildesip shyǵatyn shyǵar,— dedi qoraptan taqtaı sýyryp jatqan ekinshi jumysshy, — áıtpese, tańnyń atqany jańa ǵoı.

— Sizdiki bul netken asyǵystyq?! Qaı jumystan qalyp barasyz?

— Asyǵamyn ba, asyqpaımyn ba, onda sharýalaryń bolmasyn! Bul — bir, ekinshi — arýaqtardy aralastyrmańdar bul araǵa! Keńsaı týraly endigári estimeıtin bolaıyn.

— Sizdi túsine almadyq bul joly. Uıqyńyz qanbaǵan, ne jeńgemmen urysyp qalǵansyz-aý, asyly. Eń qurysa, myna taqtaılardy sanap almaısyz ba? — dedi tatar jigiti renjigendeı yńǵaı tanytyp.

— Sanamaımyn, artyq shyqsa qosymsha habarlarmyn, al kem shyqsa árkimniń qudaıy bar.

On-on bes mınýttyń ishinde apyl-ǵupyl sýsińdi taqtaılardy qoraptan túsirdi de, júkshilermen qoshtaspastan qaqpany ishinen tars bekitip aldy.

HHH

Erteńgi asty da kóńilsizdeý ishti.

— Amanshylyq pa?! — Jankúmistiń suraǵy da álgilerdikine uqsas-ty.

— Amanshylyq, nemene men jaıynda jamanatty habar estip pe eń?

— Jo-ǵa.

— Joq bolsa, durystap shaıyńdy quı! — Sońǵy keseni eringe tıgize berip, ornynan ushyp túregeldi. Aýyzǵy bólmedegi jumys kıimderin ún-túnsiz ıyǵyna ildi. Buryndary: «etigim qaıda, saraıdyń kiltin qaıda qoıdyń? Meni izdegenderge qalaǵa ketti degeısiń» dep áıeline tótenshe tapsyrmalar berip jatatyn Toǵanas búgin jumǵan aýzyn ashqan joq. Qabaǵynda kirbiń. Oý, erteńgi shaı ústinde úlken úıde ekeýden-ekeý turyp jatsa da biraz sharýany pysyqtap alatyndary ótirik pe edi; kishi qyzynyń kúıeýi jaqynda otyzǵa tolady. Toǵanas ómiri týǵan kúnin tolamaǵan eken dep, jurt osynyń aýzyna qarap otyra ma. Onyń da jora-joldastary bar, artynan artynyp-tartynyp aǵaıyndary keler. Arydan siltegende olar bularǵa quda-jekjat. Rabaıda bir kórisedi. Oý, esti kisi osyndaıda úı kórsetip, úıden shaı-sý ishkizip jibermes pe, alqa-qotan otyryp, sher tarqatysyp bir áńgimeles pe?! Onyń artynda qyzynyń abyroıy tur. Áke-shesheleri kórgendi kisiler eken deıdi ǵoı eń bolmasa. Al, Toǵanasqa salsańyz tiri janmen dıdarlasqysy joq. Onyń syry árıne, Jankúmiske belgili. Dıdarlaspaq túgili úıge qaraı shybyn jorǵalaǵandy unatpaıdy. Tabyt soǵatyndyǵyn eshkim bilmese, kórmese — Toǵanastyń júzi jarqyn. Ondaıda arqa-basy keńip, kepken taqtaılardy asa bir súıispenshilikpen súrgileıdi. Súrgilegende de qımyl-qozǵalysyna kóz ilespeıdi. Qol-qolyna juqpaıdy. Samaıynan jyltyraǵan ter tamshylary kórindi me, onda tipti raqat. Jalań beshpetin sheship tastaıdy da, kópten beri aram terin shyǵara almaı júrgen qusa kóńil kisishe, osy sátti beker óltirmeıin degendeı, aǵash súrgileýdiń ákesin tanytady-aı kelip. Tipti áıeliniń tústikke shaqyrǵan daýysyn da estimeıdi. Ondaı da Jankúmis te únsiz. Qońyraý soǵylǵan telefonǵa da jaýap bermesten, aıaǵynyń ushymen júredi. Aınadaı súrgilengen taqtaılarǵa asa bir súıispenshilikpen qarap turǵan Toǵanasty kórseńiz. Súrlengen taqtaılar ádettegideı saraıdyń túpki buryshyna jınalady. Oǵan deıin de Toǵanas ony san-túrli «ekspertızadan» ótkizedi. Aǵashtyń kedir-budyry bolsa tabanda kesip tastaıdy, múıizgek basqan alaqanymen jyltyraq taqtaıdy áldeneshe márte sıpaıdy, bir kózin syǵyraıtyp túzý-qısyqtyǵyn baqylaıdy. Oý, qyzdyń jasaýyna qosatyn áshekeıli sandyq soǵyp jatqan joq, sondaǵysy kádimgi tabyt. Tabyttyń barar jeri belgili. Beti shegelenip, metr jarym tereńdikke túsken soń syzdy topyraqpen kómiledi de saýdasy bitedi. Kór qazýshylarǵa da, marqummen qoshtasýǵa kelgen beıit basyndaǵy qaraqurym qaýmalaǵan halyqqa da báribir. Myna tabytty kim soqqan dep suraý salyp jatpaıdy.

Al sony Toǵanas bilmeıdi emes, biledi ǵoı. Sonda da tyrnaqtaı kemshilik jibermeýge tyrysady. Soqqan tabyty osy kúıinde birden satylymǵa qoıyla ma, álde syrty qońyr tústi áshekeıli boıaýmen syrlanyp, erekshe suranysqa ıe bola ma, ol jaǵynan onyń da habary shamaly. Toǵanastiki aptasyna bir márte daıyn «taýardy» mejeli jerine jetkizip berý. Jetkizip bermeıdi, álgi sýmańdaǵan tatar jigiti eki keshtiń arasynda jaý qýǵandaı jetip keledi de, tórt-bes tabytty máshıneniń qorabyna atyp-atyp jiberip, keri qaraı taıyp otyrady. «Jaý qýyp bara ma, jaılap tıeýge bolmaı ma, túgeler!» Syrttaı qarap turǵan Toǵanastyń da tabytpen birge jany shyǵyp ketetindeı, mazasyzdaý kúı keshedi.

Mazasyzdaý kúı keshýdiń kókesi Toǵanas úshin sońǵy kezde paıda bolǵan. Baıaǵy saqtyǵy saqtyq pa, jazataıym esik syrt ete qalsa da sirkesi sý kótermeıdi. Dáý tóbet úı irgesin dúńkildetip júgirip ótken áldekimge úrse de, almas súrgi qolynan sýsyp túsip kete jazdaıdy. Orman ishinde jalǵyz otyrmaǵan soń kórshi-qolańnyń áldene surap, ne toı-tomalaqqa shaqyryp degendeı, esik qońyraýyn qaǵýy zańdy ǵoı. Mine, sondaıda Toǵanastyń aq ter-kók terge túsip, aǵashpen alysyp jatpaýyn tileńiz. Jankúmistiń janynda terlep-tepship shaı iship otyrsa bir emes, myń qonaq kelsin, báribir. Osy kúnderi Toǵanas urlyq istegendeı eki qulaǵy eleńdep, jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qaraıdy. Já-já, Toǵanastyń qas-qabaǵyn baǵam dep aǵaıynnan aıyryla ma, týra joldan adasa ma. Saraıǵa jaqyndaǵan Jankúmis aldyn ala jótkerinip, dybys beredi.

— Aldaǵy demalysta eshnárse plandama!

— Ońbaǵandar! — deıdi Toǵanas áıeliniń janyna ne úshin kelgendigin elemegendeı, — taqtaılardyń sýyn sorǵalatyp ákelgenderin qarashy. Ot jaǵyp keptirip almaıynsha súrgi salýǵa bolmaıdy. Ylǵaly bar aǵash birikpeıdi, erteń-aq taqtaılardyń arasy ıttiń tisindeı yrsıyp-yrsıyp shyǵa keledi. Olarǵa aıttyń ne, aıtpadyń ne, Toǵanasqa taqtaı ákep tastap, mindetterinen qutyldy... A...a, ne, ne dediń?

— Aldaǵy demalysta Jarqynbektiń týǵan kúni, otyzǵa keledi.

— Iá, kelsin, otyzǵa emes, toqsanǵa kelsin... maǵan dese.

— Bul ne, búırekten sıraq shyǵarmaqshymysyń taǵy da...

— Joǵa, kósegeleri kógersin, kórpeleri ulǵaısyn degenim-daǵy.

— Eskertip jatqanym aldyn ala, qaıdan bilsin Toǵanas degen qaıyn atasy tirep tur deıdi ǵoı bilmegen jurt. Toı meıiramhanada ótedi. Jan-jaqtan adamdar jınalady. Eldiń kózinshe beıshara sekildi bolmaı, durystap kıinip bar. Qaı kóstómińdi tazalaıyn? Qyzyń marqaıyp qalsyn eń bolmasa.

— Joq-aý, men olardyń tapsyrmalaryn oryndamaı júrsem bir sári ǵoı. Bári tap-tuınaqtaı. Mine, eki-úsh jyl syrt aınaldy, birde-bir grafıkten keshikken emespin. Kisini syılaý degen bolady ǵoı quryp ketkende. Maǵan olardyń jattandy sózder jazylǵan qatyrma qaǵazdary nemenege kerek. Tur ánekeı, ıt jemeı! Sol aǵamnyń eńbegi bar ǵoı dep, vagon-vagon taqtaıdyń kepkenderin berip jibermeı me, a?! Aǵash keptirý artyq kúsh men úshin. Saraıdyń ishine ot jaǵyp býlaıyn...

Oramalynyń bir shetin aýzyna qystyrǵan Jankúmis ún-túnsiz kere buryldy, jolaı dáý tóbettiń qarǵy baýyn sheship, aldyndaǵy qalaıy tabaqshany qolyna ile ketti.

HHH

Bu joly da Toǵanas grafıkke tolyqtaı úlgerdi. Sýsińdi taqtaılardan kózdiń jaýyn alatyndaı tórt tabyt soǵyp, jerleý búrosynyń júk máshınesine tıetip jiberdi. «Taqtaılardy tańdap ákelińder endigi joly, eki jumys isteıtin jaǵdaıym joq!» dep zildene eskertti kelgenderge. Sóıtti de ózi dereý monshaǵa tústi, súıek-súıegin balqytyp, ystyq býda saǵattap otyrdy. Jiptikteı bop kıindi. qatyrma jaǵaly aq jeıdesi quıyp qoıǵandaı denesine jarasyp tursa da, kisi boıy aına aldyna baryp, biraz kidirdi.

— Eki keshtiń arasynda qaıda barasyz-aý?! — dedi Jankúmis áldebir jumbaqtaý tańdanyspen.

— Keńsaı jaqqa, arýaqtarmen tildespegeli kóp boldy. Eger meni bireý-mireý izdep jatsa...

— Iá, olarǵa ne deıin.

— Olarǵa ne deıtiniń belgili emes pe. Meni ólip-óship saǵynatyndar shamaly ǵoı. Bastary aýyryp, qaryz suraı kelgenderdi qurqol keri qaıtarma. Qyryqtyń biri — qydyr. Olardan qaıtpasa qudaıdan qaıtar. Bul mańaıdyń shirigen baıy men bolyp turmyn ázirge. Birer jartylyqtyń aqshasynan dáýletimiz ortaıyp qalmas. Uryspa, o beısharalardyń ishýge neniń ıtermelegendigin qaıdan bilemiz. Saýap, ári-beriden soń sadaqa. Qashan qaıtarasyń dep te tyqaqtama. Báribir qaıtarmaıdy. Tıyn-teben saraıdaǵy qońyr kostómniń tós qaltasynda... Bóten suraq bar ma?

— Joq.

— Joq bolsa, bárekeldi. Sosyn maǵan qaraılamaı, keshki asyńdy ishe ber.

— O jaqta qonyp qalmaıtyn shyǵarsyń?

— Kim beledi...

Arǵy jaǵyn aıta almady. Keńsaı zıratyn aralaǵanda áldebir jaqsy áserge bólenetindigin, boıynyń jeńildenip, kádimgideı tyńaıyp, jasaryp qalatyndyǵyn, óli arýaqtarmen ózinshe til tabysyp, ishteı sóılesetindigin... taǵy nelerdi ústemelete jónelmekshi edi; úıde jalǵyz qalyp bara jatqan áıeline bir jaǵynan aıaýshylyq bildirgendeı, ekinshi jaǵynan myna opasyz jalǵanda Jankúmisten basqa ózin shyn nıetimen izdeıtin, joqtaıtyn tiri jannyń tabylmaıtyndyǵyn seze tura... já-já, kórgen-bilgenimdi sodan soń aıtarmyn dedi de, qaqpadan shyǵyp júre berdi.

... Erteń be, odan arǵy kúni me, týǵan kúnin toılaǵaly júrgen kishi kúıeý balasynyń eti tiri, pysyq. Teńiz jaǵalaýynan kóship kelgen bette Keńsaıdyń bergi qulamasyndaǵy óńsheń jataǵan úılerden turatyn osy móltek aýdanǵa qonystandyryp júrgen de sol batyryń. Jıǵan-tergen azyn-aýlaq qarajaty bir orystyń eskileý úıin satyp alýǵa ázer jetti. Balyq zaýytynyń bir kezdegi baltashy-ustasy Toǵanas «ólip-tirilip jumaq ólkege kóship keldik qoı» dep dymnan-dymsyz qaıtip qarap otyrsyn. Jáne aǵash sheberine úıdiń kem-qutyǵy battıyp kórinip-aq turǵan-dy. Bir-eki aıda eskileý shatyrdy qaıta jańalady, esik-terezesin aıyrbastady, aýlany keńeıtti. Basy artyq qoqystan aryldy. Kelistirip saraı turǵyzdy. Saraıdyń ishin ustalyq qural-jabdyqtarmen toltyrdy. Áldekimderdiń aǵashtan jasalatyn buıymtaılaryn men oryndamaǵanda kim oryndaıdy dep, sodan úmittengen-di. Súıtse úlken shahardyń turmys-dárejesi kókke qaraı shyǵadap ketken eken birjola. Anaý-mynaýǵa moıyn burǵyzbaıtyn qalde. Álemdik masshtappen teńesedi, solarmen tildesedi. Toǵanastyń Aral jaǵalaýyndaǵy aǵashtan qaıyq soǵatyn abyroı-bedeli túkke jaramady. Dúnıe-múlik dúkenderde tolyp tur. Jáne dúnıe bolǵanda qandaı! Pulyn tóle de, máshınege tıep ákete ber. Al shetelden tasymaldaýǵa da múmkindik mol. Baǵasy qymbat demeseń, shetelden jasalǵandary da saryltyp kóp kúttirmeıdi. Ýaqyty kelgende ákelip úıip tastaıdy esigińniń aldyna.

Toǵanastyń teńiz jaǵalaýyndaǵy «men sekildi usta kez-kelgen jerden tabyla qoımas» deıtin aspandaǵan kóńili sý sepkendeı basyldy. Aıaǵyn tartty. İrgeńde shalqyp jatqan teńiz joq, teńiz bolmaǵan soń qaıyqqa suranys qaıdan tabylsyn. Talaıdan beri tynym bermeı, ishki álemin adýyndy teńiz tolqynyndaı aýdaryp-tóńkeretin asqaq armany da mańdaıyn tasqa tıgizgendeı músápir kúı keshti. Sonyń áserimen de, biraz qıyndyqty elemeı, dáp bir muz jarǵysh keme ispetti irkilissiz alǵa tarta beretin Toǵanas. Keýdesi kóterilip-basylyp, kákir-shúkirge pysqyryp ta qaramaıtyn. Oı-hoı, oı-hoı-aý, ózim soqqan qaıyqqa shalqamnan jatyp jan tapsyrsam, sosyn teńiz tolqyndary qaıda aıdap áketse de báribir. Bálkim, teńiz túbine shym batyp, baldyrlardyń arasynan máńgilik mekenimdi taýyp, balyqtarǵa jem bolarmyn. Bálkim... odan arǵysy bydy-bydy, baldyr batpaq. Endi qaıtip qaıyq soǵa almaıtyndyǵyna sonda baryp anyq kózi jetti.

Kúsh-qýaty sarqylmaǵan er adam úıde jumyssyz otyra ala ma. Qaıyq soǵatyn ustalyǵy kishi kúıeý balanyń esinde jattalyp qalǵan bilem, qaıyq soqtyń ne, tabyt soqtyń ne. Ustaǵa báribir emes pe?! Keńsaıdyń tóńireginen de anaý-mynaý qara jumys tabylǵan. Ekeýi qalanyń ıin ortasyndaǵy eski zırat mańynan bir-aq shyqty bir kúni. Jerleý búrosyndaǵylar Toǵanastyń ómirbaıanyna shuqshıyp jatpastan, birden qabyldady. Másele birden sheshildi. Sodan sol...

Keńsaıǵa kóteriler aldynda Toǵanastyń ábden shýynyp-shaıynyp, muntazdaı tazaryp, sylanyp-sıpanyp, sosyn ǵana táýekel etetin qashanǵy daǵdysy. Aldymen arýaqtarǵa quran baǵyshtaıdy. Órge qaraı asyqpaı aıańdaıdy. Iin tiresken qulpytastardyń tusynan zý etip óte shyqpaıdy. Árbiriniń janyna kelip, az-kem aıaldaıdy, aıshyqty jazýlardy asyqpaı oqıdy. Bir shymshym topyraq alyp múrdeniń ústine sebezgileıdi. Bir shýmaq óleńmen jazylǵandardy jattap aýǵa tyrysady. Tyryspaıdy, álgi joldar Toǵanastyń kókiregine aq kepter sekildi ózderi-aq qona-qona ketedi. Eki qaıtalaǵanda esinde qalady. Oı, dáýren-aı, asyldar men ardaqtylardyń bári osynda! «Oıpyr-aı, sol kisilerdiń qolyn alyp, dıdarlasyp, pikirlesip, tipti oraıy kelgende bir qajetine jarap, qolǵabys tıgizgenderde arman bola ma eken?!» dep teńiz jaǵalaýynda júrgende qıal qushaǵyna beriletin Toǵanas endi minekeı, taǵdyrdyń jazýymen qalyń zıratty emin-erkin aralap kele jatyr. Sirá, teńiz jaǵalaýynda týǵandardyń ishki álemi ylǵı asqaraly armandar men tosyn tolǵanystardan turady. Soqpa tolqynnyń áseri eresen, qyzýqandy. Bir jerde bir saǵat tynysh otyrý degendi atamańyz. Toǵanastyń kókiregindegi únemi qyz-qyz qaınap jatatyn toǵy kúshi akýmýlátor — sol. Sodan aıyrmasyn dep jaratqanǵa jalbarynady. Teńiz jaǵalaýynda týǵandardy myna móltek aýdannyń baıyrǵy turǵyndarymen salystyra kórmeńiz. Kúná bolady, kúná! Erteńdi-kesh bir bótelke qyzyl sharaptyń qyzýymen jan saqtaý degen ne sumdyq!

Jańbyr, ne qar sýymen bir búıirine qısaıǵan qulpytastardy erinbeı-jalyqpaı qaıta tikteıdi. Temir shartaqtarynyń esigin qaıta bekitedi. Taýǵa qaraı órmelegen saıyn myna bir tutam tirlikte júzderin kórmese de, ataq-abyroılarynan at úrketin óńsheń jaqsylar men jaısańdardyń zırattary áldebir tylsym qupıa kúshimen Toǵanastyń da keýdesin jerden tik kóterip áketedi. Ózin solaı sezinedi. Buǵan kelgende Toǵanastyń da «qudaı súıer qylyǵy joq». Myna jaqsylar men jaısańdardy kezinde úıine shaqyryp, shańyraǵynan dám tattyrsa, ıyqtaryna shapan jaýyp, jurt jasap jatqan syı-qurmet kórsetse, bir nársesi keter me edi. Ondaıda esepshil qazaqqa tán jeńiltek minezben shaı-sý ústinde: «kórgen kúnimiz osy ǵoı, aǵasy, balamnyń oqýǵa túsýine kómektesińiz» dep kúmiljise bar-aý, tili kesilsin. Tıtimdeı jaǵdaı aıtpaıdy. Týrasyna kóshkende, myna kisilerdiń alym-berimsiz tabaldyryǵynan attandarynyń ózi nege turady. Aıtqany oryndalyp, tóńiregi tolaıym nurǵa bólenip, sharýashylyǵy dóńgelenip júre bermes pe sodan keıin. Aty-jónderi eldiń esinde júretin qurmetti kisilerge qoly jetti me Toǵanastyń. Tartylǵan teńizdiń qıan shetindegi buıyǵy balyqshylar aýylyna bulardyń tabandary tıgen bolsa, Toǵanas sóz joq, sol oıyndaǵysyn minsiz atqarar edi ǵoı; sóıtip bir mindetten qutylar edi ǵoı. Bir qaraǵanda, myna jaısańdardyń aldynda Toǵanastyń da bálendeı kinási joq. Teńiz jaǵalaýyna jolamaǵan ózderinen kórsin aldymen. Aǵash ustasynyń astanaǵa joly qaıdan túse qoısyn. Ana jyly týra balyqshylar toıy qarsańynda bir kádeli jınalysqa shaqyrylǵan. Eki kúnge. Jınalystyń jattandy sózinen jalyqty. Aýyldan sáti tússe úlken kisilerdi syılarmyn dep, bir dorba kepken balyq ala shyqqan-dy. Solaryn tıisti ádresterine tapsyrmaqshy edi. Jol bastaýshy al kep shala búlinsin, mundaı qojanasyrlyǵyńdy endi kórmeıtin bolaıyn, abyroıymyzdy aırandaı tógýge shaq qaldyń dep, jatyp kep uryssyn. «Seniń dárigerlik saraptamadan ótpegen sasyq balyǵyńdy qaıtsin ol kisiler! Ol turmaq qabyldýyna da kire almaısyń, úlken úıdiń mańaıynan da júre almaısyń!» dep qaıdaǵy joq aqyrzamandy úıip-tókken.

Bul Toǵanas sol Toǵanas qoı. Ózgergen túgi joq. Mine, sol Toǵanas myna jaısańdardyń aldyn ala qabyldaýlaryna jazylmaı-aq emin-erkin tildesip, «áńgimelesip» kele jatyr minekeı!

«Sizderdiń elge sińirgen eńbekterińizdi kim sanap taýysa alar. Bárin istedińizder, bárin jasadyńyzdar. Al biz — qarapaıym qazaqtar tutynýshylyq múddeden ári asa almadyq. «Bere ber, bere ber, alǵanym az, taǵy-taǵy...» Bulaı bolmaıdy ǵoı. Myna men, aǵash ustasy Toǵanas Kúnbergenov sizderge kádimgideı qaryzdar. Tirlikte qol ushyn bere almadyq, járdemimizdi tıgize almadyq. Endi bizge quran baǵyshtaýdan basqa túktiń de qajeti joq deıtin shyǵarsyzdar. Dese de oılanyńyzdarshy bir ýaq...»

«Ne aıtyp turǵanyńdy bilemisiń, Toǵanas?! Sen de shama-sharqyńsha elge bir adamdaı kómektestiń. Qanshama qaıyq soqtyń. Sen soqqan qaıyqtar Kishi Aral tósinde áli kúnge deıin júzip júr. Búginde qarap jatqan joqsyń...»

«Ne?..»

«Búginde qarap jatqan joqsyń...»

«Iá, toqtamaı arǵy jaǵyn jaljastyrsańyzdarshy. Nege, nege únsiz qaldyńyzdar?! Já-já, bilem-bilem, sezemin bir nárseni. Qaıyq soqqan dáýren ótti-ketti. Tabyt soqqanymdy jaqtyrmaısyzdar-aý, ásili! Sol arqyly otbasymdy asyrap jatyrmyn ǵoı dep aqtalǵanymmen... túsinemin, túsinemin! Qazaqy uǵymǵa kirikpeıdi deısizder ǵoı... Solaıy — solaı...

HHH

Eki aptadan soń aýladaǵy qamys saraı dúnıe-múlkimen túgel órtenip ketti. Obaly neshik, órt sóndirýshiler zamatynda jetip kelip, jalyndy áp-sátte aýyzdyqtaǵan. Biraq órttiń shyǵý sebebi anyqtalmady. Toǵanastyń kórshileri ylǵı iship júrýshi edi, iship júrse de sharýasyna myǵym, tirshiligi tap-tuınaqtaı osy kisini asa unata qoımaýshy edi, sol qyzǵanyshtyń áseri bolmaǵaı desti bilgishter. Ekinshileri — oıǵa kirmeıtin tipti múldem tosyn dolbar jasady: «Ózge emes, saraıdy órtegen Toǵanastyń ózi!..»

Senerińdi de, senbesińdi de bilmeısiń. Bálkim ras, bálkim ótirik...

---